SZPITALNICTWO WOJSKOWE W POZNANIU I WIELKOPOLSCE W OKRESIE POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO I W PIERWSZYCH LATACH ODZYSKANEJ NIEPODLEGŁOŚCI
Kronika Miasta Poznania 1998 R.66 Nr4; Naczelna Rada Ludowa 1918-1920
Czas czytania: ok. 23 min.KAZIMIERZ JANICKI
P owstanie wielkopolskie miało ogromne znaczenie dla utworzenia niepodległego państwa polskiego. Badając ten okres dziejów Wielkopolski, nie sposób nie wspomnieć o roli i zadaniach, jakie w powstaniu spełniała służba zdrowia. Aby tak duża armia mogła prawidłowo funkcjonować, musiała otrzymać dobre zabezpieczenie sanitarno-medyczne. Pod pojęciem zabezpieczenia medycznego działań bojowych rozumiemy całość sił i środków medycznych i sanitarnych zgromadzonych w celu zapobiegania chorobom, udzielania pomocy rannym oraz ich rehabilitacji. Najważniejszymi elementami tej struktury są: wykwalifikowana kadra medyczna, szpitale z zapleczem oraz środki zabezpieczenia materiałowego sanitarno-medycznego. Należy jednak pamiętać, że liczba lekarzy na 10 tys. osób w Poznańskiem była znacznie mniejsza niż w Rzeszy niemieckiej i wynosiła w 1913 roku 3,26 (w Niemczech 5,17).
TABELA NR l Struktura narodowościowa lekarzy w Wielkopolsce w 1918 roku
Rejon Liczba lekarzy Ogółem Polacy Niemcy Rejencja Poznańska 425 142 283 W tym m. Poznań 170 60 110 Rejencja Bydgoska 210 49 161 W tym m. Bydgoszcz 56 7 49 Prowincja Poznańska 635 191 444
Źródło: Sprawozdanie z Walnego Zebrania Wydziału Lekarskiego (Towarzystwa PfZ)jaciół Nauk w Poznaniu) dnia 26 listopada 1919 roku w Poznaniu. "Nowiny Lekarskie", Poznań 1919, 4, s. 88.
Kazimierz Janicki
Ryc. 1. Dawny lazaret wojskowy przy ul. Królewskiej (obecnie Libelta).
Fot. ze zbiorów Muzeum Historii Miasta Poznania, repr. J. Nowakowski.
r f r rr
Ryc. 2. Lazaret wojskowy przy ul. Królewskiej.
Fot. ze zbiorów Muzeum Historii Miasta Poznania, repr. J. Nowakowski.
Baza szpitalna była w 1918 roku dobrze rozbudowana. Już po wybuchu I wojny światowej wojskowe władze niemieckie przystąpiły do poszerzania zaplecza szpitalnego. N a podstawie odpowiednich rozporządzeń zajmowano budynki szkolne i domy prywatne, adaptując je do celów lecznictwa zamkniętego. Podstawą działalności był szpital wojskowy, zwany teraz Szpitalem Głównym. Znajdował się przy ulicach Cieszkowskiego i Królewskiej, obok dawnych wałów fortecznych, stąd nazywano go fortecznym. Budynek był murowany, piętrowy i dość nowoczesny1. Jego twórcami byli dwaj niemieccy architekci Fleishinger i Dervitz, a powstał w tym samym czasie, co lazaret wojskowy w Berlinie 2 . Przez długie lata był to największy szpital tzw. systemu korytarzowego w Europie z osobnym pawilonem operacyjnym*.
RyC _ 3 _ Ireneusz Wierzejewski, naczelny 1 e kar z P o w s t a n i a wielkopolskiego
Lazaret budowano w latach 1857-60, a oddano do użytku 23 sierpnia 1861 r. Powierzchnia ogólna posesji szpitalnej wynosiła 45 tys. 435 m kw., z czego zabudowano 22 tys. m kw. Posesja miała kształt trójkąta 4 . Budynek był zaopatrzony w naturalną i sztuczną wentylację, a ogrzewano go piecami na węgiel. Wodę pobierano z wodociągów miejskich, pompując ją do rezerwuarów na dachu budynku. Gmach był skanalizowany, a pod koniec wieku założono oświetlenie gazowe 5 . Po kilku latach używania budynek okazał się za mały i władze pruskie przystąpiły do jego rozbudowy. W latach 1895-96 zostały dobudowane murowane baraki między ul. Cieszkowskiego a wałami fortecznymi, co zwiększyło liczbę łóżek o około 300. Te jednopiętrowe masywne budynki oznaczono literami A, B, C i zaopatrzono w bieżącą wodę i lampy gazowe. W nowo pobudowanych pawilonach obok wszystkich oddziałów szpitalnych pomieszczono aptekę szpitalną, składnicę sanitarną i szkołę dla sanitariuszy. Dobra, w stosunku do innych szpitali poznańskich, kondycja finansowa i porządek panujący w tej placówce wynikały nie tylko z jej wojskowego charakteru, ale też w dużej mierze z kiepskiej pozycji szpitali cywilnych 6 . U progu wybuchu powstania w 1918 roku liczba łóżek w szpitalach wojskowych, a było ich 33 w całej Wielkopolsce, oscylowała w granicach 6 tYS.7 W samym Poznaniu było ich ok. 4 tYS.8 Cała wojskowa służba zdrowia podlegała Departamentowi Sanitarnemu. Był to początkowo jeden z sześciu departamentów w Szefostwie Aprowizacji, które wchodziło w skład Wydziału Bezpieczeństwa przy Komisariacie Naczelnej Rady Ludowej. Po objęciu przez gen. J. Dowbora-Muśnickiego dowództwa wojsk powstańczych utworzono Dowództwo Główne
Kazimierz Janicki
Sił Zbrojnych, a w nim Kwatermistrzostwo Armii, w skład którego wchodził Departament Sanitarny. Po reorganizacji Dowództwa Armii w dniu 11 stycznia 1919 r. utworzono Inspektorat Sanitarny, który początkowo wchodził w skład Kwatermistrzostwa jako Wydział IVa. Wkrótce jednak został przeorganizowany i jako samodzielny inspektorat podporządkowany bezpośrednio dowódcy armii 9 . N a czele służby sanitarnej stał inspektor sanitarny, któremu podlegały pod względem organizacyjnym, personalnym i fachowym wszystkie służby sanitarne, tak na froncie, jak i na zapleczu. Na to najwyższe stanowisko powołano w dniu 11 stycznia 1919 r. dra Ireneusza Wierzejewskiego, któremu nadano stopień generała podporucznika 10. Przed wybuchem powstania był on niemieckim inspektorem sanitarnym i organizatorem urzędu sanitarnego i biura werbunkowego dla lekarzy i farmaceutów w budynku Szpitala Głównego ll . Adiutantem inspektora sanitarnego był kapitan lekarz Michał Groblewski, a Wydział Personalny Sanitariatu prowadził podpułkownik lekarz Kazimierz Wilczewski. Departamentem Sanitarnym Inspektoratu Sanitarnego kierował generał podporucznik lekarz Józef Grobelny. Adiutantem Szefa Departamentu Sanitarnego był kapitan lekarz Czesław Bydałek, sprawami lecznictwa szpitalnego poza Poznaniem zajmował się podpułkownik lekarz Roman Suszyński, natomiast kierownikiem Wydziału Aptekarskiego był major aptekarz Władysław Woliński 12 . Inspektorat Sanitarny i Departament Sanitarny mieściły się w Poznaniu przy ul. Masztalarskiej 8 na drugim piętrze (dawny hotel Friedrienhshof). Organizację Inspektoratu przedstawia schemat nr l.
Schemat nr 1
Organizacja Inspektoratu Sanitarnego
Inspektorat Sanitarny
Adi u tan tura Wydział Departament Wydział Personalny Sanitarny Aptekarski
Wydział Szpitalnictwa
Uwaga: Wydziałowi Szpitalnictwa podlegały placówki poza Poznaniem. Szpitale poznańskie podlegały bezpośrednio Inspektorowi Sanitarnemu.
Do zadań Inspektoratu Sanitarnego należało: obsadzenie jednostek służby zdrowia na poszczególnych szczeblach odpowiednim personelem medycznym, nadzór nad stanem zdrowia żołnierzy, tak w warunkach bojowych, jak i w miejscu skoszarowania, formowanie nowych jednostek sanitarnych na wypadek masowych strat sanitarnych powstałych w czasie działań bojowych i epidemii, przygotowanie odpowiedniej liczby łóżek szpitalnych koniecznych dla przywrócenia
możliwie największej liczbie poszkodowanych pełnej sprawności bojowej, gromadzenie materiałów sanitarnych i opatrunkowych dla całej podległej mu służby zdrowia. Mimo że do realizacji tych celów powołano do służby wojskowej wszystkich lekarzy do 50. roku życia, nowo utworzony Inspektorat borykał się z poważnymi trudnościami kadrowymi. Dlatego też główną uwagę w czasie działań bojowych koncentrowano na dużych operacjach wojskowych, gdzie spodziewano się znacznych strat w ludziach. Mniejsze akcje zbrojne lub lokalne starcia były zabezpieczane przez lokalne władze i dowódców oddziałów korzystających z cywilnej służby zdrowia. W styczniu 1919 roku Inspektorat Sanitarny wprowadził następujące etaty w wojskowej służbie zdrowia: w dywizji - naczelny lekarz dywizji, któremu podlegali lekarze pułkowi i batalionowi oraz kompania sanitarna dowodzona przez lekarza i licząca 160 ludzi; w pułku - lekarz pułku oraz tyle drużyn sanitarnych, ile samodzielnych oddziałów; w batalionie - lekarz batalionu oraz dwie, trzy drużyny sanitarne; w kompanii - dwóch podoficerów sanitarnych i sześciu sanitariuszy noszowych 13 . Uwzględniając powyższą strukturę służby zdrowia, do obsadzenia były: trzy etaty lekarzy dywizji, 14 etatów lekarzy pułkowych, licząc z dodatkowymi pułkami, 56 etatów lekarzy batalionowych, siedem etatów lekarzy w pułkach artylerii, trzy etaty lekarzy w pułkach kawalerii, etaty lekarzy w wojskach specjalnych, takich jak: stacja lotnicza, batalion telegrafistów, wartownia, bataliony saperów i inne, trzy etaty lekarzy w okręgach wojskowych i dziewięć etatów lekarzy w komendach obwodowych. Opieki medycznej potrzebowały także bataliony Straży Ludowej 14. Po dokonaniu mobilizacji w marcu 1919 roku w Armii Wielkopolskiej służyło 219 lekarzy medycyny, 23 lekarzy dentystów i 25 aptekarzy. Ponadto wcielono 1300 podoficerów sanitarnych i sanitariuszy (nie wliczając w to sanitariuszy noszowych) 15. Sanitariat powstania stosował następującą taktykę działania: w kompaniach ranni byli zbierani z pola walki przez sanitariuszy i transportowani na noszach do punktów opatrunkowych, szpitali polowych lub szpitali zapasowych, czyli miejskich. W dużych operacjach wojskowych działały kompanie sanitarne, które po opatrzeniu rannych transportowały ich za pomocą ambulansów konnych do szpitali na tyłach. N a dalsze odległości, czyli najczęściej do Szpitala Głównego w Poznaniu, był wykorzystywany pociąg sanitarny, co umożliwiała dość dobrze rozwinięta sieć kolejowa w Wielkopolsce. Przy ewakuacji kierowano się zasadą dostarczania rannych do szpitala najpóźniej w ciągu 20 godzin od urazu lub stwierdzenia choroby. Materiały sanitarne i opatrunkowe, leki, narzędzia chirurgiczne, a także transport sanitarny armia powstańcza otrzymywała z Wojskowej Składnicy Sanitarnej, mieszczącej się przy ul. Karola 54/56 (ob. Słowackiego). Dobre zaopatrzenie składnicy wynikało z przejęcia przez władze powstańcze zapasów niemieckich i z faktu, że w czasie trwania walki rozwinięto produkcję. Dwa oddziały (leków i opatrunków), liczące łącznie 150 osób, produkowały dziennie 30 tys. butelek z lekami, 3 tys. opasek i tamponów oraz 35 tys. band aży 16. Dla potrzeb powstańczej armii pracował także Poznański Instytut Higieny, prowadząc badania
Kazimierz Janicki
Ryc. 4. Kazimierz Nowakowski.
Fot. (w:) Szkice do portretów przedstawicieli medycyny poznańskiej 1945-1985, praca zbiorowa, Poznań 1991.
Ryc. 5. Prof. dermatologii i wenerologii dr med. Adam Karwowski (22 III 1873-13 IX 1933). Fot. (w:) Wydział Lekarski i Oddział Farmaceutyczny Uniwersytetu Poznańskiego 1919-1939, Poznań 1997.
bakteriologiczne, serologiczne i biologiczno-chemiczne. Był on kierowany w tym czasie przez niemieckiego naukowca, profesora higieny i doktora medycyny ElYka Wernicke, lojalnego współpracownika władz polskich 17 . Ogólna liczba łóżek, jaką dysponowała służba zdrowia wojsk powstańczych, wynosiła ok. 6 tys. 250, z czego w stolicy Wielkopolski była prawie połowa 18. Poznań był głównym ośrodkiem leczniczym ze względu na fakt, że były tu reprezentowane wszystkie dostępne w tym czasie dziedziny medycyny. Trafiali więc tutaj wszyscy ci, którzy wymagali specjalistycznego leczenia. Podstawowym zakładem był Szpital Główny. Posiadał 444 łóżka, jednak w czasie działań powstańczych, w zależności od potrzeb, liczba ta była zwiększona do 700. Były tu oddziały chirurgiczne, okulistyczne, chirurgii szczękowej i psychiatryczne. Wbudynku głównym znajdowały się dwie sale operacyjne na piętrze, oddział chirurgiczny oraz administracja szpitala i jego filii. Oddziały okulistyczny, chirurgii szczękowej i psychiatryczny znajdowały się w barakach na zapleczu. W szpitalu był gabinet rentgenowski i laboratorium, a także apteka, która zaopatrywała szpital i jego filie w leki. Naczelnym chirurgiem Szpitala Głównego został mjr dr Kazimierz Nowakowski, który praktycznie sprawował funkcje komendanta, mimo że do stycznia 1919 roku komendantem szpitala pozostawał lekarz niemiecki 19. Szpital, oprócz prowadzonej na bieżąco działalności leczniczej, spełniał wiele dodatkowych funkcji. Wyposażał punkty opatrunkowe w mieście (na Wildzie, Chwaliszewie, Łazarzu, Jeżycach i Starym Rynku), skąd ranni byli ewakuowani do szpitala lub jego filii, siłami personelu szpitala organizowane były polowe formacje sanitarne, jak szpitale polowe, kompanie sanitarne i pociągi sanitarne, które wyruszały na front, był wreszcie głównym szpitalem ewakuacyjnym dla całego frontu i do końca czerwca 1919 roku przyjął ponad 950 rannych i chorych. Przez cały okres działań wojennych w szpitalu odbywały się kursy sanitarne, a l marca 1919 r. miało tam miejsce zaprzysiężenie oficerów sanitarnych w obecności dowódcy Armii Wielkopolskiej gen. J. Dowbora-Muśnickiego. Sprawami organizacji i szkolenia w Szpitalu Głównym zajmował się major lekarz Adam Karwowski 20 . Obsada personalna szpitala składała się z 11 lekarzy i 18 pielęgniarek. Mimo działań wojennych do kwietnia 1919 roku w Szpitalu Głównym pracowało dwóch lekarzy niemieckich 21 . Komendantem szpitala w czerwcu 1919 roku był major lekarz Tadeusz Szulc, ordynatorem oddziału chirurgicznego major lekarz Jerzy Król Uego asystentami byli kapitan lekarz Franciszek N owak i porucznik lekarz Antoni Bukold), ordynatorem oddziału neurologiczno-psychiatrycznego kapitan lekarz Stanisław Górny, a ordynatorem oddziału ocznego porucznik lekarz Witold Kapuściński (asystenci: porucznik lekarz Stefan Noszczyński i lekarze - Kazimierz Szymanowski oraz Jan Stasiński). Od listopada 1919 roku oddziałem laryngologicznym kierował dr Wojciech Grabowski, późniejszy generał brygad y 22. Kierownikiem gabinetu rentgenowskiego był kapitan lekarz Tadeusz Alkiewicz.
Poważnym problemem był brak izby przyjęć, dlatego chorzy przyjmowani do leczenia byli rozbierani bezpośrednio na łóżkach szpitalnych. W barakach na zapleczu szpitala mieściła się centralna pralnia, magazyny i parowy dezynfektor oraz administracja szpitala składająca się z ośmiu wydziałów, z których każdy był kierowany przez oddzielnego inspektora sanitarnego. Magazyny szpitalne były dobrze zaopatrzone, posiadały duże zapasy bielizny i pościeli. Wyżywienie chorych było dobre. Rozróżniano trzy diety: ogólną, indywidualną i specjalną. W czasie wojennym szpitale wojskowe w Poznaniu stanowiły filię Szpitala Głównego pod scentralizowaną administracją i zaopatrzeniem. Liczba filii zmieniała się w zależności od potrzeb - jedne były otwierane, a inne zamykane (tab. 2). W kwietniu 1919 roku zlikwidowano dwie filie: nr 9 przy ul. Grunwaldzkiej (chirurgiczna na ok. 100 łóżek) i nr 20 przy ul. Wjazdowej (internistyczna na ok. 50 łóżek). Pozostałe filie, tzn. 2, 7, 11, 12 i 14, zlikwidowano wcześniej, w lutym i marcu 1919 roku 23 . Filia nr 19 Szpitala Głównego znajdowała się w sierpniu 1919 roku w likwidacji. W grudniu 1919 roku zostają zlikwidowane kolejne filie: 6, 9, 16 i 17, pozostałe zlikwidowano po zakończeniu wojny polsko-rosyjskiej.
Dla zapewnienia łatwiejszego dostępu do szpitali utworzono szpitale polowe, duże jednostki lecznicze tworzone w Szpitalu Głównym i wysyłane na konkretny odcinek frontu. Posiadały od 200 do 600 łóżek szpitalnych i własną aptekę, kierowaną przez fachowego pracownika. W każdym było minimum trzech lekarzy - komendant szpitala, chirurg i internista. W szpitalach liczących 600 łóżek pracowało dodatkowo dwóch chirurgów, dwóch internistów, okulista, la
Kazimierz Janicki
TABELA NR 2
Filie Szpitala Głównego w czerwcu 1919 roku
Lp. N r filii Lokalizacja Profil leczniczy Ilość łóżek 1 1 ul. Wyspiańskiego choroby zakaźne 380 2 3 ul. Berwińskiego choroby skórno-weneryczne 488 3 4 ul. Słowackiego neurologiczny 457 4 5 ul. Odskok ortopedyczny 100 5 6 AL Marcinkowskiego internistyczny 95 6 8 plac Bernardyński chirurgiczny 230 7 10 ul. Mickiewicza internistyczny 240 8 13 ul. Gąsiorowskich chirurgiczny 54 9 15 ul. Łąkowa chirurgiczny 56 10 16 ul. Polna internistyczny i chirurgiczny 100 11 17 ul. Podgórna chirurgiczny 101 12 18 ul. Różana internistyczny 50 13 19 ul. Mostowa internistyczny i chirurgiczny 131
Źródło: L. StreW, HistoIja 7 Szpitala Okręgowego, Lek. Wojsk., 1933, T. XXI, 5, s. 411.
TABELA NR 3
Komendanci filii Szpitala Głównego na dzień l sierpnia 1919 roku
Lp.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
N r filii 1 3 4 5 6 8 10 13 15 16 17 18
Komendant porucznik lekarz A. Idaszewski major lekarz A. Karwowski lekarz kontraktowy A. Skrzyński major lekarz H. Centowski lekarz kontraktowy K. Markus major lekarz W. Nowakowski kapitan lekarz Z. Dymiński porucznik lekarz J. Pyszkowski major lekarz L. Mieczkowski major lekarz J. Pomorski porucznik lekarz L. Kubiak major lekarz L. Parczewski
Źródło: J. Basiński, Zaplecze i środki sanitarno-medyczne wojsk sanitarnych Powstańczej Annii Wielkopolskiej, Arch. Hist. Med., 1979,42, 2,160.
ryngolog, epidemiolog, dentysta i jego pomocnik, technicy dentystyczni, instrumentariuszki, sanitariusze i pielęgniarze. W trakcie przemieszczania szpitala transportem kolejowym zajmował on 40 wagonów towarowych i osobowych. W zależności od sytuacji na polu walki szpital był podzielony na dwa plutony.
Armia Wielkopolska dysponowała sześcioma szpitalami polowymi. Na froncie w czasie powstania znajdowały się trzy z nich: szpital nr l stacjonował w Wągrowcu, nr 3 w Kcyni, a nr 4 w Szubinie 24 . Komendantem szpitala polowego nr l był kapitan lekarz M. N owakowski, szpitala nr 2 - major lekarz E. Twórz, nr 3 - porucznik lekarz R. Konkiewicz, nr 4 - porucznik lekarz B. Olejniczak, nr 5 - major lekarz S. Paniewski i nr 6 - major lekarz S. Budzyński. W zabezpieczeniu sanitarnym wojsk powstańczych dużą rolę odegrały kompanie sanitarne. Tworzone w Szpitalu Głównym były wysyłane na linię frontu po jednej do każdej działającej dywizji. Istniały trzy kompanie sanitarne noszące kolejne numery porządkowe. Na czele tego pododdziału stał lekarz, zwany szefem kompanii. W skład kompanii wchodziło jeszcze pięciu lekarzy, często chirurgów, gdyż głównie działała ona w pobliżu frontu. Ogółem liczyła ośmiu oficerów, siedmiu podoficerów, 214 żołnierzy i 20 żołnierzy pomocniczych. Posiadała sześć wozów ambulansowych i dwa sanitarne. Mogła w swoich działaniach na polu walki dzielić się na dwa plutony działające niezależnie od siebie. Według stanu z l sierpnia 1919 r. komendantem kompanii sanitarnej nr l był major lekarz S. Koliński, kompanii sanitarnej nr 2 - kapitan lekarz K. Bromowicz, a kompanii sanitarnej nr 3 - major lekarz T. Graczykowski 25 . Po zakończeniu powstańczych działań bojowych kompanie sanitarne przydzielono do poszczególnych dywizji Wojska Polskieg0 26 .
Dodatkowym utrudnieniem w działalności szpitali był fakt, iż tylko 60-70 proc. leczonych w szpitalach stanowili ranni i poszkodowani w związku z działaniami wojennymi. Szerzyły się też liczne epidemie i choroby, takie jak gruźlica, choroby weneryczne, pasożytnicze i infekcyjne. W kwietniu przywędrowała na teren Wielkopolski grypa hiszpanka, potem dur osutkowy, czerwonka i dur brzuszny. Pojawiły się nawet pojedyncze przypadki cholery. Mimo takich utrudnień lecznictwo stało na wysokim poziomie, co wyrażało się stosunkowo niską śmiertelnością hospitalizowanych i wysokim poziomem higieny w armii 27 .
Po odzyskaniu niepodległości przystąpiono do organizacji struktur państwowych. Po przekształceniu dotychczasowego Dowództwa Głównego Wojsk Polskich byłego zaboru pruskiego w Dowództwo Okręgu Generalnego Poznań, w dniu 15 listopada 1919 r. dawny Szpital Centralny zaczął działać jako Szpital Okręgowy. Zakres działalności szpitala okręgowego początkowo wykraczał poza cele typowo szpitalne, jak diagnozowanie i leczenie chorych, prowadzenie dokumentacji leczniczej, działalność naukową i dydaktyczną. Placówka okręgowa w Poznaniu, jak i inne zakłady okręgowe, była jednostką macierzystą dla wszystkich formacji sanitarnych powoływanych w okręgu. Aby sprostać temu zadaniu, dysponowała aparatem mobilizacyjnym. Wszyscy oficerowie w okręgu byli jednak w dyspozycji Szefa Departamentu Sanitarnego. W skład Szpitala Okręgowego wchodził też zapasowy oddział sanitarny, z którego czerpano uzupełnienie medyczne personelu dla tworzonych na terenie okręgu jednostek służby zdrowia. Była to w tym przypadku kompania sanitarna zapasowa nr 7, składająca się z dwóch oddziałów szkolnych, oddziału uzupełnienia i oddziału przejściowego. Liczyła ona w 1920 roku ok. 1200 żołnierzy, w tym trzech lekarzy, czte
Kazimierz Janicki
rech oficerów sanitarnych i 160 podoficerów, a stan liczebny był dyktowany potrzebami frontu 28 . Prowadziła także działalność szkoleniową dla rezerw, również oficerów, organizując kursy i ćwiczenia. Działanie lecznicze i szkoleniowe szpitala było utrudnione ze względu na zmieniającą się w szybkim tempie sytuację polityczną i epidemiologiczną. W końcu 1919 roku, wobec zmniejszonego zapotrzebowania, zostają zlikwidowane filie szpitala okręgowego nr VI, IX, XVI, XVII, XX. Były one szpitalami głównie o profilu chirurgicznym, a w związku z zahamowaniem działań na froncie napływ rannych znacznie się zmniejszył (por. tab. 4).
TABELA NR 4
Filie Szpitala Okręgowego w czerwcu 1920 roku
Lp. Nazwa Lokalizacja Liczba łóżek l Szpital Okręgowy Wały Jana III Sobieskiego 343 2 - Oddział Zakaźny ul. Wyspiańskiego 360 3 - Oddział Weneryczny ul. Werblińskiego 400 4 - Oddział Neurologiczny ul. Słowackiego 180 5 - Oddział Oczny ul. Centralna 117 6 - Zakład Ortopedyczny nr 2 ul. Gąsiorowskich 95 7 - Zakład Ortopedyczny nr 3 Al. Marcinkowskiego 54 8 - Oddział Chirurgiczny ul. Długa 282 9 - Oddział Chirurgiczny ul. Łąkowa 50 10 - Oddział Wewnętrzny ul. Różana 120
Zródło: CA W. 1.300.62., T. N.
W roku 1920, w czasie ofensywy rosyjskiej i naszej kontrofensywy, liczba miejsc w Szpitalu Okręgowym i jego filiach wzrosła do 2 tys., a w szpitalach całego DOG - Poznań do 19 tys. W tym czasie zostaje przyjętych ok. 10 tys. chorych i rannych żołnierzy, nie licząc zaopatrywanych ambulatoryjnie. Dodatkowym utrudnieniem była epidemia duru osutkowego, która powodowała duże straty, a także czerwonki czy gruźli cy 29. W Poznaniu nie stanowiły jednak one takiego problemu, jak na Kresach Wschodnich 30 . Po zakończeniu wojny polsko-rosyjskiej liczba łóżek maleje, drogą likwidowania kolejnych filii. Bardzo trudna jest ocena poziomu lecznictwa i zakresu udzielanej pomocy w Szpitalu Okręgowym oraz jego roli jako szpitala docelowego dla ewakuowanych z frontu i ze szpitali rejonowych. Posiadanie wszystkich oddziałów szpitalnych, zaplecza diagnostycznego w postaci pracowni rentgenologicznej i pracowni bakteriologicznej stwarzało podstawy do przypuszczeń, iż szpital dobrze spełniał swoją rolę31. Rzeczą skomplikowaną jest porównywanie działalności szpitala wojskowego w latach 1919-21 z działalnością poznańskich szpitali cywilnych w tym okresie. Inny profil leczenia, gdzie znaczny procent stanowią ranni, odmienny tryb kierowania i postępowania rehabilitacyjnego sprawia, iż oceny te są praktycznie niemiarodajne. W latach 1919-21, w zmieniających się warunkach politycznych, kierowanie szpitalem okręgowym było dość trudne. Świadczy
o tym fakt częstej rotacji komendantów szpitala - w ciągu dwóch lat było aż czterech komendantów (tabela nr 5). Wynikało to także ze zmian organizacyjnych, jakie wojskowe władze sanitarne wprowadziły w omawianym okresie.
TABELA NR 5 Komendanci Szpitala Okręgowego w latach 1919-1921
Lp.
l 2 3 4
Stopień, imię i nazwisko dr Kazimierz Nowakowski mjr dr Tadeusz Szulc płk dr Kazimierz Wilczewski płk/gen. bryg. Stefan Janiszewski
Okres dowodzenia
28.12.1918 -1.04.1919 1.04.1919 - 2.05.1920 2.05.1920-2.10.1921 2.10.1921-4.10.1925
Źródło: L. StreW: HistoIja 7 Szpitala Okręgowego, Lek. Wojsk., 1933, T. XXI, 5, s. 415.
Ujednolicono sposób kierowania żołnierzy i oficerów na leczenie szpitalne oraz wprowadzono wzór dokumentu, na podstawie którego przyjmowano do leczenia. Oddziały wojskowe, wysyłające żołnierza lub oficera do szpitala, wypełniały "kartę oddania do szpitala". Dokument składał się z dwóch części. Pierwsza, którą wypełniał oddział macierzysty żołnierza, służyła do stwierdzenia tożsamości chorego oraz ściśle ustalała jego przynależność służbową. N a odwrotnej stronie tej części karty podawało się wyposażenie, z którym żołnierza odsyłano z pododdziału. Drugą część karty wypełniał lekarz z macierzystego pododdziału żołnierza, określał cel i potrzebę odesłania żołnierza do szpitala oraz ustalał środek transportu 32 . Rok 1921 przyniósł istotne zmiany w organizacji całego wojska, a tym samym i wojskowej służby zdrowia. Reorganizacja objęła wszystkie szczeble opieki medycznej. Obszar całego kraju podzielono na Okręgi Korpusów o numeracji od I do X. Korpus Poznański nosił nr VII. W skład sztabu każdego Okręgu Korpusu wchodziło Szefostwo Służby Zdrowia, składające się z trzech referatów, z których jeden zajmował się sprawami organizacyjnymi, lecznictwem i higieną, drugi sprawami zaopatrzenia, a trzeci sprawami inwalidów. Pierwszym powojennym szefem sanitarnym był gen. dr Józef Grobel ny 33. W tabeli nr 6 przedstawiono obsadę personalną szefostwa. TABELA NR 6 Obsada personalna Szefostwa Służby Zdrowia lekarzy pozostających na etacie minimalnym dla Okręgu Generalnego Poznań w okresie przejściowym I fazy demobilizacji (1921 r.)
Lp. Stanowisko Obsada Rok Data urodzenia powołania l Szef sanitarny O. Gen. gen. dr Józef Grobelny 1873 15.11.1919 2 Z-ca szefa sanit. płk dr Paweł Orszulok 1877 15.03.1919 3 Kier. Wydz. Opieki płk dr Stefan Janiszewski 1868 21.10.1920 4 Kier. Ref Org.-Mob. kpt. dr Leon Kazimierz Strehl 1891 25.01.1919 5 Kier. Ref. Personalnego kpt. Stanislaw Sikora 1892 luty 1919
Źródło: CAW 1.300.62, T. VII. Oficerska lista ewidencyjna, załącznik do raportu ppłka Ludwika Sojki z 17 kwietnia 1921 r.
Kazimierz Janicki
Na szczeblu okręgu przewidziano szpital okręgowy i kompanię zapasową sanitarną. Niżej w hierarchii organizacyjnej były rejony sanitarne (w każdym po trzy). W każdym z nich znajdował się wojskowy szpital rejonowy, niektóre z nich posiadały filie. Kierownicy rejonów prowadzili nadzór nad personelem medycznym w podległych jednostkach i zakładach w obrębie swego terenu. Zgodnie z rozkazem wiceministra spraw wojskowych przeprowadzono przegląd kadrowy lekarzy w całym Okręgu Generalnym Poznań 34 . W dniu 10 kwietnia 1921 r. wojsko było rozlokowane w 30 garnizonach, stan liczebny wynosił ok. 70 tys. żołnierzy, w tym 206 lekarzy. Tylko część z nich pracowała w szpitalach wojskowych, reszta służyła w poszczególnych jednostkach. Ogółem demobilizacji w okręgu poznańskim w okresie przejściowym podlegało 58 lekarzy. Większość z nich przeszła do pracy w cywilnej służbie zdrowia. Część otrzymała renty wojskowe i inwalidzkie. W tabeli nr 7 przedstawiono lekarzy, których zamierzano pozostawić w Wojsku Polskim jako żołnierzy zawodowych. Podsumowując organizację szpitalnictwa w latach 1918-1921, możemy stwierdzić, iż - podobnie jak cała wojskowa służba zdrowia - dostosowywała się ona do zmieniających się uwarunkowań polityczno-militarnych. W pierwszym okresie powstania, od grudnia 1918 do połowy stycznia 1919 roku, w czasie żywiołowego, samorzutnego i bezplanowego zrywu społeczeństwa wielkopolskiego, przejęto szpitale od Niemców, organizując doraźną pomoc poszkodowanym w walce. Odzyskany od zaborcy Szpital Główny wraz z rozwijanymi filiami zabezpieczał potrzeby wojsk powstańczych. Odmienna sytuacja była na prowincji. Było tam niewiele szpitali wojskowych, większość z nich stanowiły własność instytucji publicznych, zakonnych lub prywatnych. Współpraca z nimi układała się dobrze, nazywano je nawet "wojskowymi szpitalami zapasowymi". W drugim etapie powstania, w okresie organizacji regularnej armii, powstawały wraz z nią liczne jednostki sanitarne. Utworzenie szpitali polowych, mobilnych i zdolnych do szybkiego działania kompanii sanitarnych było ważnym faktem w organizacji i rozwoju powstańczej służby zdrowia. Rozwiązano także problem ewakuacji rannych i chorych. Wyłączenie Inspektoratu Sanitarnego z Kwatermistrzostwa i podporządkowanie go bezpośrednio naczelnemu dowódcy miało duże znaczenie, szczególnie w pierwszym okresie organizacyjnym. Wpłynęło to także korzystnie na szybkość dowodzenia i działania. Istotne znaczenie miało również przejęcie od Niemców dobrze zaopatrzonej składnicy sanitarnej w Poznaniu. Ze względu na centralne położenie miasta zaopatrywała ona we wszystkie konieczne środki sanitarne i medyczne szpitale na terenie całej Wielkopolski. Służba zdrowia i szpitalnictwo wojsk powstańczych były formacjami, które - na długo przed podobnymi strukturami w innych regionach i kraju - stosowały najnowsze formy organizacyjne i metody leczenia, a dzięki dobrej gospodarce zdobytymi środkami zabezpieczyły należycie potrzeby armii.
Po zakończeniu powstania rozwinięta baza szpitalna i nabyte umiejętności organizacyjne były bardzo przydatne w przyjmowaniu rannych w czasie wojny 1920 roku. Utworzona oś ewakuacyjna Warszawa-Poznań pozwalała na przetransportowanie kilku tysięcy rannych i udzielenie im fachowej pomocy, często w rozwijanych powtórnie filiach Szpitala Głównego. Na uwagę zasługuje także fakt licznego udziału lekarzy wielkopolskich w powstaniach śląskich 35 .
TABELA NR 7 Lekarze szpitala okręgowego w okresie przejściowym I fazy demobilizacji (stan w dniu 17 kwietnia 1921 roku)
Lp. Stopień N azwisko i imię Rok Przynależność urodzenia do armii zaborczych l pik lek. Adamczewski Ludwik 1870 a. niem. - ofic. rezerwy 2 płk lek. Grabowski Wojciech 1865 a. niem. - ofic. rezerwy 3 płk lek. Kroll Józef 1873 a. niem. - ofic. rezerwy 4 płk lek. Mieczkowski Leon 1874 a. niem. - ofic. rezerwy 5 płk lek. Szarf Zygmunt 1873 a. niem. - ofic. rezerwy 6 płk lek. Wilczewski Kazimierz 1876 a. niem. - ofic. zawodowy 7 płk lek. Zaręba Gustaw 1871 legiony - ofic. zawodowy armii a-w 8 mjr lek. Bętkowski Henryk 1883 a. niem. - ofic. rezerwy 9 mjr lek. Brzozowski Edmund 1873 nie służył 10 mjr lek. Drożyński Leon 1881 a. niem. - ofic. rezerwy 11 mjr lek. Dymiński Zygmunt 1881 a. niem. - ofic. rezerwyy 12 mjr lek. N owakowski Kazimierz 1879 a. niem. - ofic. rezerwy 13 mjr lek. N owakowski Mieczysław 1885 a. niem. - ofic. rezerwy 14 mjr lek. Szulc- Rębowski Michał 1883 a. niem. - ofic. rezerwy 15 kpt. lek. Alkiewicz Tadeusz 1891 a. niem. - ofic. rezerwy 16 kpt. lek. Glabisz Stefan 1882 a. austr. - ofic. rezerwy 17 kpt. lek. Hanasz Bolesław 1890 a. niem. - ofic. rezerwy 18 kpt. lek. Idaszewski Aleksander 1889 a. niem. - ofic. rezerwy 19 kpt. lek. Jakliński Henryk 1884 a. austr. - ofic. rezerwy 20 kpt. lek. Kapuściński Witold 1882 a. niem. - ofic. rezerwy 21 kpt. lek. Łabędziński Franciszek 1883 a. rosyjska - ofic. rezerwy 22 kpt. lek. Olejniczak Bolesław 1885 a. niem. - ofic. rezerwy 23 kpt. lek. Oremski Cezary 1887 a. niem. - ofic. rezerwy 24 kpt. lek. Paszkiet Hieronim 1884 a. niem. - ofic. rezerwy 25 kpt. lek. Słomiński Zygmunt 1890 a. niem. - ofic. rezerwy 26 kpt. lek. Taberski Bronisław 1889 a. niem. - ofic. rezerwy 27 kpt. lek. Urbański Wiktor 1892 a. niem. - ofic. rezerwy 28 kpt. lek. Wieleński Bolesław 1889 a. niem. - ofic. rezerwy 29 por. lek. Bross Kazimierz 1894 a. niem. - ofic. rezerwy 30 por. lek. Czarniawski Adam 1892 a. niem. - ofic. rezerwy 31 por. lek. Janiszewski Stanisław a. niem. - ofic. rezerwy 32 por. lek. Karcholski Stefan 1888 a. niem. - ofic. rezerwy 33 por. lek. Piórek Lucjan 1891 a. niem. - ofic. rezerwy 34 por. lek. Rydwałek Czesław 1889 a. niem. - ofic. rezerwy 35 por. lek. Stęszewski Czesław 1893 a. niem. - ofic. rezerwy 36 por. lek. Suszyński Leon 1891 nie służył 37 por. lek. Wiatrolik Leopold 1890 a. niem. - ofic. rezerwy
Źródło: CAW 1.300.62, T. VII, Oficerska lista ewidencyjna
Kazimierz Janicki
Po zakończeniu działań wojennych przeprowadzana demobilizacja dotknęła także boleśnie szpitalnictwo wojskowe w Poznaniu. Mimo wydłużenia jej w czasie ze służby wojskowej odeszło wielu frontowych lekarzy, których umiejętności organizacyjne, w znakomitej większości uzyskane warmii niemieckiej, były bezcenne dla służby zdrowia czasu pokoju. Dużym problemem było odejście grupy doświadczonych lekarzy, często z tytułami naukowymi, do powstających klinik utworzonego w 1919 roku Uniwersytetu Poznańskiego (np. Nowakowski, Wierzejewski, Karwowski). W służbie wojskowej pozostali często medycy bez dyplomów, a odesłanie ich na studia dodatkowo osłabiło kadrowo obsadę szpitali wojskowych. Sytuacja ta, szczególnie drastyczna w latach 1922-24, nie ominęła także szpitala poznańskiego. Mimo tych trudności i zmian organizacyjnych trzeba stwierdzić, iż zarówno w okresie powstania wielkopolskiego, jak i w latach 1919-21 szpitalnictwo wojskowe w Poznaniu należycie wypełniało nałożone na nie obowiązki. Niektóre rozwiązania organizacyjne, jak organizowanie sprofilowanych filii szpitala, były rozwiązaniami pionierskimi na skalę kraju. Ewenementem było utworzenie już w 1918 roku dwóch wojskowych szpitali ortopedycznych dla potrzeb chorych z urazami, gdyż Wojskowy Instytut Chirurgii Urazowej powstał w Warszawie dopiero w 1935 roku założony przez Tadeusza Sokołowskiego 36 .
PRZYPISY:
1 Z. Ostrowska- Kębłowska, Architektura i budownictwo w Poznaniu w latach 1790-1880, Wyd. PWN, Warszawa 1982, s. 369.
2 A. Guttstadt, Krankenhaus- Lexikon fiir das Koningreich Preussen, Wyd. Kg!. Statistisches Burean, Berlin 1895, s. 667. , 3 A. Felchner, Służba zdrowia Wojska Polskiego (od jesieni 1918 do mobilizacji 1939).
Rozp. hab., UŁ, Łódź 1990, s. 134-135.
4 A. Guttstadt, op. cit., s. 667.
5 A. Guttstadt, Krankenhaus-Lexikon fiir das Deutsche Reich, Wyd. G. Reimer, Berlin 1900, s. 406.
6 H. Bujarska, Historia szpitala im. W. Biegańskiego dawniej św. Jana w Gnieźnie, Arch. Hist. Med., 1971, 34, 3,452.
7 J. Basiński, Zaplecze i środki sanitarno-medyczne wojsk sanitarnych powstańczej armii wielkopolskiej, Arch. Hist. Med., 1979,42, 3,165. 8 Tamże, s. 166.
9 Tamże, 42, 2, s. 161.
10 Ireneusz Wierzejewski urodził się 24 marca 1981 r. w niezamożnej rodzinie leśniczego w Buku koło Poznania. Ukończył gimnazjum w Poznaniu, a po uzyskaniu stypendium kurii biskupiej udał się na studia do Berlina i Monachium. W 1908 roku uzyskał dyplom lekarza i podjął pracę w Klinice Ortopedycznej w Berlinie. W 1910 roku w Lipsku uzyskał doktorat z medycyny. Był bardzo zdolny, pracowity, o ujmującej powierzchowności. Swoją postawą zjednał sobie Niemców do tego stopnia, że w 1911 roku powierzyli mu zorganizowanie działu ortopedycznego na Wszechświatowej Wystawie Higienicznej w Dreźnie. Po powrocie do Poznania towarzystwo "Caritas" powierzyło mu zorganizowanie, a następnie kierowanie zakładem ortopedycznym, który powstał z fundacji Gąsiorowskich. Swoje doświadczenia wojskowe nabywał w czasie pracy w Szpitalu Głównym, należącym w tym czasie do Niemców, co było przydatne tym bardziej, iż nigdy w wojsku nie służył. 19 stycznia 1919 r. mianowany inspektorem sanitarnym wojsk powstańczych.
Kierowana przez niego służba zdrowia powstania przekształciła się w formację sanitarną na najwyższym poziomie. Po zakończeniu działań wojennych w 1921 roku został kierownikiem Kliniki Ortopedycznej zaraz po jej utworzeniu. Był bardzo wrażliwym człowiekiem, miłośnikiem śpiewu i muzyki. Zmarł po długotrwałej chorobie nerek w Poznaniu 8 marca 1930 r. L. Łabaziewicz i wsp. Ireneusz Wierzejewski, Naczelny lekarz Powstania Wielkopolskiego, "Nowiny Lekarskie", 1994,63,1, s. 113-119; P. Stawecki, Słownik biograficzny generałów WP 1918-1939, Wyd. Bellona, Warszawa 1989, s. 4. 11 L. Strehl, Historja 7 Szpitala Okręgowego, Lek. Wojsk., 1933, T. XXI, 5, s. 411.
12 Centralne Archiwum Wojskowe (dalej CA W), zesp. Dowództwo Główne Sił Zbrojnych w byłym zaborze Pruskim. Rozkaz Dzienny Nr 6. CAW, zesp. Naczelne Dowództwo Wojsk Polskich, Szef Sanitarny Oddział IV, T. XIX, Raport Nr 2 oficera łącznikowego do spraw sanitarnych przy Dowództwie Głównym Sił Zbrojnych w byłym zaborze pruskim. 13 W. Lisowski, Wojskowa służba zdrowia w Powstaniu Wielkopolskim (1918-1919).
Lek. Wojsk. 1987, 3-4, s. 249.
14 J. Basiński, Sanitariat powstania i Armii Wielkopolskiej, (w:) B. Polak, Powstanie Wielkopolskie 1918-1919, Kościan 1975, s. 273.
15 J. Basiński, Zabezpieczenie sanitarno-medyczne oddziałów powstańczych walczących na froncie północnym Powstania Wielkopolskiego 28 grudzień do 17 styczeń 1920 r. (w:) B. Polak: Gniezno i Ziemia Gnieźnieńska. Walka o wolność narodu i społeczeństwa.
Wyd. Urząd Miejski, Gniezno, 1978, s. 204.
16 W. Lisowski, Wojskowa..., s. 250.
17 Tamże, s. 250.
18 CAW, Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego, Szef Sanitarny, T. XIX i XX, ... dokładnie 6 tys. 248 łóżek. 19 Kazimierz Nowakowski urodził się w 1879 roku w Inowrocławiu. Po ukończeniu gimnazjum studiował medycynę w Lipsku, gdzie w 1906 roku uzyskał stopień doktora medycyny. Do 1910 przebywał w Berlinie i Kolonii, gdzie specjalizował się w chirurgii. W 1906 odbywał służbę wojskową warmii niemieckiej jako "podlekarz" . W roku 1914 jako chirurg szpitala niemieckiego walczył na froncie francuskim. W 1917 roku został przydzielony do poznańskiego Szpitala Fortecznego jako chirurg. Pracował tam do wybuchu powstania. Został naczelnym chirurgiem szpitala i otrzymał stopień majora Wojska Polskiego. Po powstaniu w 1923 roku za zasługi wojskowe otrzymał stopień pułkownika, a za zasługi naukowe stopień docenta Uniwersytetu Poznańskiego. W czasie II wojny światowej pomagał partyzantom na Kielecczyźnie. W 1945 roku zostaje tytularnym profesorem Uniwersytetu Poznańskiego. Umarł w 1950 roku. J. Alkiewicz, Służba sanitarna w Powstaniu, "Nurt", 1977, 12, 8; J. Hasik, Szkice do portretów przedstawicieli medycyny poznańskiej, Wyd. AMKM, Poznań 1991, s. 71. 20 Dr Adam Karwowski w czasie powstania wielkopolskiego był majorem, po jego zakończeniu pozostał w służbie czynnej. W 1922 roku awansował do stopnia pułkownika. Po odejściu do rezerwy pracował w Uniwersytecie Poznańskim, gdzie został habilitowany w 1922 roku, mianowany profesorem w 1923 roku. Zmarł w pierwszych dniach XIV Zjazdu Lekarzy i Przyrodników Polskich w Poznaniu w 1933 roku. J. Alkiewicz, Służba..., s. 8; Wydział Lekarski i Oddział Farmaceutyczny Uniwersytetu Poznańskiego 1919-1939. Bibliografia publikacji. Materiały biograficzne, red. K. Karwowska i wsp., Wyd. AM Poznań 1997, s. 63. 21 S. Rudzki, Historja szpitalnictwa wojskowego w Polsce, s. 470.
22 Wojciech Grabowski żył w latach 1867-1934. General brygady, dr medycyny. Studia medyczne rozpoczął w Berlinie, a ukończył w Lipsku w 1893 roku. W tym mieście odbył także roczną praktykę wojskową w 131. PP. Praktykował następnie w Gliwicach, a od 1901 roku w Poznaniu. W czasie I wojny światowej służył w wojsku niemieckim. Podczas powstania wielkopolskiego organizował służbę zdrowia wojsk powstańczych. Od 6 listopada 1919 r. jako kapitan WP prowadził oddział laryngologiczny Szpitala Głównego. W 1924 roku otrzymał stopień generała brygady i przeszedł w stan spoczynku. Zmarł w Poznaniu 11 października 1934 r. P. Stawicki, Słownik..., s. 126.
Kazimierz Janicki
23 L. Strehl, HistoIja..., s. 413.
24 J. Basiński, Zaplecze..., s. 165.
25 CAW, Szef Sanit. T. XX, raport oficera łącznikowego Nr 4 z 18.07.1919 w sprawie składnicy sanitarnej. 26 M. Rezler, Ogólny zarys organizacji piechoty wielkopolskiej w latach 1918-1919, Wyd. Urzędu Miasta Kościan, Kościan 1979, s. 68.
27 M. Gumowski, Dzieje Polskiego Czerwonego Krzyża w Wielkopolsce 1918-1919.
Wyd. PCK Okręgu Wielkopolski, Poznań 1930, s. 69.
28 CAW. 1.300.62., T. V. Według raportu miesięcznego stanu Kompanii Zapasowej nr 7 na sierpień 1920 roku było: pięciu lekarzy, dwóch oficerów sanitarnych, dwóch oficerów gospodarczych. W dziale personelu kancelaryjnego było: dwie magazynierki, dwie telefonistki, 10 podoficerów, 15 szeregowych i czterech gońców. W dziale instruktorów było: 15 podoficerów i siedmiu szeregowych. Łącznie kompania liczyła na dzień 31 sierpnia 1920 r. 165 podoficerów i 1277 żołnierzy.
29 CAW. 1.300.62., T. V. Pismo szefa sanitarnego DOG Poznań z dnia 10 września 1920 r., mówiące, że w miesiącu lipcu na 270 ran postrzałowych pochodzących z frontu przypada 50 przypadków duru brzusznego ijeden przypadek ospy. Choroby zakaźne w Polsce i ich zwalczenie w latach 1919-1962, red. J. Kostrzewski, Wyd. PZWL, Warszawa 1964, ss. 145-146,188.
30 CAW. 1.300.62., T. IV.
31 A. Felchner, Szpitale wojskowe II Rzeczypospolitej, "Woj. Przegl. Hist.", 1996,3,108.
32 CAW. Rozkazy DOK VII. Rozkaz nr 221 z dnia 15 grudnia 1921, p. 11.
33 Józef Edward Grobelny żył w latach 1873-1949, generał brygady Wojska Polskiego.
Studiował w Berlinie, dyplom lekarski uzyskał w 1902 roku, a dyplom doktora medycyny w 1904. W latach 1903-1908 służył warmii pruskiej. Do wybuchu wojny praktykował w Pniewach. Zmobilizowany w 1914 roku walczył na froncie francuskim. Po powrocie do Wielkopolski wstępuje do wojsk powstańczych. W styczniu 1919 roku objął stanowisko zastępcy szefa sanitarnego wojsk powstańczych, 6 maja tego roku awansowany do stopnia pułkownika i generała brygady. 15 listopada 1919 r. został szefem sanitarnym DOG Poznań, a rok później szefem sanitarnym utworzonego DOK VII. W 1922 roku przeszedł w stan spoczynku i rozpoczął praktykę lekarską w Buku. Zmarł 21.01.1949 r. w tym mieście i tam został pochowany. P. Stawecki, Słownik..., s. 127-128. 34 CAW 1.300.62., T. VII. Rozkaz wiceministra spraw wojskowych Nr 15035.21.Sa.I.P.
z dnia 2 kwietnia 1921 r., dotyczący przeglądu kadry lekarskiej w okręgach wojskowych i przygotowania list oficerów pozostających na etatach minimalnych na okres przejściowy w I fazie demobilizacji. 35 Encyklopedia Powstań Śląskich. Wyd. Instytut Śląski, Opole 1984, s. 441-443.
36 W. Brzeziński, Tadeusz Sokołowski i jego szkoła chirurgiczna, Wyd. Gryf, Szczecin 1995.
Powyższy artykuł jest częścią publikacji Kronika Miasta Poznania 1998 R.66 Nr4; Naczelna Rada Ludowa 1918-1920 dostępnej w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej dla wszystkich w zakresie dozwolonego użytku. Właścicielem praw jest Wydawnictwo Miejskie w Poznaniu.