POZNANIACY W RADZIE LUDOWEJ NA MIASTO POZNAŃ I W NACZELNEJ RADZIE LUDOWEJ ORAZ ICH KARIERY POLITYCZNE

Kronika Miasta Poznania 1998 R.66 Nr4; Naczelna Rada Ludowa 1918-1920

ZBIGNIEW DWORECKI

W ybuch powstania wielkopolskiego poprzedziła intensywna działalność narodowo-polityczną i niepodległościowa szerokich kręgów społeczeństwa polskiego na ziemiach zaboru pruskiego. Niektórzy spośród zamieszkałych tu Polaków byli już wówczas przekonani, że w niepodległym państwie polskim będą mogli zrobić karierę polityczną, łącznie z osiągnięciem wysokich stanowisk w aparacie władzy państwowej i samorządowej lub we władzach partyjnych. Szczególnie aktywni byli poznańscy działacze polskiego ruchu narodowo-politycznego. W stolicy Wielkopolski skupione były grupy polskiej inteligencji oraz drobnomieszczaństwa silnie zaangażowane w obronie narodowości. Poznań był również głównym ogniskiem życia organizacyjnego Polaków w zaborze pruskim oraz największym ośrodkiem ruchu endeckiego na tym obszarze. To właśnie działacze endeccy, chadeccy oraz reprezentanci narodowych konserwatystów i utworzonego na terenie Poznania w marcu 1918 roku Narodowego Stronnictwa Robotników, stanowiącego pod koniec tego roku potężną siłę polityczną, już przed wybuchem rewolucji w Niemczech w listopadzie 1918 roku i zakończeniem I wojny światowej przystąpili do organizowania tu zalążków przyszłych władz polskich, w których mieli nadzieję utrzymać kierownicze funkcje. Niektórzy z nich byli przekonani, że to ułatwi im robienie karier politycznych w skali ogólnokrajowej. Z inicjatywy głównie działaczy endeckich i chadeckich utworzono w Poznaniu w lipcu 1918 roku Centralny Komitet Obywatelski. Sterował on konspiracyjnie pracą narodowo-polityczną Polaków w całym zaborze pruskim. Centralny Komitet Obywatelski skupił grupę działaczy politycznych, społecznych, gospodarczych i kulturalnych, niektórych polskich posłów do sejmu pruskiego i p arIa - mentu Rzeszy oraz dziennikarzy. Polityka jego była ściśle związana z Komitetem Narodowym Polskim w Paryżu, kierowanym przez Romana Dmowskiego. Z inicjatywy Centralnego Komitetu Obywatelskiego utworzono w regencji poznań

Zbigniew Dworecki

Ryc. l. Naczelna Rada Ludowa

skiej i bydgoskiej lokalne Komitety Obywatelskie. Szczególne znaczenie miał poznański Komitet Obywatelski, utworzony najprawdopodobniej również w lipcu 1918 roku. Jego zasięg nie ograniczał się tylko do stolicy Wielkopolski, kierował on także pracą narodowo-polityczną i organizacyjną Polaków w niektórych ośrodkach lokalnych w Poznańskiem. Z analizy nazwisk wynika, że Komitet Obywatelski w Poznaniu mógł ściśle współpracować z Centralnym Komitetem Obywatelskim, gdyż w jego skład wchodziły osoby, które były jednocześnie członkami tego ostatniego Komitetu. Wśród członków poznańskiego Komitetu Obywatelskiego byli również działacze ruchu niepodległościowego. Byli oni głęboko przekonani, że o wytyczeniu polskiej granicy zachodniej zadecyduje orężny czyn społeczeństwa polskiego, a nie tylko wyniki konferencji pokojowej. Uważali, że rozwiązanie sprawy polskiej może nastąpić jedynie w wyniku zjednoczenia wszystkich ziem polskich w myśl 13 punktu T. W. Wilsona z 811918 r. 1 Poznański Komitet Obywatelski był ciałem operatywnym, reagującym żywo na bieżące wydarzenia polityczne na arenie międzynarodowej, zwłaszcza w Niemczech. Mógł szybko podejmować odpowiednie decyzje, ponieważ wszyscy jego członkowie mieszkali w Poznaniu. Większość decyzji wypływała z przemyślanych reakcji na aktualne wydarzenia polityczne na ziemiach zaborów pruskiego, rosyjskiego i austriackiego oraz w Niemczech. Pod tym względem wyprzedzał nieraz poczynania Centralnego Komitetu Obywatelskiego, co uwidoczniło się szczególnie w listopadzie 1918 roku, po nadejściu do stolicy Wielkopolski wiadomości o wybuchu rewolucji w Berlinie oraz utworzeniu w Wielkopolsce Rad Robotniczo-Żołnierskich.

Podstawowym zadaniem poznańskiego Komitetu Obywatelskiego i Centralnego Komitetu Obywatelskiego było podjęcie przygotowań do przejęcia przez Polaków pruskiej administracji państwowej i samorządowej na drodze pokojowej. Spośród swego grona oraz z kręgów osób zaufanych z różnych polskich stowarzyszeń wyznaczono przyszłych kierowników tej administracji oraz dyrektorów różnych instytucji. Zapewne już wówczas zadecydowano, że nadburmistrzem Poznania zostanie Jarogniew Drwęski. Niektórzy z czołowych działaczy widzieli siebie w fotelach ministrów w odrodzonym państwie polskim. W dniu 10 XI 1918 r., po wybuchu rewolucji w Niemczech, do Komitetu Obywatelskiego włączono kilku polskich posłów i członków Centralnego Komitetu Obywatelskiego, którzy mieszkali w Poznaniu. Komitet Obywatelski liczył 56 członków 2 . Wówczas też ujawniono jego działalność. N astępnego dnia, na wniosek Antoniego Chłapowskiego, Komitet Obywatelski przyjął sugestywną nazwę Rady Ludowej. Było to zręcznym posunięciem taktycznym; w ten sposób stworzono pozory, że polscy przywódcy polityczni idą zgodnie z duchem czasu. Na czele Rady Ludowej stanął dr Czesław Meissner. W dniu 12 XI1918 r. ujawniono także Centralny Komitet Obywatelski, z którego wyłoniono tymczasowy Komisariat w składzie: Stanisław Adamski, Adam Poszwiński i Wojciech Korfanty. Głównym zadaniem Komisariatu miało być powołanie Naczelnej Rady Ludowej, jako reprezentacji interesów ludności polskiej zamieszkałej w granicach państwa niemieckiego. Od pierwszych dni pomocą w pracy Komisariatu służyli działacze Rady Ludowej w Poznaniu. Jednocześnie większość członków Centralnego Komitetu Obywatelskiego aktywizowała się teraz w pracach Rady Ludowej. W dniu 14 XI1918 r. Komisariat Centralnego Komitetu Obywatelskiego przybrał nazwę Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej oraz wydał zarządzenie w sprawie przeprowadzenia wyborów do Polskiego Sejmu Dzielnicowego w Poznaniu i do terenowych Rad Ludowych 3 . Wybory w Poznaniu odbyły się już 26 XI 1918 r. Wybrano wówczas delegatów na Polski Sejm Dzielnicowy oraz członków do Rady Ludowej na Miasto Poznań, składającej się z 75 osób. Przytłaczająca większość spośród nich była członkami poprzedniej Rady. Wybrano m.in. wszystkich mieszkających w Poznaniu posłów polskich do sejmu pruskiego i parlamentu Rzeszy oraz Mariana Seydę,

Ryc. 2. Dr Marian Seyda

Zbigniew Dworeckiczłonka Komitetu N arodowego Polskiego w Paryżu. Funkcję przewodniczącego Wydziału Wykonawczego Rady Ludowej powierzono Czesławowi Meissnerowi, a sekretarza Stefanowi Andrzejewskiemu. Decydującą rolę w Radzie Ludowej odgrywali przedstawiciele inteligencji. Wśród jej członków znajdowało się kilka kobiet. Wydział Wykonawczy Rady Ludowej kierował całą pracą narodowo-polityczną i organizacyj ną 4. Do Polskiego Sejmu Dzielnicowego wybrano 41 delegatów z Poznania. Spośród nich 17 było członkami Rady Ludowej na Miasto Poznań. Sejm wybrał 80-osobową Naczelną Radę Ludową, jako zwierzchnią władzę Polaków w Niemczech do chwili objęcia ziem zaboru pruskiego przez rząd polski. Wśród jej członków było 12 poznaniaków: Władysław Seyda, Wojciech Trąmpczyński, Stanisław Nowicki, ks. Antoni Stychel, Adam Kłos (nauczyciel), Wacław Cegiełka, Zofia Sokolnicka, Bolesław Krysiewicz, Czesław Meissner, Karol Rzepecki, Bernard Chrzanowski, Władysław Mieczkowski; zastępcami zostali Bohdan Hulewicz i Mieczysław Paluch. Wybrano także sześcioosobowy organ wykonawczy w postaci Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej, do którego powołano: ks. Stanisława Adamskiego, Adama Poszwińskiego, Władysława Seydę, Wojciecha Korfantego, Józefa Rymera i Stefana Łaszewskieg0 5 . Komisariat Naczelnej Rady Ludowej stał na stanowisku, że Polacy nie dysponują odpowiednimi silami, by oderwać ziemie zaboru pruskiego w wyniku walki orężnej. Przed wybuchem powstania szczególnie owocna była współpraca Rady Ludowej na Miasto Poznań i Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej z Wydziałem Wykonawczym Rady Robotników i Żołnierzy w Poznaniu. Ta ostatnia była prawnie uznanym przez socjaldemokratyczny rząd berliński organem władzy terenowej. Otrzymała uprawnienia kontrolowania aparatu państwowego i samorządowego. Komisariat Naczelnej Rady Ludowej i Rada Ludowa, wykorzystując te uprawnienia i mając duże wpływy w Wydziale Wykonawczym Rady Robotników i Żołnierzy w Poznaniu poprzez zasiadających w nim swych członków, miały możność skupienia działalności wokół polonizacji niektórych urzędów, instytucji publicznych, szkolnictwa oraz stopniowego opanowania ich przez Polaków 6 . Reprezentanci polskiej elity politycznej w Poznaniu podejmowali wówczas także intensywne zabiegi w Warszawie o powołanie rządu z udziałem silnej reprezentacji ziem zaboru pruskiego, związanej z obozem endeckim i chadeckim. W rozmowach z Józefem Piłsudskim, Ignacym Daszyńskim i Jędrzejem Moraczewskim brali udział m.in. tacy działacze, jak Władysław Seyda, Wojciech Trąmpczyński, Antoni Chłapowski, Wojciech Korfanty, Stanisław N owicki i Karol Rzepecki. Rozmowy te i inne zabiegi nie przyniosły jednak pozytywnych dla polityków poznańskich rezultatów 7 . Wśród członków Rady Ludowej oraz osób zajmujących wysokie stanowiska w strukturach organizacyjnych Naczelnej Rady Ludowej znalazło się około 100 poznaniaków (w tym około 80 w Radzie Ludowej). Spora grupa spośród nich mogła wykazać się intensywną działalnością narodowo-polityczną, niepodległościową lub partyjną. Niektórzy "starzy", doświadczeni działacze polityczni chętnie spoglądali w przeszłość, gdzie walka toczyła się na płaszczyźnie ekonomicznej i narodowo-politycznej. Wśród delegatów na Polski Sejm Dzielnicowy i członków Rady Ludowej na Miasto Poznań znalazła się spora grupa osób tylko dlatego, że działały one w polskich stowarzyszeniach religijnych, zawodowych i kulturalnych. Miejscowi przywódcy polityczni z dumą podkreślali, że wśród członków Rad Ludowych i Naczelnej Rady Ludowej znalazły się również kobiety8 i robotnicy. Przytłaczająca większość spośród nich nie wykazywała jednak aspiracji w kierunku robienia karier politycznych w niepodległym państwie polskim lub wycofała się z życia politycznego. Oto nazwiska tych członków Rady Ludowej na Miasto Poznań, których aktywność polityczna ograniczała się w zasadzie do działalności w tejże Radzie, rozwiązanej 3 X1919 r.: FranciszekAdamczak, Weronika Adamczakówna, Stefan Andrzejewski, Franciszek Cejrowski, Bonifacy Chmielewski, Stanisław Drozdowski, Jakób Dudzik, Tadeusz Gertych, Helena Januszkiewiczówna, Ludwik Jarosz, Wiktoria Kapelańska, Stefania Kapuścińska, Bolesław Kliszczyński, Agnieszka Konieczna, Maria Kostrzewska, Stanisław Kossowski, Franciszek Krajna, Władysław Kulczyński, Maria Maniewska, Jan Matecki, Władysław Mroczkowski, Mieczysław N oskowicz, Józef Mizerski (zmarł w 1923 r.), Stanisław Offierski, Telesfor Otmianowski, Wincenty Panowicz, Kazimierz Pendowski, Seweryn Pendowski, Karol Poradzewski, Stanisław Robiński (radny w latach 1919-21), Maria Rydlewska, Aleksandra Słomińska, Jan Suchowiak, Jan Szymański, Bronisław Sredziński, Józef Sredziński, Heliodor Święcicki, Józef Tucholski, Antoni Walkiewicz i Janina Żniniewiczówna. Wszyscy oni posiadali mniejsze lub większe doświadczenia w walce o zachowanie odrębności narodowej Polaków w zaborze pruskim. Rada Ludowa po wybuchu powstania włożyła wiele pracy w przejęcie, zorganizowanie i spolszczenie w Poznaniu szkolnictwa, administracji państwowej i samorządowej oraz w przygotowanie Wielkopolski do włączenia w organizm odrodzonego państwa polskiego, a także w kształtowanie i umacnianie tzw. orientacji zachodniej społeczeństwa polskiego w Poznaniu i zapoznanie go z problematyką Kresów Wschodnich 9 . Większość spośród członków Rady Ludowej na Miasto Poznań i Naczelnej Rady Ludowej, zlikwidowanej już 19 VIII 1919 r. lO , a mieszkających w stolicy Wielkopolski, stanowili jednak ci działacze, którzy już przed listopadem 1918 r.

zaangażowani byli bardzo silnie w ruchu narodowo-politycznym i społecznym. Niektórzy z nich byli wybitnymi działaczami, inspiratorami i organizatorami różnych przedsięwzięć w ramach zorganizowanego ruchu polskiego. Kilku spośród tych poznaniaków było w latach rządów zaborcy swoistymi "wielbłądami" organizacyjnymi. Wymienić tu należy takie nazwiska, jak Bernard Chrzanowski, ks. Stanisław Adamski, Karol Rzepecki i Zofia Sokolnicka. Wśród tej grupy byli doświadczeni działacze parlamentarni (posłowie tak do parlamentu Rzeszy, jak i do sejmu pruskiego), a także członkowie Rady Miejskiej w Poznaniu. Byli to posłowie: Władysław Seyda (1907-18 poseł do parlamentu Rzeszy, od kwietnia 1918 roku pełnił w nim funkcję prezesa Kola Polskiego, charakteryzował się dużym talentem oratorskim i taktycznym), Wojciech Trąmpczyński (1912-18 poseł do parlamentu Rzeszy, a w latach 1910-18 do sejmu pruskiego, wiceprezes Koła Polskiego w sejmie pruskim, wybitny mówca), ks. Antoni

Ryc. 3. Witold Hedinger Ryc. 4. Jarogniew Drwęski

Stychel (1904-18 poseł do parlamentu Rzeszy, a w latach 1898-1914 do sejmu pruskiego, bardzo odważnie występował w obronie narodowości), Ludwik Mizerski (prezes Koła Polskiego w sejmie pruskim), Felicjan Niegolewski (poseł do sejmu pruskiego i parlamentu Rzeszy, zmarł w styczniu 1919 roku), Antoni Chłapowski (1903-08 i 1912-18 poseł do parlametu Rzeszy, a od 1900 do 1909 do sejmu pruskiego), ks. Józef Kłos i ks. Stanisław Nowicki (posłowie do parlamentu Rzeszy). Wraz z innymi byłymi posłami do sejmu pruskiego i parlamentu Rzeszy wzięli oni udział w inauguracyjnym posiedzeniu Sejmu Ustawodawczego w Warszawie 10 111919 r., a Wojciech Trąmpczyński, pełniący wówczas obowiązki prezesa prowincji i prezesa rejencji w Poznaniu, został marszałkiem tego Sejmu ll . Doświadczeniem w działalności parlamentarnej mógł się wykazać również Bernard Chrzanowski, poseł do parlamentu Rzeszy w latach 1901-10. Należy także podkreślić, że Wojciech Trąmpczyński był uprzednio, w latach 1901-11, członkiem niemieckiej Rady Miejskiej w Poznaniu, a Antoni Chłapowski był członkiem tej Rady już od 1893 roku. W latach rządów zaborcy pruskiego radnymi byli także: Witold Hedinger, Zenon Lewandowski, Jan Suchowiak, Stanisław Offierski, Teodor Krause, Czesław Meissner i Jarogniew Drwęski. Ten ostatni był członkiem Rady Miejskiej w latach 1904-05 i 1915-18, od 1915 roku piastował stanowisko niepłatnego radcy miasta, a 12 XI1918 r. został pierwszym polskim nadburmistrzem

Poznania. Wybrana w marcu 1919 roku pierwsza polska Rada Miejska powołała go 17 kwietnia tego roku na prezydenta miasta Poznania 12 . W życiu politycznym ludności polskiej w Poznaniu już u progu II Rzeczypospolitej decydującą rolę odgrywali działacze związani z tzw. obozem narodowym. Ich działalność praktyczna oparta była na zasadach ideologii narodowo-demokratycznej, którą dostosowano do potrzeb poszczególnych środowisk będących terenem oddziaływania elity politycznej o poglądach prawicowych. Czołową rolę odgrywała endecja, reprezentowana przez grupę doświadczonych i bardzo aktywnych działaczy. Najwybitniejsi przywódcy polityczni związani z ruchem endeckim i chadeckim znaleźli się wśród wpływowych członków Rady Ludowej na Miasto Poznań lub w Naczelnej Radzie Ludowej. Odgrywali oni rolę politycznego hegemona w życiu Polaków w Wielkopolsce; wykazywali także aspiracje do odgrywania istotnej roli na scenie politycznej II Rzeczypospolitej. Wśród nich sporą grupę stanowili wybitni działacze tajnej Ligi Narodowej oraz Towarzystwa Demokratyczno- Narodowego. Od stycznia 1919 roku endecja występowała tu pod nazwą Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego, a od marca 1920 - Związku Ludowo-Narodowego 13 .

W ruchu endeckim dużą aktywność przejawiali: Bernard Chrzanowski (od 1909 roku stał na czele Rady Głównej Towarzystwa Demokratyczno-Narodowego), Witold Hedinger, Bolesław Krysiewicz, Marian Głowacki, Stanisław Krzyżankiewicz, Roman Leitgeber, Bolesław Marchlewski, Zygmunt Marweg, Czesław Meissner, Władysław Mieczkowski, Felicjan Niegolewski, Tadeusz Powidzki, ks. Józef Prądzyński, Cyryl Rataj ski, Celestyn Rydlewski, Karol Rzepecki, Marian Seyda (wybitny przywódca ruchu endeckiego w kraju, rzecznik linii politycznej Romana Dmowskiego, od czerwca 1919 roku pełniący funkcję kierownika działu prasowego Komitetu N arodowego Polskiego w Paryżu), Władysław Seyda i Zofia Sokolnicka. Spośród nich do tajnej Ligi Narodowej należeli: Bernard Chrzanowski, Marian Głowacki, Bolesław Krysiewicz, Felicjan Niegolewski, Czesław Meissner, ks. Józef Prądzyński, Celestyn Rydlewski, Marian Seyda, Władysław Seyda i Zofia Sokolnicka. Drugą grupę reprezentowali działacze chadeccy: ks. Stanisław Adamski, ks. Walenty Dymek, ks. Józef Kłos, Jan Matecki, Mieczysław Noskowicz, Telesfor Otmianowski, Stefan Piechocki, Adam Poszwiński (także członek tajnej Ligi Narodowej) i ks. Antoni Stychel (pionier katolickiego ruchu społecznego). N ato miast Narodowe Stronnictwo Robotników, zajmujące lewe skrzydło tzw. obozu narodowe,. 'AT. <- .« go, reprezentowali: Wacław Cegiełka

Ryc. 5. Celestyn Rydlewski

Ryc. 6. Cyryl Ratajski Ryc. 7. Władysław Mieczkowski

(działacz Zjednoczenia Zawodowego Polskiego), Zenon Lewandowski (także działacz tego związku), ks. Kazimierz Maliński, Stanisław Michalak, Stanisław Nowicki (prezes Zarządu Głównego Narodowego Stronnictwa Robotników i wybitny działacz Zjednoczenia Zawodowego Polskiego), Seweryn Pendowski i Jan Szymański. Z szeregów endecji lub jej sympatyków rekrutowała się większość inicjatorów i działaczy Stronnictwa Mieszczańskiego, utworzonego w kwietniu 1919 roku. Zajmowało ono pozycję centrową w obozie narodowym (w tym tkwiła jego słabość) 14. Członkowie Stronnictwa Mieszczańskiego nie odegrali większej roli w życiu politycznym, nawet w stolicy Wielkopolski. Spośród interesującej nas grupy poznaniaków do stronnictwa tego należeli: Franciszek Budzyński, Teodor Krause, Stefan Kałamajski, Stefania Kapuścińska, Kazimierz Krajna i Józef Siemianowski. Po 1922 roku członkowie Stronnictwa Mieszczańskiego działali w ruchu endeckim lub chadeckim albo wycofali się z życia politycznego. Nastroje przychylne Józefowi Piłsudskiemu rozwijał wówczas Związek Młodej Polski, którego członkami byli Mieczysław Korzeniewski i Władysław Seydlitz 15 . W dniu 26 X 1919 r. delegację tego stronnictwa przyjął w zamku poznańskim Józef Piłsudski, podczas pierwszego pobytu w Wielkopolsce (25-27 października) 16. Nieliczną wówczas grupę działaczy o orientacji piłsudczykow

skiej reprezentował także Bohdan Hulewicz. Specyfika życia politycznego w Poznaniu zadecydowała, że wśród członków Rady Ludowej na Miasto Poznań i Naczelnej Rady Ludowej nie znalazł się żaden przedstawiciel ruchu socjalistycznego i ludowego. Wśród interesującej nas grupy poznaniaków byli działacze silnie zaangażowani w ruchu niepodległościowym. Spory odsetek wśród nich stanowili działacze Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół". Z tą organizacją związani byli: Bernard Chrzanowski, Antoni Chłapowski, Paweł Gantkowski, Władysław Kulczyński, Julian Lange, Bolesław Marchlewski, Czesław Meissner, Seweryn Pendowski, Tadeusz Powidzki, Karol Rzepecki, Celestyn Rydlewski, Józef Siemianowski, Zofia Sokolnicka, Józef Tucholski i Antoni Wysocki. Do grupy działaczy niepodległościowych (konspiratorów) zaliczyć należy przede R y c a S t e fa n Kałamajski wszystkim: Bohdana Hulewicza i Mieczysława Palucha (czołowych organizatorów powstania), Juliana Langego (organizatora Straży Ludowej, odegrał wybitną rolę w przygotowaniu powstania), Witolda Hedingera, Bronisława Sikorskiego, Celestyna Rydlewskiego, Antoniego Wysockiego, Zygmunta Wizę (członka Polskiej Organizacji Wojskowej Zaboru Pruskiego), Bernarda Chrzanowskiego, Teodora Krausego, Stanisława Krzyżankiewicza, Władysława Kulczyńskiego, Zenona Lewandowskiego, Czesława Meissnera, Tadeusza Powidzkiego, Seweryna Pendowskiego, Karola Rzepeckiego i Władysława Seydlitza.

Stosunkowo nieliczni spośród poznaniaków zaangażowanych w działalności Rady Ludowej na Miasto Poznań i Naczelnej Rady Ludowej oraz mogących się wykazać długoletnią i intensywną aktywnością w latach rządów zaborcy w walce o polskość tego regionu piastowali w latach międzywojennych wysokie stanowiska w aparacie administracji państwowej, organizacjach partyjnych, różnych stowarzyszeniach lub instytucjach o zasięgu ogólnopolskim. Zdecydowana większość spośród nich kontynuowała tę działalność, zwłaszcza w pierwszych latach po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, ale tylko w organizacjach o zasięgu lokalnym. Stopniowo jednak zmniejszała się liczba i tych działaczy. I tak np. w 1933 roku w Radzie Miejskiej Poznania zasiadali tylko Stanisław Chmielewski (dyrektor banku) i ks. prałat Józef Prądzyński; tymczasem w wyborach przeprowadzonych 23 III 1919 r. wybrano do niej aż 17 radnych spośród intere

Zbigniew Dworeckisującej nas grupy poznaniaków 17 . Jednym z powodów takiej sytuacjijest fakt, że poznaniacy nie byli faworyzowani w obsadzaniu wysokich stanowisk w aparacie rządowym. Piłsudczycy starali się eliminować osoby z opisywanego tu kręgu działaczy, ponieważ przytłaczająca większość spośród nich zajmowała zdecydowanie wrogie stanowisko wobec Marszałka i osób z nim związanych politycznie, zwłaszcza po przewrocie majowym. Natomiast dla obozu pomajowego ludzie ci byli znienawidzonymi endekami. Często oskarżano ich niesłusznie o uprawianie polityki zmierzającej do separatyzmu dzielnicowego. N a szczególne wyróżnienie zasługuje grupa działaczy zaangażowanych w wielką politykę oraz piastujących wysokie stanowiska. Oni też angażowali się najczęściej w konflikty elit politycznych II Rzeczypospolitej. Wojciech Trąmpczyński, który - jak wspomniano - odegrał ważną rolę w okresie tworzenia się odrodzonego państwa polskiego, był w latach 1919-22 marszałkiem Sejmu Ustawodawczego, a w latach 1922-27 marszałkiem Senatu. W 1920 roku, podczas najazdu bolszewickiego na Polskę, był członkiem Rady Obrony Państwa. Piastował także stanowisko przewodniczącego Centralnego Komitetu Plebiscytowego, działającego na rzecz przyłączenia Górnego Śląska do Polski. W latach 1928-35 był posłem z ramienia Związku Ludowo-Narodowego, a potem Stronnictwa Narodowego. Ten liberał z przekonania po 1935 roku wycofał się z życia politycznego. Był politykiem walczącym z Piłsudskim, ale potrafił tej walce nadać charakter działań zgodnych z poczuciem praworządności 18 . Do wybitnych działaczy zaliczyć należy także Cyryla Ratajskiego. Związany z kołami przemysłowymi odgrywał od 1919 roku coraz większą rolę. Był zastępcą członka Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej. Kierował Wydziałem Finansów i Aprowizacji oraz Wydziałem Handlu, Przemysłu i Komunikacji Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej. Od 17 XI1924 r. do 14 VI1925 r. sprawował funkcję ministra spraw wewnętrznych w rządzie Władysława Grabskiego. Będąc prezydentem Poznania w latach 1922-34, przekształcił go w ośrodek o randze europejskiej. Był członkiem międzynarodowych organizacji samorządowych. W1934 roku został pozbawiony przez władze sanacyjne stanowiska prezydenta miasta. W maju 1938 roku został wybrany w Poznaniu przewodniczącym Rady Wojewódzkiej Stronnictwa Pracy. Jego bliska znajomość z Ignacym Paderewskim, Józefem Hallerem, Wojciechem Korfantym i Władysławem Sikorskim sprawiła, że znalazł się wśród wąskiego kręgu przywódców politycznych "Frontu Morges" w kraju. W latach 1940-42 był współtwórcą zrębów państwa podziemnego, piastując funkcję pierwszego Delegata Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj (rządu na emigracji). Zmarł w Warszawie w październiku 1942 roku 19 . N atomiast Władysław Seyda został 16 VIII 1919 f., na mocy dekretu Józefa Piłsudskiego, ministrem byłej Dzielnicy Pruskiej. Stanowisko to piastował do 2 VII 1920 r. Od lutego 1919 do listopada 1920 roku był posłem na Sejm z listy narodowych demokratów, w którym w 1919 roku pełnił funkcję przewodniczącego Komisji Konstytucyjnej. W związku z mianowaniem go przez Naczelnika Państwa prezesem Sądu Najwyższego Oddziału Wielkopolskiego złożył mandat poselski. W lutym 1921 roku został przewodniczącym V Izby Sądu Najwyższego, a w październiku 1924 roku prezydent Stanisław Wojciechowski powołał go na

stanowisko I prezesa Sądu Najwyższego w Warszawie. W styczniu 1929 roku został odwołany z tego stanowiska. Powrócił do Poznania, gdzie do śmierci w 1939 roku prowadził kancelarię adwokack ą 20. Bardzo aktywnym działaczem był nadal Marian Seyda. Uczestniczył w pracach delegacji polskiej na konferencję pokojową w Wersalu, w latach 1919-27 był posłem, a w roku 1922 został wiceprezesem sejmowego Klubu Związku Ludowo-Narodowego. W 1923 roku Wincenty Witos powierzył mu w swym gabinecie stanowisko ministra spraw zagranicznych (piastował je przez pięć miesięcy). W latach 1928-35 był senatorem, w latach 1928-36 działał we władzach naczelnych Stronnictwa Narodowego. Następnie, do wybuchu II wojny światowej, odciął się od działalności politycznej w tej partii, na tle rozbieżności w poglądach politycznych z kierującą tym stronnictwem grupą "młodych" (M. Seyda reprezentował demokratyczno-liberalne tendencje grupy tzw. "starej" endecji). Po klęsce wrześniowej w 1939 roku zasiadał na emigracji w rządzie gen. Władysława Sikorskiego i Stanisława Mikołajczyka. Jednocześnie współuczestniczył w kierowaniu Stronnictwem Narodowym na emigracji i utrzymywał kontakty z ośrodkami polskiej konspiracji w kraju (m.in. z organizacją" Ojczyzna" w Poznaniu). Po wojnie przebywał w Argentynie 21 . Witold Prądzyński kierował Wydziałem Sprawiedliwości Komisariatu N aczelnej Rady Ludowej. W styczniu 1920 roku Józef Piłsudski mianował go szefem Departamentu Sprawiedliwości w Ministerstwie byłej Dzielnicy Pruskiej. Był jednym z najzdolniejszych poznańskich prawników. Uczestniczył w negocjacjach rządu polskiego na forum międzynarodowym. Był zaangażowany w przygotowanie układu polsko-gdańskiego, podpisanego 24 X 1924 r. W 1923 roku, jako prezes poznańskiego oddziału Prokuratorii Generalnej, był członkiem delegacji polskiej do stałego Trybunału Międzynarodowego w Hadze 22 . Wybitnym działaczem endeckim w Poznaniu pozostał Władysław Mieczkowski. W latach 1919-24 był dyrektorem Banku Związku Spółek Zarobkowych w stolicy Wielkopolski; wówczas piastował także stanowisko przewodniczącego Rady Miejskiej w Poznaniu. W 1919 roku działał bardzo aktywnie w Komitecie Pomocy dla Lwowa i Wilna przy Radzie Narodowej w Poznaniu oraz w Komitecie Pomocy dla Śląska. W maju 1924 roku został powołany na stanowisko naczelnego dyrektora Banku Polskiego w Warszawie. Funkcję tę sprawował do 1934 roku, kiedy został wybrany prezydentem miasta Poznania, ale ówczesny minister spraw wewnętrznych Bronisław Pieracki jego kandydatury nie zatwierd ° ł 23 Zl .

Po Władysławie Mieczkowskim przewodniczącym Rady Miejskiej został Witold Hedinger (członek tej Rady od 1919 roku) i funkcję tę pełnił do 1929 roku. W 1927 roku został oboźnym Obozu Wielkiej Polski w Poznaniu, a w latach 1928-30 senatorem wybranym z listy Związku Ludowo-Narodowego. Do śmierci w 1932 roku pełnił także sporo innych odpowiedzialnych funkcji w różnych działających w Poznaniu stowarzyszeniach 24 . Bernard Chrzanowski do kwietnia 1919 roku należał formalnie do Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego. W październiku 1919 roku Naczelnik Państwa mianował go podsekretarzem stanu w Ministerstwie byłej Dzielnicy Pru

Zbigniew Dworecki

skiej (podlegały mu departamenty: Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Kultury i Sztuki, Zdrowia Publicznego). W latach 1922-28 piastował stanowisko kuratora Okręgu Szkolnego w Poznaniu. W 1935 roku Kolegium Wyborcze w Poznaniu wybrało go senatorem (miał wtedy 75 lat)25. Natomiast Zofia Sokolnicka kontynuowała w latach międzywojennych aktywną działalność w ramach ruchu endeckiego i kobiecego. W 1919 roku weszła w skład Komitetu Prowincjonalnego Stronnictwa Demokratyczno- Narodowego oraz działała w Komitecie Pomocy dla Lwowa i Wilna przy Radzie Narodowej w Poznaniu. W 1919 i 1922 roku została wybrana posłanką na Sejm z listy Związku Ludowo-Narodowego. Zmarła w lutym 1927 roku 26 . Czesław Meissner został w 1919 roku posłem na Sejm Ustawodawczy. W latach 1920-25 był wiceprezesem i członkiem Zarządu Wojewódzkiego Związku Ludowo-Narodowego, 1925-28 jego prezesem, 1928-39 prezesem Zarządu Okręgowego Stronnictwa Narodowego w Poznaniu, 1935-39 członkiem Komitetu Głównego tego stronnictwa, 1930-35 senatorem. Od 1929 roku był członkiem Wielkiej Rady Obozu Wielkiej Polski. W okresie II wojny światowej, przebywając na emigracji w Wielkiej Brytanii, był członkiem Komitetu Politycznego Stronnictwa Narodowego oraz Rady Narodowej. Współpracował z rządem Władysława Sikorskiego. Do kraju powrócił w 1946 roku 27 . Po 1918 roku także inni działacze endecji rozwijali w węższym lub szerszym zakresie aktywność polityczną, broniąc kanonów prawicowości. Jednak niewielu spośród nich otarło się o tzw. wielką politykę. Swe aspiracje realizowali przede wszystkim w pracy zawodowej. Bolesław Krysiewicz został wybrany w kwietniu 1919 roku prezesem Rady Głównej Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego, w latach 1920-25 pełnił funkcję prezesa Zarządu Wojewódzkiego Związku Ludowo-Narodowego w Poznaniu i wchodził w skład jego władz centralnych; później wycofał się z życia politycznego (zmarł w 1932 roku). Antoni Chłapowski był posłem do Sejmu Ustawodawczego, a w kwietniu 1919 roku został wybrany wiceprezesem Rady Głównej Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego (zmarł w 1927 roku). Karol Rzepecki został pierwszym polskim prezydentem policji w Poznaniu, w latach 1922-27 był posłem na Sejm oraz działał we władzach Stronnictwa Narodowego w Poznaniu (zmarł w 1931 roku). Celestyn Rydlewski był w latach 1919-23 komisarzem rządu polskiego w międzynarodowej komisji do ustalenia granicy z Wolnym Miastem Gdańskiem, a w czasie III powstania śląskiego i plebiscytu współpracował z Wojciechem Korfantym; w latach 1931-35 wchodził w skład Zarządu Wojewódzkiego Stronnictwa Narodowego w Poznaniu. Bolesław Marchlewski, redaktor naczelny "Kuriera Poznańskiego", był członkiem Rady Naczelnej Związku Ludowo-Narodowego i wiceprezesem jego zarządu dzielnicowego (w lipcu 1922 roku został zamordowany w redakcji na tle politycznym). Roman Leitgeber charakteryzował się niepospolitymi zdolnościami organizacyjnymi, czemu dał wyraz, kierując stroną wydawniczą koncernu "Drukarnia Polska" w Poznaniu, w latach 1925-28 był członkiem Zarządu Wojewódzkiego Związku Ludowo- Narodowego w Poznaniu, w latach 1919-29 z ramienia ruchu narodowodemokratycznego zasiadał w Radzie Miejskiej, a w latach 1932-35 w sejmikuwojewódzkim w Poznaniu. Marian Głowacki został mianowany w styczniu 1919 roku kierownikiem Urzędu Skarbowego w Poznaniu (powierzono mu kierowanie funduszami publicznymi w dzielnicy pruskiej), skarbowością zajmował się także w Ministerstwie byłej Dzielnicy Pruskiej, a w 1923 roku Władysław Grabski powołał go na stanowisko dyrektora akcji i monopoli państwowych Ministerstwa Skarbu (zmarł w 1925 roku). Julian Lange został mianowany w czerwcu 1919 roku pułkownikiem i inspektorem Obrony Narodowej, w latach 1919-20 był szefem Wydziału Wojskowego Komitetu Obrony Śląska, wziął udział w III powstaniu śląskim i współuczestniczył w pracach plebiscytowych, był działaczem Związku Sokolstwa Polskiego, po II wojnie światowej działał w Stronnictwie Ludowym i Zjednoczonym Stronnictwie Ludowym. Tadeusz Powidzki działał we władzach Stronnictwa Narodowego w Poznaniu, był wiceprezesem i prezesem Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół" w Dzielnicy Zachodniej, a w latach 1936-39 redaktorem naczelnym" Orędownika". Stefan Kałamajski byl radnym m. Poznania w latach 1919-22 i 1925-33, wiceprezesem Koła Radnych Stronnictwa Narodowego, później (1926-1929) należał do Wielkiej Rady Obozu Wielkiej Polski, w latach 1935-38 zasiadał w sejmiku wojewódzkim, a w latach 1935-39 był prezesem Izby Przemysłowo-Handlowej w Poznaniu i honorowym konsulem duńskim w tym mieście. Stanisław Krzyżankiewicz został zastępcą prezydenta policji w Poznaniu (Karola Rzepeckiego), a później pracował w Urzędzie Bezpieczeństwa przy Ministerstwie byłej Dzielnicy Pruskiej. Teodor Krause (senior Rady Miejskiej) był radnym w latach 1922-25 i działaczem Związku Ludowo-Narodowego (zmarł w 1929 roku). Franciszek Budzyński był działaczem endeckim w stolicy Wielkopolski, zasłużonym dla miasta Poznania radnym w latach 20. i 30. 28 Z ruchem endeckim związany był ks. Antoni Stychel, długoletni proboszcz kolegiaty poznańskiej św. Marii Magdaleny. W latach 1919-22 był posłem do Sejmu Ustawodawczego z ramienia Związku Ludowo-Narodowego, a także jego wicemarszałkiem oraz członkiem komisji konstytucyjnej i oświatowej. W latach 1922-27 zasiadał w Senacie, zajmując stanowisko wicemarszałka. Należał do powstałego w stolicy Wielkopolski w 1919 roku Komitetu Obrony Górnego Śląska, a potem do Związku Obrony Kresów Zachodnich. W 1928 roku wycofał się z czynnego życia politycznego, gdyż ks. kard. August Hlond zabronił księżom kandydowania w wyborach do parlamentu. Do śmierci (w styczniu 1935 roku) był członkiem Stronnictwa N arodoweg0 29 . Także ks. prałat Józef Prądzyński związany był silnie z ruchem endeckim.

Kierował Wydziałem Organizacji i Propagandy Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej (w pierwszej fazie jego organizacji), werbował z innych dzielnic Polski urzędników do służby państwowej w byłym zaborze pruskim, był dziekanem generalnym Wojska Polskiego na były Zabór Pruski oraz uczestniczył w pracach komisji przy Sztabie Dowództwa Frontu Wielkopolskiego. W latach 1929-38 zasiadał w Radzie Miejskiej w Poznaniu z ramienia Stronnictwa Narodowego. W1926 roku wszedł do Senatu. Był członkiem Wielkiej Rady Obozu Wielkiej Polski. W1930 roku został wybrany do Wydziału Propagandy Katolicyzmu przy Zarządzie Głównym Stronnictwa Narodowego. Był jednym z organizatorów Ligi

Zbigniew Dworecki

· · · II

Katolickiej (powstałej w 1922 roku), później jej sekretarzem generalnym, a także współorganizatorem i ideowym przywódcą powstałej w Poznaniu w 1939 roku (po agresji hitlerowskiej na Polskę) tajnej organizacji wielkopolskiej "Ojczyzna" oraz doprowadził do utworzenia w stolicy Wielkopolski Biura Delegatury Rządu (emigracyjnego). Uwięziony przez hitlerowców w obozie koncentracyjnym zginął w czerwcu 1942 rok 30 U .

Z ruchem endeckim sympatyzowali także ks. Walenty Dymek i ks. Stanisław Łukomski. Ten ostatni stał na czele Wydziału Oświaty i Rolnictwa Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej, a później Sekcji Oświaty i Szkolnictwa tego Komisariatu oraz Departamentu Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Ministerstwa byłej Dzielnicy Pruskiej (bezpośrednio po jego utworzeniu). Utrzymywał kontakty z czołowymi działaczami endeckimi w Wielkopolsce, a zwłaszcza w Poznaniu. W1926 roku papież powołał go na biskupa łomżyńskiego. Tam był ostro atakowany przez elity związane z obozem sanacyjnym 31 . N atomiast ks. kanonik Walenty Dymek, mianowany w 1929 roku biskupem sufraganem i wikariuszem generalnym archidiecezji poznańskiej, a w 1946 roku arcybiskupem metropolitą poznańskim, był współorganizatorem utworzonego w lutym 1919 roku Narodowego Stronnictwa Ludowego. W latach 1926-29 zasiadał w Radzie Miejskiej w Poznaniu. Ten gorliwy patriota w okresie II wojny światowej utrzymywał kontakty z Delegaturą Rządu londyńskiego w Poznaniu. Przez cały okres okupacji przebywał w areszcie domowym, będąc pod stałą kontrolą gestap032.

Ryc. 9. Ks. Walenty Dymek

Po 1918 roku bogatą kartę do swych biografii politycznych dopisali też niektórzy chadecy. Stefan Piechocki był sekretarzem generalnym Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej, a od lipca 1919 roku zastępcą członka Komisariatu. Stał na czele Wydziału Administracji tego Komisariatu, a w latach 1920-22 kierował Departamentem Spraw Wewnętrznych w Ministerstwie byłej Dzielnicy Pruskiej.

W latach 1922-27 był posłem na Sejm z listy Narodowo-Chrześcijańskiego Stronnictwa Pracy, a w latach 1922-25 zasiadał w Radzie Miejskiej w Poznaniu. W1925 roku objął na blisko pół roku funkcję ministra sprawiedliwości w rządzie Aleksandra Skrzyńskiego i Wincentego Witosa. Po 1926 roku wycofał się z życia poli33 tycznego . Adama Poszwińskiego, związanego także z ruchem chrześcijańsko-demokratycznym, Naczelnik Państwa mianował w październiku 1919 roku podsekretarzem stanu w Ministerstwie byłej Dzielnicy Pruskiej. Funkcję tę pełnił do lipca 1920 roku. Zastępował w Warszawie ministra Władysława Seydę. W 1921 roku na pomorskim zjeździe wojewódzkim Chrześcijańsko- Narodowego Stronnictwa Pracy został wybrany członkiem Rady Wojewódzkiej i wiceprezesem Zarządu Wojewódzkiego tego stronnictwa; wszedł również do jego Rady Naczelnej.

W roku 1927 powrócił do Poznania, kontynuując tu działalność publicystyczną.

W czasie okupacji był działaczem w Delegaturze Rządu w Poznaniu. Aresztowany, został stracony w Berlinie w lipcu 1942 roku 34 . Natomiast ks. Stanisław Adamski został wybrany l VI1919 r. posłem do Sejmu Ustawodawczego z listy Narodowego Stronnictwa Robotników. Później z grupą innych posłów wystąpił z tego stronnictwa, utworzył w Sejmie Narodowo-Chrześcijański Klub Robotniczy i stanął na jego czele. Współorganizował Narodowo-Chrześcijańskie Stronnictwo Pracy i był autorem jego programu. W 1923 roku został prezesem tego stronnictwa. W latach 1922-27 był senatorem. W 1927 roku wycofał się z działalności politycznej. Trzy lata potem został biskupem ordynariuszem w Katowicach oraz pierwszym dyrektorem Naczelnego Instytutu Akcji Katolickie/ 5 . Paweł Gantkowski, gorliwy społecznik, został w marcu 1920 roku mianowany szefem Departamentu Zdrowia Publicznego w Ministerstwie byłej Dzielnicy Pruskiej.

W okresie działania Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej i tego ministerstwa zorganizował służbę sanitarną w byłym zaborze pruskim. W latach 1919-22 był radnym miejskim. W późniejszym okresie nie był aktywny politycznie. Pasjonował się pracą naukową oraz społeczną w licznych stowarzyszeniach. Był prezesem Ligi Katolickiej, a później Akcji Katolickiej i wiceprezesem Naczelnej Izby Lekarskiej w Warszawie 36 . Ks. Józef Kłos został wybrany posłem do Sejmu Ustawodawczego z listy Związku Ludowo-Narodowego. Później, będąc sympatykiem ruchu chadeckiego, wycofał się z życia polityczneg0 37 . Uboga natomiast jest biografia polityczna większości spośród interesujących nas poznaniaków związanych z Narodowym Stronnictwem Robotników, później - z Narodową Partią Robotniczą, utworzoną w maju 1920 roku. Ks. Kazimierz Maliński był posłem do Sejmu Ustawodawczego wybranym z listy Narodowego Stronnictwa Robotników. W czerwcu 1919 roku wszedł do Narodowo-Chrześcijańskiego Klubu Robotniczego, podobnie jak posłowie: Stanisław Bresiński, Wacław Cegiełka, Zenon Lewandowski, Stanisław Michalak i Stanisław Nowicki. Stanisław Bresiński także radnym miasta w latach 1919-25, a Józef Sieradzki w latach 1919-21 i 1926-29. Wacław Cegiełka kierował Wydziałem Pracy i Opieki Społecznej Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej, a później (do sierpnia 1921 roku) stał na czele Departamentu Pracy i Opieki Społecznej w Ministerstwie byłej Dzielnicy Pruskiej. W drugiej połowie 1919 roku, pełniąc funkcję

Zbigniew Dworeckiczłonka Zarządu Głównego Narodowego Stronnictwa Robotników, wycofał się z działalności politycznej. Stanisław Nowicki, w którego ręku na początku 1919 roku skupiły się wszystkie sprawy związane z działalnością Narodowego Stronnictwa Robotników, był wicemarszałkiem Sejmu Ustawodawczego. W drugiej połowie 1919 roku wycofał się z pracy społeczno-politycznej w tym stronnictwie i przeszedł do chadecji. Także Zenon Lewandowski po 1922 roku nie wykazywał aspiracji politycznych 38 . Natomiast Kazimierz Krajna, współtwórca Stronnictwa Mieszczańskiego, został wybrany posłem do Sejmu Ustawodawczego z listy Zjednoczenia Mieszczańskiego. W latach 1919-21 był członkiem Rady Miejskiej oraz jej sekretarzem. Także redaktor Józef Siemianowski, jeden z głównych organizatorów Stronnictwa Mieszczańskiego w 1919 roku, był radnym w latach 1919-25 oraz działał w Zjednoczeniu Zawodowym Polskim. Był także współpracownikiem "Prawdy", organu Narodowej Partii Robotniczej. Pod koniec życia związał się ze Stronnictwem Narodowym (zmarł w 1931 roku)39. Karier politycznych nie zrobili główni współorganizatorzy powstania wielkopolskiego. Mieczysław Paluch, wybitny organizator polskiej konspiracji wojskowej w zaborze pruskim przed wybuchem powstania, bardzo aktywnie współuczestniczył w działaniach orężnych powstańców wielkopolskich. W 1920 roku brał udział w pracach Polskiego Komisariatu Plebiscytowego w Bytomiu (był kierownikiem Wydziału Aprowizacji). Uczestniczył w ścisłym kierownictwie Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska, przygotowując plan operacyjny II powstania śląskiego. W 1922 roku został przeniesiony do rezerwy w stopniu majora (zaledwie!). Później działał w organizacjach byłych uczestników powstania wielkopolskiego, Związku Oficerów Rezerwy i Bezpartyjnym Bloku Współpracy z Rządem. Zmarł w Szkocji w 1942 roku 40 . Karierę, ale wojskową, zrobił natomiast Bohdan Hulewicz. Zwalczał politykę Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej i opowiadał się za ścisłą współpracą z piłsudczykami. W okresie powstania wielkopolskiego był szefem Wydziału Operacyjnego w Sztabie Dowództwa Głównego w Poznaniu. Po ukończeniu Wyższej Szkoły Wojennej (w 1921 r.) w stopniu podpułkownika był attache wojskowym w Madrycie i Waszyngtonie. W 1929 roku został pułkownikiem dyplomowanym. Piastował kolejno stanowiska dowódcy pułku piechoty w Grudziądzu, dywizji piechoty w Skierniewicach i Obozu Warownego "Grodno"41. Także Bronisław Sikorski, uczestnik powstania wielkopolskiego i powstań śląskich (w stopniu podpułkownika dowodził grupą "Południe" w III powstaniu śląskim), uzyskał stopień pułkownika. Po ustaleniu polskiej granicy zachodniej nie uczestniczył aktywnie w życiu politycznym 42 . Ta sama uwaga dotyczy ppor. Zygmunta Wizy, wybitnego uczestnika powstania wielkopolskiego, dowódcy Żandarmerii Krajowej byłej Dzielnicy Pruskiej43.

Karier politycznych nie zrobili również Włodzimierz Seydlitz, Mieczysław Korzeniewski i Antoni Wysocki, chociaż u progu II Rzeczypospolitej opowiadali się za obozem belwederskim. Antoni Wysocki, przeciwnik endecji, w lipcu 1920 roku próbował utworzyć tzw. pułk bojowy Związku Strzeleckiego, a Włodzimierz Seydlitz był wybitnym działaczem spółdzielczym w Poznaniu 44 . Mieczysław Korzeniewski był w 1919 roku w Poznaniu działaczem Komitetu Pomocy dla Lwowa, a następnie sekretarzem Komitetu Pomocy dla Kresów Wschodnich i Górnego Śląska oraz kierownikiem Komitetu Obrony Górnego Śląska. W latach 1922-34 sprawował funkcję dyrektora Związku Obrony Kresów Zachodnich, którego siedzibą był Poznań. W 1934 roku został odsunięty z grona ścisłego kierownictwa po zmianie nazwy tej organizacji na Polski Związek Zachodni i przeniesieniu zreorganizowanej centrali do Warszawy45.

* * *

Tylko kilkunastu spośród około stu poznaniaków będących członkami Rady Ludowej na Miasto Poznań i Naczelnej Rady Ludowej można zaliczyć do osób zasłużonych w skali ogólnopolskiej. Kariery polityczne tych ludzi związane były z ruchem endeckim i chadeckim oraz doświadczeniami i osiągnięciami w aktywności narodowo-politycznej i niepodległościowej w latach rządów zaborcy, a także w okresie działalności Naczelnej Rady Ludowej i Ministerstwa byłej Dzielnicy Pruskiej. Wymienić tu należy przede wszystkim: Mariana Seydę, Wojciecha Trąmpczyńskiego, Cyryla Ratajskiego, Władysława Seydę, Stefana Piechockiego, ks. Antoniego Stychla, Czesława Meissnera, ks. Józefa Prądzyńskiego, Adama Poszwińskiego, ks. Stanisława Adamskiego i Zofię Sokolnicką. Większość spośród byłych członków Rady Ludowej na Miasto Poznań i Naczelnej Rady Ludowej pozostała co najwyżej prowincjonalnymi działaczami społeczno-politycznymi i to zwłaszcza w pierwszych latach II Rzeczypospolitej. Przynajmniej jedna trzecia spośród tych członków nie wykazywała po 1919 roku aspiracji politycznych, a wielu spośród nich wycofało się z życia politycznego. Ta ostatnia uwaga dotyczy przytłaczającej większości poznanianek, reprezentantów środowiska robotniczego oraz sporej grupy osób z kręgów drobnomieszczaństwa, aktywizujących się silnie w pracy zawodowej. Udział w pracach Rady Ludowej na Miasto Poznań i Naczelnej Rady Ludowej oraz w czynie orężnym powstańców nie pomógł większości poznaniaków w zrobieniu kariery politycznej, zwłaszcza w latach rządów sanacji (w takim zakresie, jak byłym legionistom Piłsudskiego). Dotyczy to także tych, którzy - co bardzo charakterystyczne - już u progu II Rzeczypospolitej opowiadali się za współpracą z piłsudczykami.

PRZYPISY:

1 "Kurier Poznański", 1918, nr 229, 237; Z. Dworecki, Polskie rady ludowe w Wielkopolsce 1918-1920, Poznań 1962, s. 22-31; tenże, Rada Ludowa na Miasto Poznań 1918-1919, cz. 1; "Kronika Miasta Poznania" 1980, nr 4, s. 25-27.

2 Nazwiska ujawnionego Komitetu Obywatelskiego zob. Z. Dworecki, Rada Ludowa na Miasto Poznań 1918-1919, dokończenie; "Kronika Miasta Poznania" 1991, nr l, s. 37. 3 Szczegółowe informacje dotyczące tej problematyki zob. Z. Dworecki, Rada Ludowa..., Część pierwsza, s. 21-31; tenże, Polskie rady..., s. 32-35. 4 "Kurier Poznański", 1918, nr 237; Z. Dworecki, Rada Ludowa..., cz. 1; s. 30-31. Nazwiska osób wybranych 26 XI 1918 r. zob. Z. Dworecki, Rada Ludowa..., dokończenie, s. 37-38.

Zbigniew Dworecki

5 "Kurier Poznański", 1918, nr 260; Dziennik Polskiego Sejmu Dzielnicowego w Poznaniu, w grudniu 1918, Poznań 1918, s. 56-60, 91-92, 96, 106-107; Z. Dworecki, Poznań i poznaniacy w latach Drugiej Rzeczypospolitej 1918-1939, Poznań 1994, s. 51-53. 6 Zob. Z. Dworecki, Polskie rady..., s. 50-51; tenże, Poznań i poznaniacy..., s. 47-48.

7 Dziennik Polskiego..., s. 59; A. Czubiński, Powstanie wielkopolskie, Geneza-charakter-znaczenie, Poznań 1978, s. 134-135; "Kurier Warszawski" 1918, nr 315, 317-320, 325, 328,353,356; "Kurier Poznański", 1918 nr 268-269,270,291; L. Grot, L Pawłowski, M. Pirko, Wielkopolska w walce o niepodległość 1918-1919, Wojskowe i polityczne aspekty powstania wielkopolskiego, Warszawa 1968, s. 237, 246-249. 8 Zob. Z. Dworecki, Działalność narodowa i polityczna Polek w Poznańskiem, na Górnym Śląsku i Pomorzu przed wybuchem powstania wielkopolskiego 1918 roku, (w:) Eruditio et interpretatio, Studia historyczne pod red. Z. Chodyły, Poznań 1997, s. 171-179. 9 Zob. Z. Dworecki, Rada Ludowa..., Dokończenie, s. 29-36.

io Decyzja o likwidacji Naczelnej Rady Ludowej i jej Komisariatu zapadła w związku z mianowaniem Władysława Seydy ministrem byłej Dzielnicy Pruskiej. Komisariat został zlikwidowany 6 XI1919 r. (zob. Z. Dworecki, Polskie rady ludowe..., s. 110). 11 A. Czubiński, Powstanie wielkopolskie..., s. 442.

12 Zob. Wielkopolski słownik biograficzny (cyt. WSB) , Warszawa-Poznań 1981, s. 159; Archiwum Państwowe w Poznaniu (cyt. APP), Akta m. Poznania, nr 551: J. Drwęski, akta osobowe. Zmarł on nagle 14 IX 1921 r. 13 Cz. Demel, Zycie polityczne w Wielkopolsce w latach 1918-1920, (w:) Pomorze i Wielkopolska po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, Studia pod red. S. Gierszewskiego, Gdańsk 1983, s. 21-22. 14 "Postęp" 1919, nr 89; Cz. Demel, Życie..., s. 27.

15 A. Basiński, Wspomnienia dziennikarza poznańskiego, Podłoże ideowe opozycji wobec Ministerstwa b. Dzielnicy Pruskiej, Rok 1928, (Bydgoszcz), s. 23; Z. Dworecki, Poznań i poznaniacy..., s. 292-293; Cz. Demel, Zycie polityczne..., s. 32-33; A. Czubiński, Powstanie wielkopolskie..., s. 88. 16 Zob. "Postęp", 1919, nr 250.

17 APP, Akta m. Poznania, nr 2133, k. 52: wykaz radnych ze stycznia 1933 r.; "Kronika Miasta Poznania" 1929, nr l, s. 68; "Orędownik" 1933, nr 278.

18 Więcej o tym polityku zob. Z. Kaczmarek, Wojciech Trąmpczyński (1860-1953), Poznań 1993. 19 A. Zarzycki, "Na przekór wątpiącym i zrozpaczonym". Cyryl Ratajski 1875-1942, Poznań 1991, s. 33-124; Z. Dworecki, Poznań i poznaniacy..., s. 379-381; K. Dembski, Wielkopolska w początkach II Rzeczypospolitej. Zagadnienia prawnoustrojowe, Poznań 1972, ryc. 2, Organizacja organów centralnych w Wielkopolsce. 20 "Kurier Poznański", 1920 nr 272 i 274, 1921 nr 27, 1929 nr 52; "Orędownik", 1920 nr 200; WSB, s. 656; Z. Dworecki, Poznań i poznaniacy..., s. 310. 21 WSB, s. 655-656: Z. Dworecki, Poznań i poznaniacy..., ss. 35, 340, 357, 362.

22 A. Gulczyński, Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej (1919-1922), Poznań 1995, ss. 46, 57; K. Dembski, Wielkopolska..., jw., przyp. 19; Z. Zakrzewski, Ulicami mojego Poznania, Przechadzki z lat 1918-1939, Poznań 1985, s. 358.

23 APP, Urząd Wojewódzki Poznański 1919-1939, k. 39: Urząd Wojewódzki do Związku Popierania Polskiego Stanu Posiadania, Poznań 2 III 1936; Z. Dworecki, Poznań i poznaniacy..., ss. 294, 370; "Postęp", 1919, nr 154; "Prawda", 1919, nr 11. 24 "Kurier Poznański", 1932, nr 64; Z. Dworecki, Poznań i poznaniacy..., ss. 294, 334, 337, 339; WSB, s. 246-247.

25 A. Gulczyński, Ministerstwo..., s. 100-102; K. Dembski, Wielkopolska..., s. 127; Z. Dworecki, Poznań i poznaniacy..., ss. 305, 364; WSB, s. 110-111. 26 "Postęp", 1919, nr 154; WSB, s. 682-683; Z. Dworecki, Poznań i poznaniacy..., s. 340.

27 Zob. WSB, s. 464-465.

28 APP, Akta m. Poznania, nr 1208, n.f.: sprawozdanie Rady Miejskiej za 1927 - 31 III 1928; tamże, nr 1992, k. 328: magistrat do Urzędu Wojewódzkiego w Poznaniu,

Poznań 7 X 1921; WSB, ss. 209-210, 386, 410-411, 454, 590, 636, 641; "Kronika Miasta Poznania", 1929, nr 3, s. 239; "Orędownik", 1922, nr 152; "Kurier Poznański", Wydanie pamiątkowe, dodatek do "Myśli Polskiej" 1979, Londyn 1/15 marca 1980; Z. Dworecki, Poznań i poznaniacy..., s. 305; A. Czubiński, Powstanie wielkopolskie..., s. 413; Z. Zakrzewski, Ulicami..., s. 174: "Postęp", 1919 nr 15. 29 APP, Akta m. Poznania, nr 2133, k. 2-45: pogrzeb Antoniego Stychla w 1935 r.; WSB, s.710-711. 30 "Kurier Warszawski", 1919, nr 330; "Prawda", 1919 nr 285; WSB, s. 592-593; K. Dembski, Wielkopolska..., s. 92; S. Nawrocki, Losy inteligencji poznańskiej podczas okupacji, "Kronika Miasta Poznania", 2/98, s. 134-135.

31 "Kurier Poznański", 1933 nr 483; "Postęp", 1919 nr 144; A. Gulczyński, Ministerstwo..., s. 94; WSB, s. 440-441; K. Dembski, Wielkopolska..., jw., przyp. 19; Z. Dworecki, Poznań i poznaniacy..., s. 312.

32 APP, Akta m. Poznania, nr 1992, k. 238: magistrat do Urzędu Wojewódzkiego w Poznaniu, Poznań 7 X 1925 r.; "Kronika Miasta Poznania" 1929, nr l, s. 70; S. Nawrocki, Losy inteligencji..., s. 129; "Postęp", 1919, nr 32. 33 WSB, s. 567; Z. Dworecki, Poznań i poznaniacy..., ss. 303, 340; K. Dembski, Wielkopolska... jw., przyp. 19; A. Gulczyński, Ministerstwo..., ss. 57-58, 85. 34 S. Nawrocki, Losy inteligencji..., s. 120; WSB, s. 586-587; A. Gulczyński, Ministerstwo..., s. 98-100. 35 "Postęp" 1919 nr 166; WSB, s. 20; Z. Dworecki, Poznań i poznaniacy..., ss. 327, 341; "Kurier Warszawski", 1919, nr 312.

36 "Kronika Miasta Poznania", 1938, nr 4, s. 547-549; WSB, s. 192-193; A. Gulczyński, Ministerstwo..., ss. 57, 95, 215.

37Zob. WSB,s. 338.

38 "Postęp", 1919, nr 166; "Kronika Miasta Poznania", 1929, nr l, s. 67-70; A. Gulczyński, Ministerstwo..., ss. 58, 90; WSB, s. 94; Cz. Demel, J. Krawulski, K. Rzepa, Działalność N arodowego Stronnictwa Robotników i Narodowej Partii Robotniczej w Wielkopolsce w latach 1917-1937, Poznań 1980, ss. 28-31,46,51-53,71,78,80-81,88,90,92,186,376. 39 "Kronika Miasta Poznania", 1929, nr l, s. 67-69; "Postęp", 1919, nr 99; WSB, s. 660; Cz. Demel, J. Krawulski, K. Rzepa, Działalność..., ss. 30,161,184; Z. Zakrzewski, Ulicami..., ss. 141,518; A. Czubiński, Powstanie wielkopolskie..., s. 445; "Postęp", 1919, nr 105. 40 WSB, s. 551; B. Polak, Generał Stanisław Taczak 1874-1960, Poznań 1988, ss. 39-44, 127 -128.

41 Więcej o jego działalności zob. B. Hulewicz, Wielkie wczoraj w małym kręgu, Warszawa 1973; WSB, s. 261-262. 42 "Orędownik", 1937, nr 50; Z. Zakrzewski, Ulicami..., s. 207; A. Czubiński, Powstanie wielkopolskie..., s. 156. 43 "Kronika Miasta Poznania", 1937, nr l, s. 313; J. Kutta, Policja w Polsce Odrodzonej, Wielkopolska i Pomorze 1918-1922, Geneza - organizacja - funkcjonowanie, Bydgoszcz 1994, ss. 67, 78.

44 A. Czubiński, Powstanie wielkopolskie..., s. 88; Z. Zakrzewski, Ulicami..., s. 234-235; Cz. Demel, J. Krawulski, K. Rzepa, Działalność..., s. 114.

45 "Postęp", 1919, nr 154; "Prawda" 1919, nr U; M. Mroczko, Związek Obrony Kresów Zachodnich 1921-1934, Powstanie i działalność, Gdańsk 1977, ss. 14,16, 34; tenże, Polska myśl zachodnia 1918-1939 (kształtowanie i upowszechnianie), Poznań 1986, s. 264.