ŚWIĘTY ŁAZARZ

Kronika Miasta Poznania 1998 R.66 Nr3; Święty Łazarz

LUDNOŚĆ ŁAZARZA I GÓRCZYNA W XIX I NA POCZĄTKU XX WIEKU

MIECZYSIAW KĘDELSKIl. Wprowadzenie Teren dzisiejszego Łazarza to dawne grunty uprawne należące do szpitala i kościoła Św. Łazarza na Wildzie. Proces tworzenia się jurydyki łazareckiej zakończył się z początkiem XVII wieku. Jurydyka łazarecka była w znacznym stopniu podporządkowana miastu, gdyż władzę zwierzchnią nad szpitalem sprawowali prowizorowie. Historia położonego za Łazarzem Górczyna sięga XIII wieku; wieś Górczyn należała wtedy do dóbr książęcych. Od 1609 roku miasto posiadało tam swój folwark. W roku 1797 włączono do Poznania wszystkie jurydyki lewobrzeżne, do miasta została wtedy również - choć nie na długo - przyłączona jurydyka św. Łazarzal. Ostateczna likwidacjajurydyk i miasteczek, która miała miejsce na przełomie XVIll i XIX wieku, umożliwiała stworzenie jednolitego organizmu miejskiego.

Poszerzenie granic miasta i włączenie do niego obszarów w dużym stopniu nie zabudowanych stwarzało szansę na szybki przyrost liczby mieszkańców, na przeszkodzie stanął jednak z czasem fakt zmiany Poznania w twierdzę. Zgodnie z postanowieniami kongresu wiedeńskiego Poznań uzyskał specjalny status w ramach państwa pruskiego. Liczba, rozmieszczenie i struktura społeczna ludności Poznania w XIX wieku tylko w części były określone przesłankami natury politycznej czy obronnej, głównie zaś związane były z przestrzenną organizacją miasta i zdeterminowane czynnikami gospodarczo-społecznymi. Ocena zmian zachodzących w stanie liczebnym ludności Łazarza i Górczyna musi zatem uwzględnić zarówno zmiany administracyjne przeprowadzone na obszarze całej aglomeracji miejskiej, jak i dynamikę demograficzną sąsiedniego śródmieścia. Istotny jest też właściwy dobór źródeł demograficznych i badanych odcinków czasu 2 . Najbardziej wiarygodnym źródłem statystycznym informującym o liczbie mieszkańców w różnych okresach są spisy powszechne ludności. Na obszarach

Mieczysław Kędelski

Ryc. 1. Fragment planu Poznania z 1780 roku

zaboru pruskiego, podobnie jak w samych Prusach, spisy ludności przeprowadzano co roku w latach 1816-22, co trzy lata w okresie od 1822 do 1867 roku, co cztery lata od 1867 do 1875 roku oraz co pięć lat od 1875 do 1910 roku. Od roku 1861 spisy miały charakter imienny; od 1871 roku obejmowały natomiast ogół ludności obecnej w dniu spisu w danej miejscowości (ortsanwesende Bev6lkerung)3. Konskrypcje i pierwsze spisy powszechne ludności były opracowywane w sposób zdecentralizowany. Z powodu reorganizacji statystyki od końca lat 60. XIX wieku materiały spisowe były przekazywane do Pruskiego Biura Statystycznego w Berlinie i tam sprawdzane, klasyfIkowane, zliczane i publikowane. Wyniki spisów ludności sporządzonych dla podstawowych jednostek administracyjnych zawierały wydawane dla wszystkich prowincji pruskich tzw. słowniki gmin (Gemeindelexikone); interesujące nas materiały - dla prowincji poznańskiej - ukazały się w latach 1871,1885,1895 i 1905 4 . Urzędy lokalne publikowały sporadycznie bardziej szczegółowe wyniki spisów w głównych miastach, np. dla Poznania w przekroju poszczególnych ulic 5 .

Rozwój stref podmiejskich obszaru zurbanizowanego sprawia, że miasto rozpościera się daleko poza swoje granice administracyjne, tworząc skomplikowany układ osadniczy obejmujący śródmieście wraz z przyległymi osiedlami. Przy podziale ludności na miejską i wiejską stosowano jednak w statystyce pruskiej kryterium formalno-administracyjne, traktując jako ludność miejską mieszkańców gmin miejskich, a jako ludność wiejską - mieszkańców gmin wiejskich i obszarów dworskich. Powodowało to zaniżanie liczebności ludności miejskiej, zwłaszcza na obszarach stykających się z granicami administracyjnymi wielkich miast.

Materiały publikowane centralnie wymykały się spod nadzoru społecznego i nie zawsze uwzględniały specyfikę jednostek osadniczych. Toteż nie może dziwić fakt, iż od końca XIX wieku pruskie spisy ludności ignorowały fakt odrębności Łazarza i Górczyna; wyniki spisów dla tych dwu osiedli podmiejskich podawano łącznie.

2. Ludność Poznania i osiedli podmiejskich do 1871 roku Rzeczywiste włączenie przedmieść w organizm miejski wymagało zburzenia średniowiecznych obwarowań, co jednak następowało stopniowo, toteż jeszcze w 1819 roku obok śródmieścia, czyli dawnego Starego Miasta, wyodrębniono w Poznaniu następujące dzielnice-przedmieścia: Św. Marcin, Kondorf, Św. Wojciech, Chwaliszewo, Środka, Zawady i Św. Roch. Poza granicami administracyjnymi miasta pozostawały takie osiedla, jak Piotrowo (liczące 133 mieszkańców) i Berdychowo (52). Strefę podmiejską stanowiły też nowe przedmieścia: Dolna i Górna Wilda (liczące łącznie 459 mieszkańców), Jeżyce (385), Górczyn (218) czy Sołacz (81). Do gospodarczego zaplecza miasta Poznania zaliczyć trzeba także następujące podmiejskie osady: Winiary (443), Rataje (196), Dębieć (175), Zegrze (142) i Bonin (84). Łazarza nie wyodrębniano w trakcie spisu ludności jako samodzielnej jednostki terytorialnej6. W1828 roku zapoczątkowano w Poznaniu wielkie prace ziemne i budowlane związane ze stawianiem twierdzy, co stworzyło zapotrzebowanie na liczną siłę roboczą. Mimo tego średni roczny przyrost ludności cywilnej w latach 1828-31 wyniósł tylko 404 osoby, co było niewątpliwie spowodowane bardzo dużym ubytkiem naturalnym ludności w 1831 roku w związku z epidemią chol ery 7. Po 1840 roku zmienia się sytuacja gospodarcza stolicy Wielkiego Księstwa Poznańskiego w wyniku otrzymanych uprawnień komunikacyjnych, ożywienia dróg handlowych i postępującej industrializacji. W mieście osiedlają się kupcy i przemysłowcy zachęcani przez władze znacznymi ulgami podatkowymi. Wzrasta też zapotrzebowanie na wolną siłę roboczą, ponieważ miasto zabudowuje nowe tereny wytyczone na górnym tarasie i przeznaczone do zamieszkania przez ludność niemiecką. W 1843 roku Poznań zamieszkuje 35 tys. 700 osób zaliczanych do ludności cywilnej, a wraz z ludnością wojskową - nawet 40 tys. 200 osób. Zaludniają się też podmiejskie osady wokół Poznania. W 1843 roku Jeżyce liczą już 1459 mieszkańców, Dolna i Górna Wilda łącznie 674, Górczyn 572, Winiary 521, Rataje 324, a Zegrze 311 mieszkańców, ale te ostatnie mają jeszcze charakter wiejski 8 . Na Górczynie było 65 domów mieszkalnych, a więc wskaźnik przeciętnego zaludnienia domu wynosił zaledwie 8,8. Już w l poło XIX W. zaczęto na gruntach górczyńskich wyodrębniać nowąjednostkę administracyjną - Św. Łazarz. Na Łazarzu mieszkało w 1843 roku tylko 185 osób, ale tutaj wskaźnik zaludnienia był znacznie wyższy (13,2) aniżeli na Górczynie (tabela l).

W tym okresie najliczniejszą grupę wyznaniową w Poznaniu stanowili katolicy. Ludność wyznania rzymsko-katolickiego - zamieszkała w mieście i na przedmieściach Poznania - skupiała się wokół czterech kościołów parafialnych: św. Marii Magdaleny, św. Marcina, św. Wojciecha i archikatedralnego. W grani

Mieczysław Kędelski

cach miasta (w murach) znalazła się w całościjednak tylko parafia św. Marii Magdaleny, która w 1838 roku liczyła ok. 6 tys. 200 dusz. Ludność katolicka Łazarza i Górczyna należała do parafii Św. Marcina, która - w świetle spisu diecezjalnego z 1838 roku 9 - liczyła aż 6 tys. 580 dusz, z tego 5 tys. 100 mieszkańców samego Poznania. Na Górczynie mieszkało 531 katolików, natomiast na Łazarzu - tylko 209. U źródeł zmian w strukturze narodowo-wyznaniowej mieszkańców stolicy Wielkopolski legła polityka zaborcy, która zmierzała do nadania Poznaniowi - głównemu ośrodkowi prowincji - charakteru miasta niemieckiego. W 1832 roku wprowadzono w Poznaniu zrewidowaną ustawę miejską. Wszystkim imigrantom Niemcom, a zwłaszcza zdemobilizowanym żołnierzom, przyznawano znaczne ulgi przy osiedlaniu się i w opłatach związanych z uzyskaniem prawa miejskiego. Dobrodziejstwa tej ustawy nie objęły jednak osad podmiejskich, przede wszystkim Łazarza i Górczyna. W miarę natomiast jak rozszerzała się administracja w mieście, następowała imigracja znacznej liczby niemieckich urzędników i ich rodzin, przeważnie ewangelickich. Część tej ludności lokowała się zapewne na przedmieściach. Ze spisów pruskich wynika jednoznacznie, że w Poznaniu gwałtownie wzrastała liczebność ewangelików: w roku 1816 stanowili oni 19,8 proc, a w roku 1843 już 30,3 proc. ludności cywilnej. Pod koniec analizowanego okresu liczba ewangelików znacznie przewyższyła liczbę Żydów. Wzrastała też liczba katolików - w 1843 roku było ich 17 tys. 500, jednak odsetek ludności katolickiej obniżył się do 49 proc. W 1843 roku katolicy stanowili na Łazarzu aż 81,6 proc. ogólnej liczby mieszkańców, natomiast ewangelicy 18,4 proc. W tym samym roku na Górczynie mieszkało nawet 96,8 proc. katolików, resztę stanowili ewangelicy. Na Łazarzu i Górczynie nie notowano przedstawicieli innych wyznań (por. tabela l). Po 1867 roku dostrzegalny jest - w świetle kolejnych spisów - trwały wzrost liczby ludności cywilnej Poznania 10. Zniesiono wszystkie obowiązujące dotąd opłaty warunkujące stałe zameldowanie imigrantów. Wzrastała też - choć w zróżnicowanym tempie - liczba ludności najbliższych przedmieść. W 1867 roku spis ludności wykazał na Łazarzu 201 mieszkańców, kolejny spis (w 1871 r.) - 213; przyrost ludności był zatem tutaj dalej niewielki. Wzrósł jednak wyraźnie odsetek ludności ewangelickiej, który w 1871 roku wynosił już 29,lproc. Znacznie silniejszą dynamikę rozwoju wykazał Górczyn; liczba ludności tej wsi wynosiła w 1867 roku 919, a w 1871 roku -1143; w ciągu czterech lat przyrost względny wynosił więc aż 24,3 proc. Towarzyszył mu żywszy napływ ludności ewangelickiej; odsetek ewangelików na Górczynie był nadal (w 1871 r.) stosunkowo niewysoki - 6,4 proc. N otowanych jest już jednak siedmiu Żydów (tabela l).

3. Dynamika rozwoju i struktura ludności Łazarza i Górczyna w latach 1871-1900 W 1871 roku spis ludności wykazał w Poznaniu 1420 budynków mieszkalnych; na Łazarzu miało ich być 11, na Górczynie natomiast 99. Tenże spis wykazał w mieście 10 tys. 827 gospodarstw domowych, na Łazarzu 40, a na Górczynie 235 11 . Wskaźnik wielkości domu mieszkalnego (tj. średnia liczba gospodarstw przypadających na dom) wynosił: w Poznaniu 7,6, na Łazarzu 3,6, a na Górczy

™ o.

ij i - i Mitr-! =3 1 .MU*« Itf!

K*-* "*łO"tTrv« ' A_.....;W> u." l A Y r ? £7 . 2 .? 1 V M --VZH .IW. I 1.

« · IJŁ

MI

IŁUtITp -.

· rin II fI'.._ · Mn*«

II:'!' 1 ..: _.. II __ II II '...1 11.1 1'11 __

_1__- _n

d ?H

Ryc. 2. Uberichts- Plan der Provinzial- Hauptstadt Posen z 1901 roku, lit. wielobarwna, własność Biblioteki Uniwersyteckiej

Mieczysław Kęde1ski

Tabela l Ludność według wyznania na Łazarzu i Górczynie oraz w Poznaniu w latach 1843-1910

Miasto Ogółem Katolicy Ewange- Inni chrze- Żydzi Pozostali dzielnica licy ścijanie 1843 rok Poznań* 35 713 17 513 10 825 16 7359 Łazarz i Górczyn 757 705 52 - - - Łazarz 185 151 34 Górczyn 572 554 18 - - - 1871 rok Poznań 56 374 28 733 20 358 28 7255 Łazarz i Górczyn 1356 1219 130 - - - Łazarz 213 151 62 Górczyn 1143 1068 68 - 7 - 1885 rok Poznań 68 315 37 960 23498 135 6719 3 Łazarz i Górczyn 2857 2243 601 - 13 - Łazarz 671 304 366 l Górczyn 2186 1939 235 - 12 - 1895 rok Poznań 73 239 43 595 23 745 84 5810 5 Łazarz i Górczyn 7240 4362 2834 12 32 - 1905 rok Poznań 13 7067 87 871 43 295 90 5811 - Łazarz i Górczyn 20779 11537 9128 14 100 - 1910 rok Poznań 15 6696 10 0476 49 906 168 5611 535 Łazarz i Górczyn 25861 13626 11539 15 146 535

* Ludność cywilna.

Źródło: wyniki spisów ludności (w latach 1905 i 1910 - wyniki wstępne). Por. Verzeichniss sammtlicher ortschften des Regierungs- Bezirke Posen, mit einer Kurzer geographisch -statistischen Ubersicht desselben, Posen 1845; Die Gemeinden und Gutsbezirke der Prowinz Posen und ihre Bevolkerung. Nach den Unnaterialen der allgemainen Volkszahlung vom 1. Dezember 1871, Berlin 1874, s. 58-61; Gemeindelexikon fur die Provinz Posen. Au[ Grund der Materialien der V olkszahlung vom l. Dezember 1885 und andere amtlichen Quellen, Berlin 1888, s. 41-43; Gemeindenlexikon fur das Konigreich Preussen. Auf Grund der Materialien der Volkszahlung vom 2 Dezember 1895 und anderer amtlicher Quellen, Berlin 1898, s. 38-39; Statistische Monatsberichte der Stadt Posen 1905, nr 9, s. 67-68; 1910, nr 12, s. 57. Obliczenia własnenie 2,4 (łącznie dla obu osad ok. 2,5). Łazarz wydawał się zatem już w 1871 roku osadą podmiejską nieco bardziej zurbanizowaną aniżeli Górczyn, jednak obie osady znacznie ustępowały pod tym względem śródmieściu. Natomiast wskaźnik relacji gospodarstw domowych do liczby domów mieszkalnych w roku 1895 był już niemal dwukrotnie wyższy (4,8), co jest symptomem bardzo wyraźnego postępu urbanizacji, dostrzegalnego - mimo prawnych ograniczeń - na omawianym terytorium w latach 1871-95.

W 1871 roku ludność osad podmiejskich charakteryzowała się niskim poziomem edukacji 12 . Odsetek mieszkańców (wśród osób powyżej 10. roku życia) umiejących pisać i czytać był zróżnicowany i wynosił na Łazarzu 69 proc, a na Górczynie 44,8 proc, podczas gdy w Poznaniu 82,4 proc. We wsiach, będących pod wpływem oddziaływania miasta, przekształcała się zapewne - choć tego nie ujmują spisy - struktura zawodowa ludności; proces ten, określany mianem urbanizacji wsi, polegał nie tylko na przechodzeniu ludności mieszkającej na wsi do zajęć pozarolniczych, lecz także na przyjęciu form miejskiego sposobu życia i wzroście poziomu edukacji. Po 1870 roku wzrosło w mieście zapotrzebowanie na siłę roboczą, co wywołało napływ znacznej fali przybyszów z Wielkopolski. Coraz dotkliwiej odczuwano w mieście brak wolnych terenów pod zabudowę. Szybko zabudowała się , część zachodnia śródmieścia, zwłaszcza w rejonie Sw. Marcina. Miasto zostało zamknięte jednak głęboką fosą, wałami i murem. Ze względów obronnych istniał zakaz wznoszenia trwałych budynków mieszkalnych na przedpolach obwarowanego miasta. Forteczny charakter Poznania mógł zatem tłumić zarówno demograficzny rozwój śródmieścia, jak i proces urbanizacji najbliższych osiedli, w tym również Łazarza i Górczyna. Przyrost rzeczywisty ludności był duży (tabela 1), wzrastała też gęstość zaludnienia. Obszar miasta w tym czasie nie zmieniał się (943 ha), zatem przeciętnie na hektar powierzchni przypadało w 1871 roku 60 osób, w 1885 - 72 osoby, a w 1895 - 77osób 13 . Znacznie niższe wskaźniki gęstości zaludnienia notowano , w podmiejskich osiedlach. W 1885 roku na Sw. Łazarzu, na powierzchni 52 ha, zliczono 671 mieszkańców, zatem przeciętnie na hektar przypadało zaledwie 13 mieszkańców. Na Górczynie natomiast (na powierzchni 982 ha) zliczono w tymże roku 2 tys. 186 mieszkańców; wskaźnik gęstości zaludnienia był więc tam bardzo niski (dwie osoby na hektar). W obu podmiejskich osadach - tj. na Łazarzu i Górczynie, ujętych razem - przeciętny wskaźnik gęstości zaludnienia był w 1885 roku dwadzieścia pięć razy niższy aniżeli w śródmieściu. W roku 1895 , w rejonie Sw. Łazarza i Górczyna, na łącznej powierzchni 1034 ha, zliczono 7 tys. 240 mieszkańców, zatem przeciętnie na hektar przypadało już ponad siedmiu mieszkańców. W 1895 roku dwa podmiejskie osiedla (ujęte łącznie) charakteryzowały się gęstością zaludnienia już tylko jedenastokrotnie niższą od gęstości notowanej w śródmieściu. Miasto wewnątrz pierścienia fortyfIkacji zabudowywało się coraz intensywniej. Nadwyżki ludności osiedlały się w przyległych do pasa fortecznego wsiach (zwłaszcza Wilda, Łazarz i Jeżyce), które urbanizowały się w szybkim tempie.

W warunkach szybko postępującej od 1871 roku aktywizacji gospodarczej i wobec coraz większej liczby ludności w aglomeracji Poznania powstała potrzeba rozbudowy poznańskiego węzła kolejowego. W rejonie Poznania - szerokim łukiem, pod wałami fortecznymi - wytyczono linię kolejową do Bydgoszczy i Torunia 14. Odbiło się to niekorzystnie na integracji Poznania i podmiejskich osiedli. W latach 80. XIX wieku ta część osady podmiejskiej, która została po zachodniej stronie budowanych torów - nazwana Nowym Łazarzem - coraz częściej zamieszkiwana była przez pracowników kolei; zmieniała się więc zapewne struk

Mieczysław Kędelski

tura zawodowa ludności Łazarza, jednak publikacje spisów ludności nie dostarczają odpowiednich informacji o tych zmianach. Stolica Wielkopolski stanowiła atrakcyjny ośrodek wielkomiejski. Ale ludność napływowa musiała z konieczności osiedlać się głównie we wsiach podmiejskich, które szybko rozrosły się do dużych przedmieść. Tak więc w latach 1871-95 ludność dołączonych przedmieść wzrosła o 23 tys. 600 osób, podczas gdy ludność samego obwarowanego miasta tylko o 16 tys. 900 mieszkańców. W 1871 roku Górczyn i Łazarz liczyły łącznie ok. 1400 mieszkańców, w 1885 roku spisano 2 tys. 900 osób, a 1895 roku - już 7 tys. 200; ludność tego obszaru - podobnie jak innych przedmieść - wzrastała zatem znacznie szybciej aniżeli ludność śródmieścia 15. W latach 1871-95 zmieniała się też struktura gospodarstw domowych 16 . W1871 roku nie notowano jednoosobowych gospodarstw domowych na Łazarzu, na Górczynie natomiast odsetek tego typu gospodarstw wynosił 4,3 proc, podczas gdy w Poznaniu osiągał poziom 6,3 proc. Po czternastu latach w rejonie Łazarza i Górczyna odsetek ten wynosił już 4,1 proc, przy niemal niezmienionym poziomie dla Poznania (6,4 proc). Zmieniał się również wskaźnik wielkości gospodarstw domowych mierzony relacją liczby ludności do liczby gospodarstw domowych (indywidualnych i rodzinnych)17. W 1871 roku wskaźnik ten wynosił na Łazarzu 5,3, a na Górczynie 4,9, podczas gdy w Poznaniu osiągał poziom 5,2. W roku 1885 w rejonie Łazarza i Górczyna wskaźnik średniej wielkości gospodarstwa domowego wzrósł do poziomu 5,4, przy wyraźnym spadku dla Poznania (4,9). Poza funkcjami mieszkalnymi i gospodarczymi Poznań spełniał funkcje społeczne. Te ostatnie przejawiają się w procesach integracji i dezintegracji ludności. W społeczności miasta Poznania żyjącej w warunkach znacznej koncentracji przestrzennej występowały zróżnicowane kontakty i stosunki społeczne, niejednorodna bowiem była ludność miasta i osad podmiejskich pod względem cech wyznaniowo-narodowościowych. Spis ludności z 1871 roku wykazywał w granicach Łazarza i Górczyna łącznie 1219 katolików, spis z 1885 roku ujął tam już 2 tys. 243 katolików, a z 1895 roku - nawet 4 tys. 362 (tabela l). Średnie roczne tempo wzrostu wynosiło zatem w latach 1871-85 aż 4,4 proc, a w latach 1885-95 nawet 6,9 proc. Silna więc była dynamika rozwoju ludności katolickiej w omawianym rejonie, w Poznaniu bowiem wskaźniki tempa wynosiły odpowiednio: 2 proc. oraz 1,4 proc.

Na złożony obraz struktury narodowościowo-wyznaniowej ludności Poznania i osad podmiejskich miało wpływ powoływanie do służby wojskowej Polaków (z reguły katolików), którzy następnie byli wysyłani do garnizonów poza granice Wielkiego Księstwa Poznańskiego 18 . Z drugiej strony trwał ciągły napływ do Poznania żołnierzy i oficerów niemieckich, przeważnie ewangelików, wraz z rodzinami. Spis ludności z 1871 roku wykazywał w granicach Łazarza i Górczyna zaledwie 130 ewangelików; spis z 1885 roku ujął tam już 601 ewangelików, a z 1895 roku nawet 2 tys. 834 (tabela l). Średnie roczne tempo wzrostu wynosiło zatem w latach 1871-85 aż 11,5 proc, a w latach 1885-95 już 16,8 proc. Wzrost olbrzymi, zważywszy, że w Poznaniu analogiczne wskaźniki wynosiły w tych okresach odpowiednio: l proc. oraz zaledwie 0,1 proc. (por. tabela l).

Liczba ludności ewangelickiej rosła w rejonie Łazarza i Górczyna znacznie szybciej niż liczba ludności katolickiej, co zdecydowało o radykalnej zmianie struktury wyznaniowej ludności badanego obszaru. W latach 1871-95 obniżył się znacznie odsetek katolików, z poziomu 89,9 proc. do 59,5 proc. (por. tabela l). W 1871 roku ludność katolicka dominowała - jakjuż wspomniano - zarówno na Łazarzu, jak i na Górczynie. Po czternastu latach (w 1885 r.) nadal dominowała na Górczynie (88,7 proc), ale na Łazarzu była już w mniejszości (45,3 proc). Pod względem wyznaniowym najbardziej jednorodną grupą byli Żydzi, wśród których gros stanowiły osoby wyznania mojżeszowego. Liczba Żydów na Łazarzu i Górczynie była jednak nadal bardzo mała; w 1885 roku spisano ich 12, a w 1895 - 32. Dane z kolejnych spisów o stanach ludności miasta Poznania na koniec roku spisowego (przeważnie 2 lub 3 grudnia) dotyczą tzw. ludności obecnej (ortsan - wesende Bevolkerung) i uwzględniają podział na ludność cywilną i wojsko. Do drugiej kategorii (Militarpersonen) zaliczano osoby w czynnej służbie wojskowej (active Militarpersonen) oraz ich żony i dzieci. W roku 1871 doliczono się w Poznaniu 5 tys. 523 osób wojskowych, ale żadna nie mieszkała na pobliskim Łazarzu i Górczynie. Jeszcze w 1885 roku zaledwie trzy osoby wojskowe zmieszkiwały w tym rejonie. Natomiast dziesięć lat później - tj. w 1895 roku - w spisie ludności ujęto już 947 osób wojskowych na tym obszarze, co stanowiło aż 13,1 proc. ogółu tzw. ludności obecnej (tabela 2). Rejon Łazarza-Górczyna okazał się zatem bardziej zmilitaryzowany od miasta w murach, w Poznaniu bowiem odsetek ludności wojskowej był wówczas ponaddwukrotnie mniejszy (5,8 proc. - por. tabela 2). Na Łazarzu mieściły się już w 1895 roku koszary strzelców, gdzie stacjonował Pierwszy Regiment Królewskich Strzelców Konnych. Obok skoszarowanego wojska zamieszkiwały w Poznaniu liczne rodziny wojskowe i związana z nimi służba; wszystkie te grupy ludności stanowiły kategorię ludności zmilitaryzowanej (Militarbevolkerung). Była to przeważnie ludność niemiecka okresowo zamieszkała, luźno związana z życiem gospodarczym miasta. Stopień zmilitaryzowania miasta i jego przedmieść decydował niewątpliwie o relacjach płci występujących w populacji. Bardziej szczegółowy obraz struktury ludności według płci uzyskujemy na podstawie spisów z lat 1885 i 1895 (por. tabela 2). W rejonie Łazarza i Górczyna spis z 1885 roku objął 1483 kobiety i 1371 mężczyzn, a więc wskaźnik maskulinizacji był tu stosunkowo niski (0,924). Natomiast po dziesięciu latach (w 1895 r.) spisano 6 tys. 44 kobiety i tylko 5 tys. 506 mężczyzn (wskaźnik 0,911). Tak niski wskaźnik maskulinizacji wśród ludności cywilnej wynikał po części z faktu, że wielu mężczyzn mogło w owych dwu latach spisowych przebywać poza stałym miejscem zamieszkania w związku ze służbą wojskową. Niemniej jednak niski wskaźnik maskulinizacji wiąże się logicznie z niższym potencjałem rozrodczym ludności.

4. Struktura i dynamika rozwoju ludności w latach 1900-1910 W orbitę miasta dostawały się coraz większe obszary. Proces ten dokonywał się skokowo - mimo zamknięcia miasta w murach - w rezultacie kolejnych zmian administracyjnych granic miasta. W 1896 roku do Poznania przyłączono

Mieczysław Kędelski

Tabela 2 Ludność według płci na Łazarzu i Górczynie oraz w Poznaniu w latach 1885-1910

Miasto, Ogółem Ludność cywilna Wojsko dzielnica Razem Mężczyźni Kobiety 1885 rok Poznań 68 315 64 105 28 817 35 288 4210 Łazarz i Górczyn 2857 2854 1371 1483 3 Łazarz 671 669 323 346 2 Górczyn 2186 2185 1048 1137 1 1895 rok Poznań 73 239 68 974 31209 37 765 4265 Łazarz i Górczyn 7240 6293 2988 3305 947 1900 rok Poznań 117 033 110 080 50 301 59 779 6953 Łazarz i Górczyn 12 613 11550 5506 6044 1063 1905 roi" Poznań 137 067 130 686 59 792 70 894 6381 Łazarz i Górczyn 20 779 19 606 9168 10 438 1173 1910 roi< Poznań 156 696 150 581 68103 82478 6115 Łazarz i Górczyn 25 861 24 704 11394 13 310 1157

Źródło: wyniki spisów ludności (w latach 1905 i 1910 - wyniki wstępne). Gemeindelexikon fiir die Provinz Posen. Auf Grund der Materialien der Volkszahlung vom 1. Dezember 1885 und andere amtlichen Quellen, Berlin 1888, s. 41-43; Monatsbersichten des Statistischen Amts der Stadt Posen, 1905 nr 7, s. 53; Gemeindenlexikon fiir das Konigreich Preussen. Auf Grund der Materialien der Volkszahlung vom 2 Dezember 1895 und anderer amtlicher Quellen, Berlin 1898, s. 38-39; Statistische Monatsberichte der Stadt Posen 1905 nr 9, s. 66; 1910 nr 12, s. 57. Obliczenia własnedrobne osiedla prawobrzeżne - Piotrowo i Berdychowo (obszar łączny 4 ha). W wyniku decyzji władcy 30 marca 1900 r. uchwalono w sejmie pruskim wcielenie do Poznania Wildy, Łazarza i Górczyna oraz Jeżyc. W 1907 roku włączono jeszcze do miasta część Winiar i Sołacza. O ile przed inkorporacją miasto obejmowało tylko 947 ha, to w wyniku wcielenia swych dotychczasowych przedmieść powiększyło swój obszar do 3 tys. 303 ha 19. Gwałtownie wzrosła liczba ludności: z 75 tys. w roku 1899 do 117 tys. w 1900 oraz do 156 tys. 700 w 1910 roku. Mechanizm rozwoju sprawia, że szybciej zwiększa się zaludnienie nowych, dołączonych dzielnic, aniżeli starych. Tak więc ludność Starego Miasta, licząca w 1905 roku około 72 tys. 700 mieszkańców, wzrosła w ciągu pięciu następnych lat tylko o ok. 2 tys. 900. Natomiast w trzech nowych dołączonych dzielnicach (Łazarz i Górczyn, Jeżyce, Wilda) ludność licząca w 1905 roku około 64 tys. 100, wzrosła w tym samym okresie aż o 17 tYS.20 W roku 1900 spis ludności wykazał w rejonie Łazarza i Górczyna 12 tys. 600 mieszkańców; następne spisy - przeprowadzane w latach 1905 i 1910 - już 20 tys. 800 oraz 25 tys 900. Średnie roczne tempo wzrostu wynosiło zatem w okresie 1900-05

aż 10,5 proc. i choć w latach 1905-10 obniżyło się do poziomu 4,5 proc. (por. tabela 2), to można uznać je za nadzwyczaj wysokie. Najprostszą formą syntetycznego badania procesów demograficznych jest analiza przyrostu ludności, polegająca na ustaleniu czynników wpływających na wzrost lub spadek liczby ludności w przyjętych okresach. Wyjściowych informacji w tym zakresie dostarcza analiza podstawowych elementów ruchu naturalnego na podstawie ksiąg metrykalnych i rejestracji urzędów stanu cywilnego. Przyrost wędrówkowy ludności określimy w sposób szacunkowy, opierając się na równaniach bilansujących przy pomocy danych z rejestracji ruchu naturalnego i spisów ludności. O ile w starych granicach miasta średni współczynnik przyrostu naturalnego w latach 1906-10 wynosił ok. 8,4 (na tysiąc ludności rocznie), to w tym samym czasie analogiczny współczynnik na Łazarzu i Górczynie (ujętych łącznie) osiągał poziom 21 21 . Poziom tego współczynnika świadczy o progresywnym typie rozwoju ludności nowo przyłączonej dzielnicy Poznania. W tym samym okresie również natężenie napływu migracyjnego ludności do nowych dzielnic było znacznie silniejsze aniżeli do przeludnionego obszaru miasta w starych granicach. Jeśli mierzyć to natężenie średnim rocznym przyrostem wędrówkowym na tysiąc osób, to dla Łazarza i Górczyna otrzymujemy współczynnik przyrostu wędrówkowego równy 23, natomiast dla miasta w starych granicach tylko - 2,8 (i to ze znakiem ujemnym). Przy czym należy zauważyć, że tak znaczna imigracja ludności do nowej dzielnicy Poznania nie była bynajmniej rezultatem jakiegoś większego napływu ludności wojskowej; stan ludności wojskowej na Łazarzu w latach 1905-10 prawie się nie zmienił (por. tabela 2). Odmienną dynamikę demograficzną wykazywali w nowej dzielnicy Poznania mężczyźni i kobiety, zmieniały się zatem relacje płci w badanej populacji cywilnej. W 1900 roku wskaźnik maskulinizacji (liczba mężczyzn na 100 kobiet) wynosił dla ludności cywilnej 91,1, w roku 1905 obniżył się do poziomu 87,8, a w 1910 roku spadł nawet do poziomu 85,6. Zapewne wzmagający się proces feminizacji ludności Łazarza i Górczyna był skutkiem przede wszystkim silniejszego napływu migracyjnego kobiet aniżeli mężczyzn. Niskie wskaźniki maskulinizacji wiążą się również ze skupieniem na danym terenie funkcji usługowych, wymagających zatrudnienia znacznej liczby kobiet. Relacje płci były na Łazarzu i Górczynie bardzo zróżnicowane w podstawowych grupach wyznaniowych i narodowościowych, o czym przekonują dane spisowe z 1905 roku dotyczące tzw. ludności obecnej22. Wśród katolików dostrzegamy wyraźny niedobór mężczyzn (przy wskaźniku maskulinizacji 87,2), wśród ewangelików natomiast nadwyżkę mężczyzn (wskaźnik 107). Również w przekroju dwu postawowych narodowości widzimy zróżnicowanie proporcji płci: wśród Polaków wskaźnik maskulinizacji wynosił zaledwie 91,3, podczas gdy wśród Niemców - aż 106,4. Wynika to niewątpliwie z faktu, że wśród tzw. ludności obecnej narodowości niemieckiej (przeważnie ewangelików) poważny odsetek stanowiła ludność wojskowa, a więc głównie mężczyźni. Struktura narodowościowa ówczesnej ludności Poznania nie ma pewnej, wiarygodnej podstawy źródłowej. Władze administracyjne starały się - ze wzglę

Mieczysław Kędelskidów politycznych - ukryć rzeczywisty stan stosunków narodowościowych przez formułowanie w spisach pytań wieloznacznych. Kryterium klasyfikacyjne w spisach stanowił "język używany", nie stawiano pytań o język ojczysty, czyli język używany w dzieciństwie. W Poznaniu używane były przeważnie dwa języki: w sprawach publicznych język urzędowy (niemiecki), w domu zaś - język narodowy. Pojęcie dwujęzyczności nie było ostre, co pozwalało pruskim urzędnikom na stosowanie różnych machinacji statystycznych i kontrowersyjnych szacunków przy podawaniu przynależności narodowej. Większość dwujęzycznych osób zaliczano z reguły do Niemców, do narodowości niemieckiej zaliczano często i Polaków znających język niemiecki. Niemcy nie mieli powodu, by podawać się za dwujęzycznych. Czynili to natomiast przede wszystkim Polacy, nie chcąc demonstrować swej narodowości w obawie przed utratą pracy. Pruskie władze administracyjne nie podejmowały też badań świadomego poczucia przynależności do danej narodowości; nie byłoby to zgodne z polityką germanizacyjną zaborcy. Nie posiadamy dla XIX i początku XX wieku wiarygodnych informacji statystycznych o strukturze narodowościowej ludności przedmieść, dopiero spis ludności z 1905 roku rzuca na to zagadnienie pewne światł0 23 . Pojęcie dwujęzycznych osób jest w tym spisie bardziej ostre. Przyjęto bowiem, że należy zaliczyć do nich tylko te osoby, które podczas spisu biegle władały oboma językami. W roku 1905 wśród 20 tys. 779 mieszkańców wyodrębnionej jednostki terytorialnej - tj. Łazarza i Górczyna - aż 11 tys. 3 osoby podały przynależność do narodowości niemieckiej; stanowiło to już ponad połowę populacji całej tej dzielnicy (52,9 proc). Wprawdzie w spisach pruskich Żydów zaliczano do ludności niemieckiej, lecz fakt ten nie wpływał w istotnym zakresie na obraz struktury narodowościowej omawianej dzielnicy, liczebność Żydów była tu bowiem bardzo niewielka (100 osób). Niemcy byli niewątpliwie przeważnie ewangelikami; liczba ewangelików byłajednak znacznie mniejsza (9 tys. 128 osób - por. tabela l) od liczby spisanych Niemców. Trzeba stwierdzić, że wysoki odsetek Niemców to specyfika tej dzielnicy. Zwiększenie się liczby ludności ewangelickiej spowodowało konieczność budowy świątyni tego wyznania. W latach 1904-07 powstał (przy ul. N 0woogrodowej, dziś Matejki) neogotycki kościół Zbawiciela 24 . Według spisu z 1905 roku ludność katolicka liczyła w całym mieście 87 tys.

871 osób, co stanowiło 64,1 proc. wszystkich mieszkańców, łącznie z wojskiem.

Na Łazarzu (łącznie z Górczynem) spisano natomiast 11 tys. 537 katolików, którzy stanowili 55,5 proc. całej populacji; po pięciu latach (w 1910 r.) odsetek ten nieco się obniżył (52,7 proc). Dla ludności katolickiej nowej dzielnicy wzniesiono kościół pod wezwaniem Matki Boskiej Bolesnej (w 1901 r.)25.

5. Rozmieszczenie ludności Łazarza i Górczyna według ulic w latach 1905-1910 Do roku 1900 Łazarz stanowił odrębne przedmieście - z własnym centrum handlowym - odcięte od miasta pasem fortecznym i torami kolejowymi. Mieściło się na nim kilka cmentarzy (dziś tereny Targów). Początki zabudowy zurbanizowanej sięgają tu ostatnich dziesięcioleci XIX wieku. Akcja wytyczania nowych

ulic na terenie Łazarza, rozpoczęta w 1896 roku jeszcze przed jego administracyjnym przyłączeniem w 1900 roku do miasta, spowodowała wzmożenie ruchu budowlanego na tym terenie 26 . Przejęcie przez spekulantów znacznych terenów na nowo przyłączonych obszarach spowodowało specyficzną zabudowę dzielnicy. Po 1900 roku udało się władzom ograniczyć skalę tego zjawiska, w 1903 roku wprowadzono bowiem nową ustawę budowlaną, która wyznaczała tzw. klasy budowlane, powierzchnię zabudowy, wielkość ulic, domów, ogródków przydomowych itp. U stawa stawiała wymóg budowy nowych domów mieszkalnych tylko przy urządzonych już ulicach, co miało przeciwdziałać bezplanowej zabudowie i zapewniać mieszkańcom niezbędny standard mieszkani owy 27. Główną, najbardziej zabudowaną i zaludnioną ulicą Łazarza pozostała ul. Głogowska; w 1905 roku na 52 parcelach zamieszkałych spisano tam 3 tys. 702 mieszkańców, skupionych w 826 gospodarstwach domowych (por. tabele 3 i 4). Tak więc na jedną parcelę przypadało na Głogowskiej około 16 gospodarstw domowych. Obudowana już wtedy okazałymi domami, stanowiła ona istotny symptom urbanizacji całej dzielnicy. Tereny na wschód od ul. Głogowskiej - aż do linii kolejowej - podzielono na dość schematycznie zaprojektowane kwartały zabudowy mieszkaniowej28. Była to sieć dość ludnych ulic: Alejowa (391 mieszkańców), Kanałowa (736), Park (493), Książęca (1660), Graniczna (688), Gutenberga (659), a zwłaszcza ul. Kolejowa (1738), stykająca się bezpośrednio z torami kolejowymi. W sektorach tych mieściły się wysokie, z reguły trzy- i czteropiętrowe domy o wielu mieszkaniach. Nic więc dziwnego, że wszystkie te ulice - a zwłaszcza ulice Gutenberga i Kanałowa - charakteryzowały się bardzo wysokimi wskaźnikami gospodarstw domowych w przeliczeniu na parcele. Przelotowa ul. Zeppelina w 1905 roku nie posiadała wprawdzie jeszcze domów mieszkalnych, jednak już w 1910 roku spis wykazał tutaj aż 628 mieszkańców. Natomiast zbieżna z nią ul. Kochajeszcze w 1910 roku nie była zaludniona. W bliskości ul. Głogowskiej ukształtował się Rynek Łazarski. W1905 roku spis ludności nie ujął tam jeszcze domów zamieszkałych; jednak po pięciu latach (w 1910 r.) w domach przy Rynku Łazarskim spisano już 456 mieszkańców.

Zarówno w 1905 jak i 1910 roku słabo zaludnione były - równoległe względem siebie - ulice Lodowa i Humboldta. Zabudowa mieszkaniowa tego terenu kończyła się w sąsiedztwie wzniesionego w 190 l roku kościoła Matki Boskiej Bolesnej. Przedłużenie ulicy Głogowskiej - począwszy od Rynku Łazarskiego, w kierunku południowym - stanowiła ulica Łazarska, druga pod względem zaludnienia ulica Łazarza, ciągnąca się również przez Górczyn. W 1905 roku na 49 parcelach zamieszkałych spisano tam 1744 mieszkańców, skupionych w 358 gospodarstwach domowych (por. tabele 3 i 4). Tak więc naje dną parcelę przypadało na Łazarskiej ponad dwukrotnie mniej gospodarstw domowych (wskaźnik 7,3) aniżeli na Głogowskiej. Obok ul. Głogowskiej istotną rolę na Łazarzu odgrywała ul. Nowoogrodowa (dziś Matejki), choć nie spełniała tak istotnych funkcji przelotowych. Wytyczona już około 1896 roku przebiegała równolegle do Głogowskiej. Bardziej kręty prze

Mieczysław Kędelski

Tabela 3

Dynamika rozwoju ludności na Łazarzu i Górczynie według ulic w latach 1905-1910

Ulica Stan ludności Przyrost ludności na 1 XII Nazwa w 1910 roki N azwa obecna 1905 1910 absolutny względny (1) (2) (3) (4) (4)-(3) 100*{ (4)-(3) }j(3)

Łazarz Alejowa Gąsiorowskich 391 396 5 L3 Augusty Niegolewskich 583 901 318 54,5 Augusty - Wiktorii Grunwaldzka 1643 1486 -157 -9,5 Baarta Berwińskiego 2 3 1 x Bartholdshof Skryta 217 353 136 62,7 Bawarska Stolarska 24 25 1 x Centralna Głogowska (część) 156 181 25 16,0 Derfflingera Drużbackiej 32 32 x Głogowska Głogowska 3702 3589 -113 -3,0 Goethego Konopnickiej 96 175 79 82,3 Graniczna Graniczna 688 715 27 3,9 Gutenberga Mottego 659 842 183 27,8 Hardenberga Wyspiańskiego 236 590 354 150, O Helmholza Chełmońskiego 96 480 384 400, O Humboldta Dmowskiego 148 159 11 7,4 Jagowa Sczanieckiej - Obronna 173 173 x Kanałowa Kanałowa 736 810 74 10,0 Kawaleryjska Ułańska 18 18 x Kolejowa Kolejowa 1738 2005 267 15,4 Książęca Małeckiego 1660 1878 218 13,1 Liebiga Grottgera 242 242 x Linneusza Siemiradzkiego 51 93 42 82,3 Lodowa Lodowa 274 297 23 8,4 Łazarska Głogowska (część) 1744 2181 437 25,0 Nowoogrodowa Matejki 1615 1870 255 15,8 Park Strusia 493 575 82 16,6 Rynek Łazarski Rynek Łazarski 456 456 x Schillera Orzeszkowej 165 197 32 19,4 Spokojna Limanowskiego 244 244 x Zeppelina Łukaszewicza 628 628 x Górczyn

Arndta Knapowskiego 471 552 81 17,2 Bossego Bosa 241 188 -53 -22,0 Gosslera Kosynierska 196 219 23 11,7 Gorczyńska Gorczyńska 863 931 68 7,9 Hellmanna Sielska (Ściegiennego?) 471 481 10 24 Kanta Krauthofera 462 484 22 4,8 Kotlarska Górki (?) 84 79 -5 -5,9 Lessinga Palacza 384 264 -120 -31,2 Myśliwska Myśliwska 20 17 -3 x Obronna Kuźnicza 11 12 1 x Steinmetza Daleka 24 12 -12 x

Źródło: Adress-Buch der Residenzstadt Posen, Poznań 1914; s. VI-XI; obliczenia własne

bieg ulicy sprzyjał lokalizacji różnorodnych budynków mieszkaniowych. Dominowałajednak na ul. Nowoogrodowej luksusowa zabudowa mieszkalna (często willowa). W1905 roku na 28 parcelach zamieszkałych spisano tam aż 1615 mieszkańców skupionych w 324 gospodarstwach domowych (por. tabele 3 i 4). Najedną parcelę przypadało na Nowoogrodowej nieco mniej gospodarstw domowych, aniżeli na Głogowskiej. Wielkość gospodarstwa domowego kształtowała się tu na średnim poziomie; przeciętnie najedno gospodarstwo przypadało pięć osób. Z drugiej zaś strony ludność tej dzielnicy charakteryzowała się bardzo niskim wskaźnikiem maskulinizacji, mimo znacznej liczby wojskowych (por. tabela 4). Łazarz był oddzielony od części północnej miasta - na osi ul. Augusty-Wiktorii - zespołem obszernych, nowoczesnych gmachów koszarowych. W 1905 roku przy ul. Augusty-Wiktorii mieściły się koszary strzelców konnych (gdzie stacjonował Pierwszy Regiment Królewskich Strzelców Konnych), ponadto koszary taborowe (gdzie stacjonował Piąty Batalion Taborowy); koszary te były rozdzielone ul. Kawaleryjską. Ulica August y- Wiktorii była więc najbardziej "zmilitaryzowaną" ulicą - w 1905 roku na 1643 mieszkańców przypadało aż 1014 wojskowych, w związku z tym była to równocześnie ulica o najwyższym wskaźniku maskulinizacji (por. tabela 4); na 100 kobiet przypadało tu przeciętnie po 324 mężczyzn. Stany ludności obecnej - ujmowane w kolejnych spisach - zależały więc w dużym stopniu od stanu skoszarowanego wojska, toteż nie może dziwić gwałtowny spadek liczby ludności w 1910 roku (aż o 9,5 proc. w porównaniu z 1905 rokiem - por. tabela 3). Jeśli przyjmiemy jako miernik wielkości gospodarstw domowych relację liczby mieszkańców danej ulicy do liczby gospodarstw domowych, to okaże się, że tylko przy ul. Augusty-Wiktorii jest on bardzo wysoki, wynosi bowiem 9,6. Tak wysoki poziom wskaźnika przeciętnej wielkości gospodarstwa domowego wynikajednak z militarnego charakteru tej ulicy (wojsko skoszarowane). Na pozostałych ulicach Łazarza wskaźnik ten był znacznie niższy, choć zawierał się w stosunkowo szerokim przedziale: od 4,1 na Granicznej, do 5,6 na Goethego - a więc był to wskaźnik typowy dla wielkomiejskiego środowiska. Wyższy poziom wskaźnika dostrzegamy w odniesieniu do zabudowy willowej. Wielkomieszkaniowa zabudowa początków ul. Nowoogrodowej sąsiadowała z niewielkim zespołem willowym przy ul. Schillera (dziś Orzeszkowej) i Goethego (Konopnickiej) oraz z reprezentacyjnym zespołem Spółdzielni Mieszkaniowej Urzędników Pruskich. Spółdzielnia powstała w 1900 roku, rok później liczyła 181 udziałowców. Pod osiedle mieszkaniowe przeznaczono tereny dawnego ogródka Bartholdshof (przy ul. Nowoogrodowej). Mieszkania były duże (ok. 100 m kw.) i nowoczesne: cztery pokoje z kuchnią, łazienką i zapleczem 29 .

W 1905 roku spis ludności Bartholdshofu na siedmiu parcelach zamieszkałych wykazał 217 mieszkańców skupionych w 49 gospodarstwach domowych. Tak więc na jedną parcelę przypadało na tym terenie zaledwie siedem gospodarstw domowych. W1910 roku spisano tam już 353 mieszkańców. Powstały w 1896 roku zespół willowy przy ulicach Schillera i Goethego oferował niewielkie budynki, o prostym układzie substancji mieszkaniowej 30. W1905 roku spisano na ul. Schillera 32 gospodarstwa domowe i 165 mieszkańców, na ul. Goethego natomiast

Mieczysław Kędelski

17 gospodarstw i 96 mieszkańców. Wskaźniki zagęszczenia parcel były na tym terenie bardzo niskie. N a ul. Schillera na jedną parcelę przypadały przeciętnie mniej niż trzy gospodarstwa domowe, a na ul. Goethego - mniej niż dwa. W sąsiedztwie reprezentacyjnej dzielnicy, w miejscu, gdzie przy ul. Głogowskiej od dawna istniała szkółka drzew (należąca do Towarzystwa Upiększania Miasta), został założony w 1898 roku obszerny Ogród Botaniczny (pierwszy w Poznaniu), a w roku 1904 wzniesiono Palmiarni ę 31. Naprzeciw Ogrodu Botanicznego (dziś park Wilsona) powstał zespół budynków - tzw. zespół Johowa. W roku 1901 tereny (ponad 7 ha) po zachodniej stronie ul. Nowoogrodowej zdecydowano się przeznaczyć pod luksusową wielomieszkaniową zabudowę. Zabudowa ta tworzyła siedem kwartałów, przeciętych równoległymi do ul. N 0woogrodowej ulicami: Helmholza (Chełmońskiego) i Siemensa (Kossaka) oraz dwiema poprzecznymi: Liebiga (Grottgera) i Linneusza (Siemiradzkiego)32. Prace budowlane podjęto już w 1903 roku. W 1910 roku mieściły się tu jeszcze niezbyt ludne ulice: Siemensa (nie zaludniona), Liebiga (242), Linneusza (93); jedynie ul. Helmholza wykazywała znaczną już liczbę mieszkańców (480). Bardzo dynamicznie rozwijała się - pod względem demograficznym - sąsiednia ul. Hardenberga (Wyspiańskiego). W roku 1905 spisano na niej 236 mieszkańców, a pięć lat później - już 590. Równoległe do niej ulice - Spokojna (Limanowskiego) i Jagowa (Sczanieckiej) - w 1905 roku nie były jeszcze zaludnione; w 1910 roku pierwsza z nich liczyła już 244, a druga 173 mieszkańców. Znajdująca się między nimi ul. Augusty (Niegolewskich) - ze swoimi zespołami willi - była znacznie bardziej zaludniona: w 1905 roku liczyła 583 mieszkańców, a w 1910 już nawet 901. Był to teren o dużej atrakcyjności komunikacyjnej; od 1898 roku do tego rejonu Łazarza (ze Starego Rynku) dojeżdżał tramwaj elektryczny. Między Łazarzem a Górczynem - terenami o gęstej zabudowie - rozpościerały się pola uprawne. Wytyczone tam ulice (Floriana, Scharnhorststrasse, Eichendorf) jeszcze w 1910 roku były nie zaludnione.

Na Górczynie najważniejsze ulice powstały na planie wiejskiego układu dróg. Jeśli wziąć pod uwagę liczby zamieszkałych parcel jako kryterium stopnia zurbanizowania tego terenu, to za największe ulice należy uznać: Gorczyńską (44 parcele), Bossego (26), Hellmanna (25) i Lessinga (21). Zabudowa mieszkaniowa nosi tu piętno chaotycznej, bezplanowej zabudowy z okresu sprzed wielkiej inkorporacji (1900 r.). Najludniejszą ulicą Górczyna była Gorczyńska, prostopadła do ul. Łazarskiej. W 1905 roku spisano tu 162 gospodarstwa domowe i 863 mieszkańców. Wskaźnik zagęszczenia parcel był na tym terenie niski; na jedną parcelę przypadało przeciętnie mniej niż cztery gospodarstwa domowe. Pięć lat później spisano na Gorczyńskiej 931 mieszkańców. Przyrost ludności w latach 1905-10 był tu zatem umiarkowany. Jeśli przyjmiemy jako miernik wielkości gospodarstw domowych relację liczby mieszkańców danej ulicy do liczby gospodarstw domowych, to okaże się, że na Górczynie był on mniej zróżnicowany aniżeli na Łazarzu, zawierał się bowiem w przedziale od 4,7 na ul. Bossego, do 5,5 na ul. Lessinga.

Tabela 4

Ludność Łazarza i Górczyna według ulic, z uwzględnieniem płci w 1905 roku

Ulica Mężczyźni Kobiety Wskaźnik Odsetek ogółem wojsko maskulinizacji mężczyzn w wojsku (1) (2) (3) (4) 100*(2)/(4) 100*(3)/(2)

Łazarz Alejowa 175 1 216 81,0 0,6 Augusty 265 3 318 83,2 1,1 Augusty - Wiktorii 1256 1014 387 324,5 80,7 Baarta 1 1 x x Bartholdsho[ 98 1 119 82,3 1,0 Bawarska 12 2 12 x x Centralna 82 74 110,8 Głogowska 1758 7 1944 90,4 0,4 Goethego 45 9 51 x x Graniczna 329 1 359 91,6 0,3 Gutenberga 322 2 337 95,5 0,6 Hardenberga 104 18 132 78,8 17,3 Helmholza 39 4 57 x x Humboldta 75 73 102,7 Kanałowa 366 370 98,9 Kolejowa 913 825 110,7 " Książęca 763 4 897 85,1 0,5 Linneusza 25 7 26 96,1 x Lodowa 128 146 87,7 Łazarska 853 6 891 95,7 0,7 Nowoogrodowa 662 82 953 69,5 12,4 Park 219 8 274 79,9 3,6 Schillera 60 4 105 57,1 6,7or zyn Arndta 227 244 93,0 Bossego 213 - 211 100,9 Gosslera 104 92 113,0 Gorczyńska 424 - 439 96,6 Hellmanna 222 249 89,2 Kanta 226 - 236 95,8 - Kotlarska 38 46 x x Lessinga 171 177 96,6 Myśliwska 8 - 12 x x Obronna 6 5 x x Steinmetza 16 - 8 x x

G'

Źródło: Statistische Monatsberichte der Stadt Posen, 1 J ahrgang, Februar 1906, nr 11, s. 84-85; obliczenia własne

N a Górczynie najsilniejszą dynamikę demograficzną wykazywali mieszkańcy ul. Arndta (Knapowskiego), drugiej co do wielkości ulicy, stanowiącej przedłużenie Gorczyńskiej. W 1905 roku liczyła ona 471 mieszkańców, a po pięciu latach już 552 (przyrost o ponad 17 proc). Nieco słabszą dynamikę wykazywała

Mieczysław Kędelskiludność niewielkiej ul. Gosslera (Kosynierska), ale równocześnie notowano tam wysoki wskaźnik maskulinizacji (por. tabele 3 i 4). W latach 1905 i 1910 znacznym zaludnieniem - choć już słabą dynamiką - charakteryzowały się ulice Hellmanna (Sielska) i Kanta (Krauthofera). Natomiast ulice Lessinga (Palacza) i Bossego (Bosa) wykazywały wyraźny regres demograficzny (por. tabela 3). Najogólniej trzeba stwierdzić, że w latach 1905-10 szybko rozbudowujący się Łazarz wykazywał znacznie silniejszą dynamikę demograficzną od Górczyna.

O ile na Górczynie tylko przy ul. Arndta względny przyrost ludności w omawianym okresie przekraczał (i to nieznacznie) 17 proc, to na Łazarzu sytuacja taka wystąpiła aż na dziewięciu ulicach, a mianowicie: Helmholza, Hardenbergera, Goethego, Linneusza, Bartholdshofie, Augusty, Gutenberga, Łazarskiej i Schillera. W odniesieniu do ulic łazarskich wymienionych na początku tej listy można mówić nawet o eksplozji demograficznej. A przecież wiemy, że lata 1905-10 nie były bynajmniej okresem o najprężniejszym ruchu budowlanym i najsilniejszej dynamice demograficznej na Łazarzu. Niewątpliwie były to cechy właściwe dla poprzedniego okresu (1900-05), jednakże dostępne dziś źródła statystyczne - ze względu na swoje ubóstwo - nie umożliwiają szczegółowej analizy dynamiki procesów demograficznych towarzyszących powstawaniu i intensywnej zabudowie ulic w najwcześniejszym okresie po inkorporacji.

PRZYPISY:

1 Por. Z. Kulejewska- Topolska, Struktura prawna aglomeracji osadniczej Poznania od XV do końca XVIII wieku, UAM, Poznań 1969, s. 39, 229.

2 Por. M. Kędelski, Stosunki ludnościowe w latach 1815-1918, [w:] Dzieje Poznania pod red. J. Topolskiego, T. 2, Dzieje Poznania w latach 1793-1945 pod red. J. Topolskiego i L. Trzeciakowskiego, PWN, Warszawa-Poznań 1994, s. 221. 3 Por. R. Boeckh, Die geschichiliche Entwickelung der amilichen Statistik des Preussischen Staats, Berlin 1863, s. 3-6. 4 Por. Die Gemeinden und Gutsbezirke der Prowinz Po sen und ihre Bev6lkerung.

Nach den Urmaterialen der allgemainen VolkszaWung vom 1. Dezember 1871, Berlin 1874, s. 58-61; Gemeindelexikon fiir die Provinz Posen. Auf Grund der Materialien der Volkszahlungvom 1. Dezember 1885 und andere amilichen Quellen, Berlin 1888, s. 41-43; Gemeindenlexikon fiir das K6nigreich Preussen. Auf Grund der Materialien der Volkszahlung vom 2 Dezember 1895 und anderer amilicher Quellen, Berlin 1898, s. 38-39.

5 Por. "Statistische Monatsberichte der Stadt Posen", 1905, nr 9, s. 67-68; 1910, nr 12, s. 57.

6 Por. M. Kędelski, Stosunki ludnościowe..., op. cit., s. 222.

7 Ibidem, s. 223.

8 Por. Verzeichniss sammilicher Ortschaten des Regierungs- Bezirks Posen, Mit einer Kurzer geographisch-statistischen Ubersicht desselben, Posen 1845. Inne cyfty, zapewne dla 1840 roku, podaje J. N. Bobrowicz, Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego Księstwa Poznańskiego, Leipzig 1846, s. 344-345. 9 Por. Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu, Akta Konsystorza Generalnego, KA 8731.

10 Por. Die Gemeinden und Gutsbezirke..., op. cit. s. 58-61.

11 Por. Die Gemeinden und Gutsbezirke..., op. cit. s. 58; Z. Zaleski, Rozszerzenie granic Poznania, "Wiadomości Statystyczne Miasta Poznania", R. 14,1925, nr l, s. 8. 12 Ibidem.

13 Z. Zaleski, Rozszerzenie granic..., op. cit., s. 7-8.

14 Por. T. Dohnalowa, Handel, transport, komunikacja, [w:] Dzieje Poznania pod red.

J. Topolskiego, T. 2, Dzieje Poznania w latach 1793-1945 pod red. J. Topolskiego i L. Trzeciakowskiego, PWN, Warszawa- Poznań 1994, s. 218. 15 Por. M. Kędelski, Stosunki ludnościowe..., op. cit., s. 227.

16 Por. Die Gemeinden und Gutsbezirke ..., op. cit., s. 58-61; Gemeindenlexikon fiir das K6nigreich Preussen..., op. cit., s. 38-39.

17 Ibidem.

18 Por. M. Kędelski, Stosunki ludnościowe..., op. cit., s. 233.

19 Z. Zaleski, Rozszerzenie granic..., op. cit., s. 7.

20 Por. M. Kędelski, Stosunki ludnościowe..., op. cit., s. 227-228.

21 Por. B. Franke, Stadtgebiet und Bev6lkerung, [w:] Die Residenzstadt Posen und ihre Verwaltung im Jahre 1911, Posen 1911, s. 24. 22 "Statistische Monatsberichte der Stadt Posen", 1905, nr 9, s. 67-68.

23 Ibidem.

24 J. Skuratowicz, Rozwój urbanistyczny miasta po 1880 roku, [w:] Dzieje Poznania pod red. J. Topolskiego, T. 2, Dzieje Poznania w latach 1793-1945 pod red. J. Topolskiego i L. Trzeciakowskiego , PWN , Warszawa - Poznań 1994, s. 577. 25 M. L. Trzeciakowscy, W dziewiętnastowiecznym Poznaniu. Życie codzienne miasta 1815-1914, Poznań 1982, s. 55.

26 J. Skuratowicz, Rozwój urbanistyczny..., op. cit., s. 552.

27 Ibidem, s. 543.

28 Ibidem, s. 554.

29 Ibidem, s. 564.

30 Ibidem, s. 565.

31 M. L. Trzeciakowscy, W dziewiętnastowiecznym..., op. cit., s. 54.

32 J. Skuratowicz, Rozwój urbanistyczny..., op. cit., s. 555.