JAN BAPTYSTA QUADRO artis cementariae magister

Kronika Miasta Poznania 1998 R.66 Nr1; Budowniczowie i Architekci

TERESA JAKIMOWICZ

P ierwsze o nim wiadomości dotyczą od razu jego dzieła najważniejszego: Ratusza w Poznaniu. Kontrakt o "przybudowanie ratusza", jaki "sławna rada poznańska" zawarła z Quadrem 3 marca 1550 r., podobnie jak i o dwa lata późniejszy dokument powołujący go na "służebnika a murarza" miejskiego wymieniająjego nazwisko, miejsce pochodzenia i status zawodowy: "Jan Baptista z Kadra z Lugana", "artis cementariae magister", "Jan Baptista de Quadro Włoch" czy - nieco później - "architectus civitatis nostrae" . Jedyny zachowany w aktach miejskich Poznania jego podpis to: "Baptysta Quadro manu propria" (1581 r.). Obydwa kontrakty z Quadrem odkrył i opublikował w 1838 roku Józef Łukaszewicz l . Odkrycie to przywróciło historii miasta zapomnianą w ciągu minionych stuleci postać Jana Baptysty, a Ratuszowi poznańskiemu - autora. Wraz z postępem badań nad dziejami Poznania 2 możliwa stała się, głównie na podstawie wzmianek archiwalnych, identyfikacja innych prac Quadra oraz ustalenie niektórych przynajmniej faktów z jego życia, od zawarcia umowy o przebudowę poznańskiego Ratusza aż do śmierci, która nastąpiła między 10 kwietnia 1590 r. a 16 stycznia 1591 r. Wszystkie te informacje nie dają jednak odpowiedzi na pytanie o to, gdzie i w jakim zakresie Quadro uczył się swej sztuki, jakie było jego itinerarium i działalność, zanim osiedlił się w Poznaniu, skąd tu przybył. Na te tematy najwięcej mówi główne jego i szczęśliwie zachowane dzieło, czyli Ratusz, najlepsze w XVI w. dzieło Komaska w Polsce. To dzięki niemu i wraz z nim nazwisko Jana Baptysty Quadra weszło do kanonu elementarnej wiedzy o Poznaniu i o renesansie w Europie Środkowej. Nie zmienia to faktu, że Quadro pozostaje postacią zagadkową, nie tyle ze względu na swą osobowość, co z uwagi na poważne luki w dotyczących go przekazach. Pochodził z okolic Lugano, z pogranicza włosko-szwajcarskiego, a więc z terenów, które przysporzyły Europie tylu mistrzów budowlanych, kamieniarzy

Ryc. 1. Ratusz w Poznaniu, rys. J. Minutoli, 1833 r., oryg. w Muzeum N arodowym w Poznaniui rzeźbiarzy, określanych jako "maestri commacini" - Komaskowie. Wywarli oni zasadniczy wpływ na ukształtowanie się stylistycznej postaci lokalnych odmian renesansu i manieryzmu w północnych Włoszech i w krajach poza Włochami, na terenach nam bliskich, m.in. w Turyngii, Saksonii i na Śląsku 3 . Skąd Quadro przybył do Poznania? Z pewnością rada miasta nie powierzyłaby tak prestiżowej budowli, jaką był Ratusz, człowiekowi znikąd. Zważywszy wieloletnie kontakty rzemiosł budowlanych Poznania ze Śląskiem, a zwłaszcza konsultacje, jakich w sprawie umocnienia nadwątlonej pożarem w 1536 roku wieży Ratusza udzielał Poznaniowi miejski architekt Wrocławia, oczywistym wydaje się, że on to zarekomendował Quadra radzie poznańskiej. Można więc przyjąć, że Quadro należał do licznych Komasków, którzy w latach 40. XVI w. pracowali na Śląsku; nie wiadomo jednak, czy i co tam ewentualnie zbudował, względnie z kim i gdzie współpracował. W roku 1550 został określony jako "artis cementariae magister", co oznacza mistrza sztuki murarskiej i kamieniarskiej. Zważywszy, że przeżył w Poznaniu lat czterdzieści, w 1550 roku musiał być człowiekiem w pełni sił twórczych.

Teresa Jakimowicz

Ryc. 2. Stary Rynek w Poznaniu z Ratuszem i Wagą Miejską, widok od strony zachodniej.

Litogr. K. A. Simon, ok. 1830 r., oryg. w Muzeum Narodowym w Poznaniu.

Quadro bynajmniej nie był pierwszym Włochem, który osiedlił się w Poznaniu, był natomiast pierwszym i jedynym wówczas w mieście i w Wielkopolsce muratorem włoskim, do tego zatrudnionym przez samą radę miejską przy najważniejszej w mieście budowli. Stawiało go to w pozycji poniekąd uprzywilejowanej i z pewnością przysparzało mu rozgłosu 4 . Ożenił się z poznańską mieszczką Barbarą Sztametówną, nabył kilka kamienic, sam zamieszkał w Rynku 84 i stał się "mieszczaninem poznańskim". Rozwinął ożywioną działalność jako murator i przedsiębiorca budowlany oraz człowiek interesu. Kupował i przebudowywał kamienice (w tym własne na Rynku 84 i przy Wrocławskiej 11), miał winiarnię w Rynku, cegielnię i łaźnię. W każdym z tych przedsięwzięć po początkowych sukcesach ponosił finansowe fiasko, zaplątywał się w procesy o długi. Doprowadziły go one do utraty majątku, pod koniec życia korzystał z zapomogi miasta, a po roku 1581 do śmierci mieszkał w przydzielonym mu przez miasto wykuszu przy ul. Masztalarskiej. Działalności budowlanej zaniechał tuż po 1576 roku. Jego małżeństwo było bezdzietne i zapewne z czasem się rozpadło. Znamienne, że "wdowa po nieboszczyku Janie Baptyście murarzu" rozdysponowała w testamencie (1603 r.) między swoich krewnych majątek "ciężką pracą rodziców swych i swoją zdobyty", o mężowskim nie wspominając. W ciągu ostatnich dziesięciu lat życia, a chyba nawet już wcześniej, utracił był Quadro nie tylko pozycję w mieście, lecz i zaprzepaścił swoje dobre imię.

Wróćmy jednak do jego lat twórczych.

Gdy w 1550 roku przybył do Poznania, znalazł się w mieście o "północno" -średniowiecznej zabudowie, nota bene w mieście, gdzie akurat w tym czasie rzemiosło budowlane nie stało na dobrym poziomie. Muratorzy nie tworzyli jeszcze cechu, ich status majątkowy i społeczny był niski 5 . Powołując Quadra na architekta miejskiego, rada miasta expressis verbis pisze: "Mistrzów dobrych a gruntownych, którzyby około murów a budowania murarskiego dobrą a stateczną umiejętność mieli nie mamy..." Quadro nie zastał więc w Poznaniu twórczego środowiska budowlanego, znalazł natomiast mocodawców - radę miasta - dla których jego pochodzenie, a zwłaszcza uwarunkowana nim orientacja artystyczna były nader atrakcyjne. Więcej - spotkały się ze zrozumieniem i pełną aprobatą. Wykształceni na uniwersytetach włoskich, majętni, znający świat ówcześni radni i członkowie władz Poznania 6 z pełną świadomością swych celów artystycznych zaangażowali Włocha jako budowniczego Ratusza, starając się tym samym przybliżyć Poznań do idealnego wzorca, jaki stanowiły dla nich "miasta Italii". Trafił więc Quadro na wyjątkowo sprzyjającą atmosferę, na pełne zrozumienie dla nowatorstwa (na miejscowym gruncie) swej sztuki, dla włoskich, renesansowych rozwiązań architektonicznych i plastycznych, jakie - posługując się jako pierwszy w Polsce księgami Sebastiano Serlio - proponował, i jakie w Ratuszu realizował. Współdziałali z nim przy tym sztukatorzy, dobrze obeznani z renesansową ornamentyką, oraz - niewątpliwie - członkowie rady miasta, którzy współtworzyli ideowy program dekoracji gmachu.

Ryc. 3. Kamieniczka Quadra przy ul. WroPowołanie Quadra na "muratora cławskiej 11. Projekt renowacji fasady a służebnika na lat dziesięć" (de facto po - S. Bajer i A. Kąsinowski.

Teresa J akimowicz

Ryc. 4. Ratusz Quadrowski jako czynnik organizujący przestrzeń miasta. Fragment widoku Poznania wg Braun - Hogenberg, Civitates Orbis Terrarum, KaIn 1618 r.

rok 1570) motywowało miasto zjednej strony konkretnymi potrzebami, z drugiej zaś uznaniem dla "nauki i wiadomości", jakimi wykazał się był Quadro w ciągu pierwszych dwóch lat pracy przy Ratuszu. Kontrakt z roku 1552 czynił zeń serwitora miasta, tj. mistrza zależnego bezpośrednio od mecenasa-mocodawcy, stojącego ponad ewentualną jurysdykcją cechową. To niewątpliwie prestiżowe stanowisko zapewniało stały dochód, ale też nakładało obowiązek wykonywania wszelkich robót budowlanych w mieście, bez względu na ich zakres i rangę. Z tego tytułu Quadro wybudował (1563 r.), a następnie remontował (1573 r.) budynek Wagi Miejskiej, sukiennice, zamtuz, postrzygalnię (1563 r.), a także bramę i wieżę mostu na przedmieściu Łacina (1560 r.). Żadna z tych prac nie stanowiła jednak twórczego wyzwania. Pracował też dla duchowieństwa. W latach 1571-74 wzniósł siedzibę księży św. Stanisława Za Bramką. Niewykluczone, że jego dziełem było również pierwsze kolegium jezuitów (1572 r.). W latach 1572-76 prowadził roboty budowlane w Katedrze, m.in. w kaplicy Św. Trójcy w związku z pochówkiem bpa Adama Konarskiego i ustawieniem jego pomnika nagrobnego, wykonanego w Krakowie przez Canavesiego. Prace dla mieszczan to głównie przebudowy bądź budowy kamienic, m.in.

przy Rynku nr 39 i 81, przy Ślusarskiej, na placu Kolegiackim i oczywiście obu wspomnianych już kamienic na Rynku 84 i przy Wrocławskiej 11, które były jego własnością. Budował też poza Poznaniem, na ogół za specjalną zgodą władz miasta.

W 1551 roku bawił w Płocku jako rzeczoznawca budowlany, być może przy budowie tamtejszej katedry. Przed rokiem 1559 on najpewniej zaprojektował kaplicę nagrobną Kościeleckich w Kościelcu k. Inowrocławia. Wreszcie w latach 1568-72 z nim identyfikowany Baptysta Włoch murator był zatrudniony przy budowie Zamku Królewskiego w Warszawie. Z prac Quadra w Poznaniu, poza samym Ratuszem, zachowała się kamieniczka przy ul. Wrocławskiej 11 (ryc. 3). Z XIX-wiecznych przekazów ikonograficznych znana też jest Waga Miejska, rozebrana w 1890 roku i zrekonstruowana w roku 1960. Budynek Wagi, o nieregularnej bryle, bezporządkowych elewa

cjach, zwieńczony trójkątnymi szczytami (chyba późniejszymi?), jest bardzo daleki od architektury Ratusza. Renesansowym i bliskim w swej idei Ratuszowi akcentem były w nim chyba tylko kamienne obramowania okien, na których wykuto humanistyczne sentencje 7 . O wiele bliższa Ratuszowi jest wspomniana kamienica (odrestaurowana w latach 1996-98). Zaledwie dwuosiowa jej elewacja dowodzi ambicji architektonicznego kształtowania ściany, zdradza też wyraźną znajomość serliowskiej interpretacji porządku toskańsko-doryckiego w superpozycji, ponad aluzyjnie zaznaczonym "cokołem" kondygnacji przyziemia. "Quadrowska" była rówież dekoracja sieni tego domu, znana z opisu z lat 90. XIX wieku i zrekonstruowana z pewnymi zmianami (pilastry ścian) w 1997 roku. Wszystkie, poza Ratuszem, potwierdzone archiwalnie, bądź też mu przypisywane, prace Quadra wskazują wyraźnie na schyłkową tendencję jego twórczości i stopniowe schodzenie do poziomu przeciętnego rzemiosła budowlanego. Jak pamiętamy, nie znalazł on w Poznaniu silnego środowiska budowlanego, ale też i sam takiego nie stworzył. Nie pozostawił po sobie uczniów ani naśladowców, jest właściwie "mistrzem jednego dzieła". I do tego też dzieła trzeba się odwołać, aby scharakteryzować twórczość Quadra ijej znaczenie. Quadro biegle i z charakterystyczną dla Komasków dowolnością operował formami włoskiego renesansu. Odstępstwa od renesansowych kanonów i rozwiązania serliańskie przydawały jego dziełu pewnych cech manieryzmu. Quadro pierwszy w Polsce korzystał ze wzorów Serlia systemowo, z pełnym zrozumieniem ich architektonicznej logiki. Loggia wschodniej fasady Ratusza była rozwiązaniem wyjątkowym w ówczesnej Europie Środkowej i Północnej, sama fasada pozostaje pierwszą na tym terenie architektonicznie zorganizowaną fasadą budynku świeckiego, a attyka Ratusza jest naj starszą, obok attyki Sukiennic krakowskich, attyką w Polsce. Osobną sprawą, o wyjątkowym w sztuce Polski znaczeniu, jest dekoracja sali renesansowej Ratusza, lecz tu akurat udział samego Quadra wydaje się stosunkowo mniej istotny8. Ważne też miejsce zajął gmach Ratusza w przestrzeni i tkance miasta. Ratusz Quadra stał się architektonicznym zwornikiem tej przestrzeni, takjak ex definitione był zawsze jej zwornikiem ideowym. Wyznaczył też skalę i rangę Rynku jako głównego placu w mieście. I jeżeli w roku 1618 Poznań został opisany jako "elegans Poloniae civitas", niemałą było to zasługą Jana Baptysty Quadra i jego dzieła. Także zresztą i później, gdy - jak w XVIII wieku - o nazwisku i osobie Quadra zapomniano, zbudowany przezeń Ratusz zawsze uważany był za "wspaniałą budowlę", o zachowanie której zabiegano. I jakkolwiek powstały w Poznaniu dzieła architektury o niewątpliwie wyższej niż Ratusz klasie artystycznej Gak kościół jezuitów - obecna Fara) i pracowali tu architekci w pełnym znaczeniu słowa wybitni Gak Pompeo Ferrari), to jednak właśnie Quadro stworzył tu dzieło o najwyższym stopniu oryginalności. I ono to zrosło się w powszechnej świadomości z Poznaniem, stało się nieledwie jego synonimem i symbolem, zajęło też trwałą pozycję w historii kultury Polski i Europy Środkowej.

Teresa Jakimowicz

PRZYPISY:

1 J. Łukaszewicz, Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania. Poznań 1838, T. I, s. 67 n. Por. też T. Jakimowicz, Sławnej rady poznańskiej z Janem Baptystą Quadro umowa o przebudowę ratusza, (w:) Homines et Societas, czasy Piastów i Jagiellonów, Poznań 1997, s. 521 n.

2 Z bogatej bibliografii trzeba wymienić przede wszystkim H. Ehrenberg, Geschichte der Kunst im Gebiete der Provinz Posen, Berlin 1893; A. Warschauer, Der Posener Stadtbaumeister Johannes Baptista Quadro, Po sen 1913; W. Maisel, Budowle Jana Baptysty Quadro w świetle poznańskich źródeł archiwalnych, "Biuletyn Historii Sztuki" XV, 1953, z. 3/4; J. Kowalczyk, Fasada ratusza poznańskiego, Rocznik Historii Sztuki T. 7,1970, s.141, n.; T. Jakimowicz, Quadro Jan Baptysta, (w:) Polski Słownik Biograficzny, T. XXIX, 1986, s. 526-527. Najpełniejsza jak dotychczas charakterystyka twórczości: T. Jakimowicz, Sztuka renesansu i manieryzmu, (w:) Dzieje Poznania, T. I pod red. J. Topolskiego, Poznań 1988, cz. l, s. 559 i n. Do problemów tych autorka powraca w przygotowywanej do druku monografii Ratusza poznańskiego. 3 S. Kozakiewicz, Początek działalności Komasków , Tessyńczyków i Gryzończyków w Polsce, okres renesansu, "Biuletyn Historiii Sztuki" XXI, 1959, z 1. 4 Trzej bracia Quadra, też muratorzy, Antoni, Kilian i Gabriel, którzy przywędrowali z nim do Poznania, zapisali się tu licznymi burdami i opuścili miasto w 1552 r. Życie Quadra posłużyło za tworzywo literackie Marii Wicherkiewiczowej, por. powieść tejże, Jan Baptysta Quadro, Poznań 1960.

5 Na ten temat por. J. Wiesiołowski, Socjotopografia późnośredniowiecznego Poznania, Poznań 1982 i 1997. 6 Najpełniejsze na ten temat informacje: J. Wiesiołowski, Galeria heraldyczna Ratusza poznańskiego, "Kronika Miasta Poznania", 3/97, s. 337 i n. 7 Obecnie w Muzeum Historii Miasta Poznania w Ratuszu. O kamienicach por. m.in.

W. Gałka, Wystrój i wyposażenie kamienic poznańskich, "Kronika Miasta Poznania", 1-2/94, s. 121 n.n.

8 Analizuję ją w przygotowywanej monografii zabytku. O znaczeniu Ratusza w historii architektury por. m.in. J. Białostocki, The Art of Renaissance in Eastern Europę, Hungary - Bohemia - Poland, London 1976; G. Kaufman, Die Kunst des 16. J ahrhunderts (PropyHien Kunstgeschichte T. 8), Berlin 1985; T. Jakimowicz i J. Kowalczyk, Traites et pratique architectural en Pologne et dans l'Europe de l'Est au XVI siecle, (w:) Les Traites d'architecture de la Renaissance, Paris 1988 (red. J. Guillaume), s. 460 n.n.