KWUOBRAZSPOŁECZNO-GOSPODARCZY WSPÓŁCZESNEGO POZNANIA

Kronika Miasta Poznania 1997 R.65 Nr3 ; Marsz, marsz Dąbrowski

WANDA M. GACZEK, BARBARA MANIKOWSKA

P rzeobrażenia polityczne, społeczne i ekonomiczne, jakie mają mIejSCe w ostatnich latach w Polsce, znajdują swój wyraz również w zmianach gospodarki miast i przekształceniach przestrzeni miejskiej. Wizualnym atrybutem przestrzeni miejskiej jest krajobraz społeczno-gospodarczy miasta, utworzony przez człowieka na zamieszkanym przez niego obszarze. Składają się nań różnorodne formy przestrzenne o określonym przeznaczeniu i funkcjach oraz towarzyszące im urządzenia i wyposażenie materialne 1 . Elementy te w różny sposób wypełniają przestrzeń miejską, która wraz z rozwojem miasta podlega ciągłym zmianom. Krajobraz miejski zawsze pełni rolę wizualnego informatora o tym, co istnieje w danym miejscu oraz jakim zmianom ulega to miejsce. Zmiany krajobrazu miejskiego są wyrazem procesu ciągłego dostosowywania się stanu zagospodarowania miasta i jego "starej formy fizycznej" do zmieniających się potrzeb społecznych i gospodarczych. Ich celem jest mniej lub bardziej świadome dążenie do zapewnienia harmonijnego i wielostronnego rozwoju miasta oraz integracji form historycznych i współczesnych. Proces ten nosi miano odnowy miast 2 , a uczestniczą w nim wszyscy użytkownicy przestrzeni miejskiej. Na kształt i obraz przestrzeni miejskiej w ostatnich latach wyraźny wpływ miało przejście od gospodarki centralnie planowanej do gospodarki rynkowej, w której coraz większe znaczenie odgrywa miejska renta budowlana. Różnicuje ona zarówno intensywność wykorzystania gruntów, jak i strukturę funkcjonalną użytkowania terenów miejskich. Skutki oddziaływania renty na przestrzeń i krajobraz Poznania występowały w całym okresie powojennym, jednak po przyjęciu rynkowych zasad obrotu gruntami, ograniczeniu możliwości wywłaszczania nieruchomości prywatnych oraz przywróceniu komunalnej

Wanda M. Gaczek, Barbara Manikowska

własności gruntów, wpływ ten zdecydowanie się zwiększył. Obserwuje się tendencję podwyższania intensywności wykorzystywania działek i budowli znajdujących się w strefie maksymalnej dostępności przestrzennej i najwyższej renty, czyli w centrum miasta. Podobne zjawiska występują także w strefie zewnętrznej, wzdłuż głównych dróg wylotowych z miasta 3 . Czynniki ekonomiczne i społeczne wpływają również na inne zmiany krajobrazu miejskiego. Właściciele nieruchomości czy dzierżawcy lokali, chcąc uzyskać większy zysk z prowadzonej działalności w warunkach wolnego rynku, dążą do wytworzenia i utrzymania określonej jakości swoich posesji. Promując działalność handlu i usług, przedsiębiorcy zwracają większą uwagę na estetykę, otoczenie i jakość zabudowy. Znacznie zmienia się kolorystyka i forma znaków informacyjnych oraz reklam. Prywatni właściciele budynków mieszkalnych - zarówno jednorodzinnych willi, jak i wielorodzinnych kamienic - chcąc utrzymać bądź podwyższyć wartość nieruchomości, coraz większą wagę przywiązują do dbałości o elewację i estetykę otoczenia. Władze samorządowe wykazują większe zainteresowanie krajobrazem przestrzeni miejskiej, niż miało to miejsce w okresie powojennym 4 . Zmienia się sposób zarządzania miastem, zakres kompetencji i rola władz miejskich. Dochody budżetu gminy zależą między innymi od prawidłowego wykorzystania mienia komunalnego, nieruchomości komunalnych. Pojawia się problem marketingu miast i konieczność promocji najważniejszych walorów miasta, w tym jego walorów przestrzennych. Stąd tak ważny i istotny staje się wizerunek miasta, jego krajobraz obejmujący nie tylko najważniejsze budowle historyczne i architektoniczne, ale całe ciągi handlowe i dzielnice tworzące wspólnie tożsamość miasta, jego klimat i atmosferę. Dostrzegając wagę tych problemów, a jednocześnie obserwując szybkie, często żywiołowe przekształcenia przestrzenno-funkcjonalne, jakie dokonują się w ostatnich latach w Poznaniu, podjęto w Katedrze Ekonomiki Przestrzennej i Środowiskowej Akademii Ekonomicznej badania krajobrazu społeczno-gospodarczego s . Miały one na celu rejestrację, charakterystykę oraz wyjaśnienie przemian krajobrazu społeczno-gospodarczego wzdłuż głównych ciągów komunikacyjnych Poznania, biegnących od centrum do granic miasta. Spośród wielu możliwych do uwzględnienia cech i elementów ukonkretniających symbole krajobrazu miejskiego, ostatecznie objęto analizą: - wysokość budynków mierzoną liczbą kondygnacji, - formę wykorzystania gruntów (tereny zabudowane, tereny wolne, tereny, na których trwa proces budowlany), - różnorodność funkcji występujących w budynku lub na działce, - wygląd i estetykę budynków od strony ulicy (elewacja frontowa) i od strony podwórzy, dbałość o budynki i ich otoczenie, - charakterystykę form architektonicznych oraz stopień odnowienia budynku, stopień przebudowy i zniszczenie elewacji, - występujące znaki graficzne, reklamy i estetykę wystaw znajdujących się na terenie nieruchomości, - czystość wokół budynków i urządzenie, dbałość o zieleń.

Obserwacjami objęto krajobraz dwóch głównych kierunków przestrzennej ekspansji terenów miejskich Poznania, tj. kierunku zachodniego (wzdłuż trasy wyjazdowej z centrum na Berlin) oraz kierunku wschodniego (wzdłuż trasy wyjazdowej na Warszawę). Główne obserwacje prowadzono w latach 1991 - 92 i uzupełniono je dodatkowo w roku 1996.

Krajobraz zachodniego kierunku ekspansji Poznania

Jako punkt wyjściowy badań przyjęto Stary Rynek, a ściślej - południową jego pierzeję, od narożnika ul. Klasztornej i Świętosławskiej . Następnie przez ul. Paderewskiego przesunięto się na plac Wolności i dalej ul. Fredry przez most Teatralny, ul. Dąbrowskiego aż do granic administracyjnych miasta. Zachodni kierunek ekspansji Poznania był znaczący dla rozwoju miasta w przeszłości, ale jego rola w strukturze przestrzennej miasta nadal jest bardzo istotna. Wzdłuż tego ciągu ulic obserwuje się stopniowe przesuwanie centrum Poznania w kierunku zachodnim 6 . Do XVIII wieku utożsamiano je ze Starym Rynkiem, ale już w połowie XIX wieku jako centrum przyjmowano obecny plac Wolności. Proces ten występuje nadal, a jego rzeczywistą barierą przestrzenną jest "rzeka torów kolejowych". Przy ulicach kierunku zachodniego znajdują się budowle i place, które ze względów historycznych i architektonicznych stanowią o tożsamości krajobrazowej Poznania. Do najważniejszych z nich należy zaliczyć: - Ratusz poznański z XVI wieku, określany jako jedna z naj ciekawszych świeckich budowli renesansowych Europy Środkowej, - kamieniczki południowej krawędzi Rynku pochodzące z XV - XVI wieku z fasadami od XVI do XIX wieku, w których części, na poziomie parteru, zachowały się elementy gotyckie, - budynek Bazaru, wzniesiony w latach 1938-1842, który w czasie zaborów stanowił ośrodek polskiego życia gospodarczego; w okresie kiedy prowadzono obserwacje udostępniona była jedynie część parterowa budynku na cele handlowe, w pozostałej części trwają ciągnące się od końca lat 80. prace remontowe, - zabudowa wokół placu Wolności - prawie w całości z XIX i początku XX wieku (gmach Muzeum Narodowego, Biblioteka Raczyńskich, liczne gmachy banków, w tym budynek Banku Handlowego, z ciekawą elewacją frontową, którego renowację zakończono we wrześniu 1991 roku, a który w okresie powojennym pełnił najróżniejsze funkcje handlowe, oraz monumentalne gmachy banków po stronie północnej placu), - Teatr Polski, wybudowany ze składek publicznych w latach 1873 - 1875 w stylu neoklasycznym, - Powszechny Dom Towarowy, popularny, dziesięciokondygnacyjny "okrąglak", którego budowę ukończono w 1955 roku; mimo krytyki wartości architektonicznych, jego usytuowania, a zwłaszcza walorów funkcjonalnych,

Wanda M. Gaczek, Barbara Manikowska

Ryc. 1. Kamienice secesyjne przy ul. Dąbrowskiego (w części odrestaurowane)l kk" szaw

WrÓSł W krajobraZ

Po2nania

- Podobnie jak Pałac Kultury w War

neobarokowy gmach z kopułą, wybudowany w latach 1905-08 mie

/\

8iUm MaiUS U a b * " * "» i fi

A d a TM

Mickiewicza i Akapseudoklasycystyczny gmach Opery z lat 1910 -12, wybudowany przez władze pruskie na terenach wyburzonego pasa wewnętrznych fortyfikacji most Teatralny, którego restaurację zakończono w roku 1996 bmw , k a fi i e n i c e recesyjne i eklektyczne z początku XX wieku wzdłuż ul. Dąbrowskiego, wsrod których można doszukać sie najładniejszych elewacji secesyjnych Poznania. Ulica Dąbrowskiego jest obecnie najważniejszą osS komumkacyjną Jeżyc Została wytyczona w 1828 roku jako szosa pocztowa w kierunku na Berlin. Zabudowywana była już przed rokiem 1900 (głównie domy z tzw. muru pruskiego), ale najbardziej okazałe domy powstafy tu na

Ryc. 2. Rynek Jeżycki i jego otoczeniepoczątku XX wieku, min. secesyjny gmach Teatru N owego z mansardowym dachem zwieńczonym ażurową, drewnianą latorią, którego elewacja nawiązuje do późnej secesji prostolinijnej, charakterystycznej dla Niemiec i Austrii, kamienica przy Dąbrowskiego 25 z ciekawymi elementami zdobniczymi elewacji frontowej w stylu secesji (maska twarzy kobiecej, wykusze i loggia na górnych kondygnacjach) oraz obszerna kamienica przy Dąbrowskiego 35/37 wzniesiona dla rodziny fabrykanta Józefa Leitgebera, gdzie jako materiału dekoracyjnego użyto czerwonej klinkierowej cegły, z której ułożono wstęgi zwieńczające opływowymi, płynnymi kształtami szczyt elewacji frontowej, - Rynek Jeżycki, powstały na początku XX wieku jako plac targowy nowej dzielnicy J eżyce i spełniający tę funkcję do dzisiaj. Zarówno wnętrze placu (w ciągu dnia tymczasowe i stałe stragany, atmosfera targu i hałas wynikający z przebywania wielu ludzi na niewielkim, otoczonym wysoką zabudową placu, w nocy opustoszenie i pojawienie się ludzi biednych i bezdomnych, patologie społeczne), jak i secesyjna obudowa są ciekawym elementem krajobrazu miejskiego, - zakłady przemysłowe Jeżyc z okresu powojennego, których przeznaczenie w części zmieniono (np. wieżowiec biurowy "Wiepofamy" obecnie użytkowany przez Wojewódzki Urząd Statystyczny i Akademię Medyczną), - Ogród Botaniczny z rozbudowaną bramą wejściową od ulicy Dąbrowskiego, który można uważać za najbardziej wartościowy ekologicznie park Poznania i który jest miejscem spacerów wielu mieszkańców miasta oraz pełni istotną rolę dydaktyczną7.

Wanda M. Gaczek, Barbara Manikowska

Ryc. 3. Inny fragment Rynku Jezyckiego

Wiek zabudowy pozwala w przybliżeniu odtworzyć cykle ekspansji budownictwa w przestrzeni Poznania. Prezentowane są one kolejno przez : - kwartały XVI-, XVII- i XVIII- wiecznej zabudowy w otoczeniu Starego Rynku (lepiej lub gorzej zrekonstruowane w okresie powojennym), - strefa XIX- wiecznej zabudowy wzdłuż ulicy Paderewskiego, wokół placu Wolności i ulicy 27 Grudnia, uzupełniona budynkami powojennymi w formie "plomb", - najbardziej rozległa przestrzennie strefa wewnątrzmiejska wzdłuż ulic Fredry i Dąbrowskiego, sięgająca aż do Rynku Jezyckiego, z budynkami w stylu secesji i eklektyzmu schyłku XIX i początku XX wieku, - strefa kamienic, budynków czynszowych i spółdzielczych z okresu 1920 -1939, od Rynku J ezyckiego do ulicy Polnej, - strefa budownictwa mieszkaniowego z okresu II wojny światowej w sąsiedztwie ulicy Przybyszewskiego,strefa wielorodzinnego budownictwa mieszkaniowego z lat 1960- 1975 w otoczeniu placu Waryńskiego, - rozległy obszar strefy zewnętrznej miasta od Ogrodu Botanicznego do granic administracyjnych z bardzo zróżnicowanym architektonicznie i stylistycznie powojennym budownictwem jednorodzinnym, gdzie obok funkcji mieszkaniowych występuje handel hurtowy i detaliczny, często rzemiosło, a ostatnio także hotele i gastronomia. Wzdłuż ulic zachodniego kierunku ekspansji przestrzennej Poznania występuje silne oddziaływanie renty gruntowej na krajobraz miejski. Wartość lokalizacyjna terenów centrum (plac Wolności - ulica 27 Grudnia) jest nadal najwyższa w mieście dla funkcji usługowych. Powoduje to wzrost opłat za użytkowanie dzierżawionych nieruchomości tak komunalnych, jak i prywatnych oraz podnosi wartość gruntów, a tym samym prowadzi do wzrostu intensywności ich użytkowanias. Obecnie obszar centrumjest jednak zbyt mały w stosunku do potrzeb terenowych funkcji centralnych Poznania. Powoduje to, że czynnik wysokiej wartości lokalizacyjnej terenów dla funkcji usługowych oddziały wuje na krajobraz miejski również poza centrum - w roku 1992 obserwowano to przynajmniej do Rynku Jeżyckiego, a w 1996 już do wysokości ulicy Polnej. Zachodni kierunek ekspansji zabudowy Poznania był ze względów geopolitycznych atrakcyjny dla zabudowy w XIX i na początku XX wieku (ciążenie gospodarcze i polityczne do Berlina)9. Jednocześnie tereny wzdłuż Dąbrowskiego to atrakcyjna krajobrazowo wysoczyzną morenowa o korzystnych warunkach geologiczno- hydrograficznych. Również warunki mikroklimatu były w przeszłości i są nadal korzystne dla budownictwa mieszkaniowego oraz usług. Rozwój współpracy gospodarczej z Europą Zachodnią i ekspansja kapitału niemieckiego, jakie obserwujemy w ciągu ostatnich kilku lat, powodują, że dostępność przestrzenna terenów wzdłuż tras szybkiego ruchu (taką trasą między Poznaniem a Berlinem jest obecnie zewnętrzna część ulicy Dąbrowskiego) istotnie przyspiesza ekspansję zabudowy na tych terenach. Wymienione czynniki powodują, że działki i nieruchomości budowlane wzdłuż ulicy Dąbrowskiego osiągają od kilku lat bardzo wysoką cenę. Wpływa to z jednej strony na intensywność użytkowania, ale z drugiej wywołuje także okresowe odłogowanie, nieużytkowanie niektórych działek 10 określane jako "ugór miejski". Okresowe ugorowanie może być fazą przebudowy tkanki wewnętrznej miasta, może też mieć charakter spekulacyjny, właściciel działki pozostawia ją jako nie zabudowaną przez dłuższy okres, chcąc w przyszłości uzyskać za jej dzierżawę lub sprzedaż wyższą cenę. Przykładem ugoru miejskiego jest działka w centrum Poznania przy ulicy 27 Grudnia (obok skrzyżowania z ulicą Ratajczaka), na której od 1991 roku, po wyburzeniu dwukondygnacyjnego budynku, nie był praktycznie prowadzony proces inwestycyjny. Dopiero w końcu 1996 roku zlokalizowano tu tymczasowy kiosk handlowy.

Podobna sytuacja występowała w bezpośrednim sąsiedztwie Rynku Jeżyckiego, gdzie proces inwestycyjny rozpoczął się po kilkunastu latach ugorowania w 1995 roku. W strefie zewnętrznej miasta, wzdłuż ulicy Dąbrowskiego, w 1992 roku występowało kilkadziesiąt odłogowanych, nie użytkowanych

Wanda M. Gaczek, Barbara Manikowskai I

. .

I Icci

Ryc. 4. Tymczasowa zabudowa na ul. Dąbrowskiego na tle zachowanego symbolu religijnego

Ryc. 5. Nielad architektoniczny przy ul. 27 Grudnia. Ugór miejski w latach 1990 -1997.

Ryc. 6. Stara i nowa architektura przy ul. Dąbrowskiego

I ?*#* VCmsa$ffiv

działek. Część z nich, o czym świadczyło np. opłotowanie, pozorne przygotowanie do budowy, pozostawiano jako nie zabudowane prawdopodobnie ze względów spekulacyjnych, oczekując na uwłaszczenie prywatnych działek, uregulowanie sytuacji terenowo-prawnej i urealnienie cen gruntów. Procesy inwestycyjne na części z tych działek zostały rozpoczęte w latach 1995 - 96. Przeprowadzone obserwacje jedynie częściowo potwierdziły odwrotnie proporcjonalną zależność między odległością od centrum a wysokością zabudowy w Poznaniu. Tereny nie zabudowane - wolne lub przygotowane pod zabudowę - stanowiły około 12% ogółu działek, a budynki jedno- i dwukondygnacyjne prawie 40% wszystkich budynków wzdłuż branych pod uwagę ulic miasta. Budynki wysokie (5 - 6 kondygnacji) stanowiły mniej niż 15% wszystkich budynków. Do wyjątków należą budynki bardzo wysokie (7 i więcej kondygnacji - "okrąglak", biurowiec Wiepofamy, wieżowiec mieszkalny przy placu Waryńskiego i dalej). Strefa centralna i znaczny odcinek strefy

Wanda M. Gaczek, Barbara Manikowska

środkowej kierunku zachodniego to zwarta zabudowa historyczna z dominacją cztero- i pięciokondygnacyjnych kamienic mieszkalnych z końca XIX i początku XX wieku. Wysokość tej zabudowy starano się utrzymać w okresie powojennym, wprowadzając budownictwo "plombowe". Współcześnie od nowo realizowanych budowli w tym rejonie wymaga się rygorystycznego nawiązywania do historycznego charakteru zabudowy. Kolejną, istotną cechą krajobrazu miejskiego poddaną analizie była różnorodność form i funkcji użytkowania terenów. Wyróżniono trzy podstawowe formy użytkowania gruntów miejskich: tereny zabudowane (użytki techniczne), tereny w trakcie inwestowania i tereny wolne, otwarte. W zakresie funkcji użytkowych wyróżniono funkcje mieszkalne, usług i administracji, przemysłu i składów oraz komunikacji. Zgodnie z oczekiwaniem tereny zabudowane dominowały w strefie centralnej i pośredniej (Stary Rynek - plac Waryńskiego), tereny z rozpoczętym

Ryc. 8. Rzemiosło, drobny przemysł, hurtownie i handel strefy peryferyjnej Poznania Ulica Dąbrowskiego na wysokości ul. Darłowskiej.

procesem inwestycyjnym zajmowały w roku 1992 w tych strefach około 1,3% działek, natomiast znikomy był udział terenów wolnych (około 0,2% ogólnej liczby działek). Największy udział terenów nie zabudowanych i terenów w trakcie inwestowania wystąpił oczywiście w strefie zewnętrznej. Po stronie północnej badanego odcinka obejmowały one w 1992 roku prawie 30% działek, natomiast zdecydowanie mniej (poniżej 20%) po stronie południowej. Tak znaczny udział terenów nie zabudowanych w odległości 8 - 12 km od centrum miasta wydawał się zaskakujący, ale świadczył o dużych możliwościach ekspansji użytków technicznych w tym kierunku. Być może wynikało to z różnicy cen gruntów między gminą zewnętrzną (Tarnowo Podgórne) a Poznaniem oraz stosowanymi rozwiązaniami prawno-finansowymi w okresie wcześniejszym. Struktura funkcjonalna budynków i działek zachodniego kierunku ekspansji Poznania jest zróżnicowana w poszczególnych strefach odległości od centrum. Ogólnie cały kierunek charakteryzuje się jednak znaczną różnorodnością funkcjonalną i częstym współwystępowaniem funkcji na jednej działce czy w jednym budynku. Dominującą funkcją jest funkcja mieszkaniowa, która pojawia się aż w 66% budynków wzdłuż analizowanych ulic. Samodzielnie, zajmując cały budynek, funkcja mieszkalna występuje zaledwie wokoło 15% budynków i ma to miejsce głównie w strefie zewnętrznej. Drugą funkcją pod względem częstotliwości pojawiania się jest handel, który wystąpił wokoło 30% budynków. Samodzielnie handel pojawiał się rzadziej niż funkcje mieszkalne i miało to miejsce głównie w strefie centralnej i środkowej . Najczęściej

Wanda M. Gaczek, Barbara Manikowska

handel występował obok funkcji mieszkalnej, usług materialnych, usług wyższego rzędu, ale także obok hurtowni i składów przemysłowych. Wzdłuż ulicy Dąbrowskiego nie zostały dotychczas zlokalizowane duże centra handlowo-usługowe czy wielkie domy towarowe, które w miastach Europy Zachodniej są znaczącym elementem krajobrazu miejskiego tak w strefie centralnej, jak i w peryferyjnej. W Poznaniu na całej długości kierunku zachodniego dominują sklepy o średniej i małej powierzchni sprzedaży. Chlubnym wyjątkiem jest dom towarowy "okrąglak", który jest jednak krytykowany ze względu na niefunkcjonalność i brak rozwiązań prawidłowej komunikacji wewnętrznej. Znaczący jest również udział usług wyższego rzędu, które w większym stopniu dominują po stronie południowej ciągu analizowanych ulic, gdzie pojawiają się aż w 20% występujących budynków. Tak duży udział tego rodzaju funkcji dobrze obrazuje znaczenie badanego kierunku ekspansji dla gospodarki miasta, jego centralność i wielkomiejski charakter. Funkcje wyższego rzędu pojawiają się najczęściej w strefie centralnej (do wysokości mostu Teatralnego), a rzadziej również w strefie środkowej, gdzie reprezentowane są obiekty będące siedzibą firm ubezpieczeniowych, opieki zdrowotnej i nauki (gmach Akademii Rolniczej, niektóre wydziały Akademii Medycznej, odrestaurowany budynek ZUS). Funkcje usług wyższego rzędu występują z reguły samodzielnie, obejmując swoim zasięgiem cały budynek. Są to między innymi gmachy banków, budynki dydaktyczne szkół wyższych i średnich, teatry. Najczęściej wymagają one wyodrębnienia z sąsiedztwa ze względów prestiżowych (muzeum, bank) . Zauważa się na całym zachodnim kierunku ekspansji Poznania znaczną różnorodność funkcji. Średnia liczba funkcji na jeden budynek, a właściwie posesję, wynosi 1,4. W strefie centralnej i środkowej średnia liczba funkcji waha się od 1,8 do 2,7 na jedną posesję, a w części zewnętrznej spada do 1,2-1,1. Taki rozkład różnorodności funkcjonalnej pozornie potwierdza prostą hipotezę, że wraz ze wzrostem odległości od centrum miasta zmniejsza się liczba funkcji przypadająca na jeden budynek. Obserwacje wykazują jednak, że maksymalna różnorodność funkcjonalna (od 4 do 5 funkcji w jednym budynku) występuje dopiero między ulicą Roosevelta a Rynkiem Jeżyckim, czyli w strefie środkowej. W centrum miasta dominują budynki wykorzystywane przez dwie funkcje (najczęściej mieszkania i handel detaliczny), ale około 10% budynków wykorzystywanych jest dla pojedynczej funkcji (głównie funkcje niematerialne wyższego rzędu). Obok pozytywnego rysu struktury funkcjonalnej przedstawionego powyżej daje się zauważyć jej cechy negatywne. W strefie zewnętrznej kierunku, zarówno po stronie północnej jak i południowej, pojawiają się stosunkowo rozległe tereny nieużytków i nie urządzonej zieleni. N a tych praktycznie nie wykorzystywanych terenach tworzone są dzikie wysypiska śmieci i pojawiają się patologie społeczne. Nieużytki i nie urządzona zieleń po stronie południowej stanowiły aż 8% zidentyfikowanych działek, a po stronie północnej - 6%. Strona północna to tereny pasma wyjazdowego z miasta, gdzie ekspansjaużytków miejskich nastawionych na obsługę mieszkańców miasta była większa niż po stronie południowej - wjazdowej. Inną z negatywnych cech struktury funkcjonalnej jest znikoma liczba prawidłowo urządzonych parkingów. W 1992 roku zidentyfikowano w bezpośrednim sąsiedztwie ulic jedynie dwa parkingi strzeżone. W 1996 roku sytuacja ta uległa niewielkiej poprawie poprzez wyznaczenie miejsc postojowych w sąsiedztwie gmachów użyteczności publicznej i sklepów. Jednocześnie w ciągu całego badanego okresu często obserwowano samochody parkujące na terenach nie przystosowanych do tego celu. Przypadkowe, tymczasowe parkingi tworzone są na placach, podwórzach, wzdłuż jezdni i na chodnikach, na trawnikach i skwerach. Powoduje to pogorszenie warunków komunikacji w strefie centralnej i środkowej wzdłuż ulicy Dąbrowskiego, ogranicza ekologiczne i estetyczne funkcje zieleni w mieście oraz znacząco pogarsza walory estetyczne krajobrazu miejskiego. Walory estetyczne, ład przestrzeni architektonicznej oraz jej funkcjonalność i możliwość spełnienia różnorodnych potrzeb mieszkańców miasta są bodajże najważniejszym rysem krajobrazu społeczno-gospodarczego miasta. Walory te stanowią o tożsamości miasta, a ich percepcja ze strony mieszkańców może być źródłem identyfikowania się z danym miejscem i powodem dumy. Opis i ocena walorów estetycznych jest jednak trudna do przeprowadzenia. Charakterystyki tego elementu wzdłuż zachodniego kierunku ekspansji Poznania dokonano oddzielnie dla dwóch stref miasta: centralnej i środkowej oraz dla strefy zewnętrznej. Analizę wzbogacono też o uwagi odnoszące się do obserwowanych przemian wykorzystania przestrzeni miejskiej w obu wydzielonych częściach. W strefie centralnej i środkowej, która obejmuje zwarte obszary zabudowy położone między Starym Rynkiem a placem Waryńskiego, charakterystyczne są następujące spostrzeżenia : - Zauważa się intensywny proces odnawiania, remontowania i modernizacji budynków od Starego Rynku do ulicy Fredry. Intensywność procesu odnowy i zakres prac modernizacyjnych maleje w miarę oddalania się od centrum. Elewacje budynków w centrum i jego bezpośrednim sąsiedztwie są bardziej zadbane. - Na całej długości strefy śródmiejskiej, obejmującej swym zasięgiem również Rynek Jeżycki, w 1992 roku dominował "kapitalizm parterowy". Budynki były często jedynie prowizorycznie odnowione, odmalowane do wysokości pierwszej kondygnacji. Zjawisko selekcyjnego odnawiania budynków dotyczyło również ich wnętrza i otoczenia. Odnową i przebudową obejmowano np. klatkę schodową do wysokości pierwszej kondygnacji, gdzie zlokalizowane zostały usługi. Jeszcze częstsze były przypadki odnowienia jedynie elewacji frontowej od strony ulicy, natomiast elewacja od strony podwórza i całe zaplecze pozostawiano w stanie zniszczonym. Sytuacje takie obserwowano w części budynków przy placu Wolności i bardzo często przy ulicy Dąbrowskiego. W 1996 roku częściej obserwuje się odnowę całych kamienic wraz z zapleczem. Jest to efektem polityki władz miejskich, uwłaszczania komunalnej substancji mieszkaniowej (tworzenie wspólnot mieszkaniowych i ich dofinansowywania) oraz

Wanda M. Gaczek, Barbara Manikowska

bardziej rygorystycznego egzekwowania zasad rewaloryzacji budynków o znaczeniu historycznym przez władze architektoniczne. - Brak ciągłości przestrzennej procesu odnowy w 1992 roku, a także, w mniejszym stopniu, w 1996 roku w wielu miejscach wywołuje wrażenie chaosu w krajobrazie miasta. Obok budynków częściowo lub całkowicie odnowionych występują nieruchomości zaniedbane, o zniszczonych elewacjach, brzydkiej kolorystyce i w bardzo złym stanie technicznym. - Nieruchomości zaniedbane, zdegradowane od strony zaplecza, stają się, szczególnie w strefie śródmiejskiej (np. otoczenie Rynku Jeżyckiego), zaczątkiem obszarów patologicznych. Patologii sprzyjają złe warunki życia oraz brak estetyki w krajobrazie miejskim. - Charakterystyczną cechą krajobrazu Poznania w latach 1991 - 92 było zjawisko handlu chodnikowego, pojawiającego się w tym czasie już poza centrum miasta. Jeszcze w latach 1988 - 90 handel chodnikowy z całą jego specyfiką i "folklorem" pojawiał się nawet w centrum Poznania (np. przed delikatesami na ulicy 27 Grudnia). Zasięg tego typu handlu już w 1992 roku był ograniczony do sąsiedztwa Rynku Jeżyckiego. Zjawisko to powodowało znaczne utrudnienia w poruszaniu się po ulicach miasta i pogarszało estetykę krajobrazu. - Częstym zjawiskiem w krajobrazie miejskim w okresie 1990 - 95 była wielokrotna zmiana branż sklepów i firm usługowych. Przyczyny częstych likwidacji i przebranżowień mogą wynikać z różnych źródeł. Może to być wynik zbyt wygórowanych stawek najmu za powierzchnie lokali w centrum i strefie śródmiejskiej, może też wynikać z błędnego wyboru branży, złego rozpoznania rynku, braku wiedzy z zakresu marketingu u kupców oraz zmieniającej się opłacalności oferowanych towarów i usług. Częste przebranżowienia utrudniają identyfikację miejsca w krajobrazie miejskim przez mieszkańców i z reguły są negatywnie oceniane przez klientów. Odmienne są uwagi i wnioski dotyczące strefy zewnętrznej miasta, która charakteryzowała się budownictwem jednorodzinnym i willowym, ale w części także zabudową wiejską z udziałem funkcji rolnej: - Zwraca uwagę chaos przestrzenno-architektoniczny. Obok eleganckich willi występują nowe domki jednorodzinne w bardzo zróżnicowanym stylu (od brył w kształcie sześcianu z płaskim dachem, nieciekawą elewacją i szarą kolorystyką do nowocześnie rozwiązanych willi ze spadzistymi dachami i atrakcyjnym wyrazem architektonicznym). Również estetyka otoczenia budynków i dbałość o zieleń była w 1992 roku bardzo zróżnicowana. - Często połączenie funkcji mieszkaniowych i funkcji o charakterze usług materialnych (np. warsztaty naprawcze samochodów, hurtownie w garażach i piwnicach) miało charakter przypadkowy. Zwracały uwagę niewłaściwe znaki graficzne i reklamowe, pogarszające walory estetyczne posesji, a często nawet dezorientujące. Estetyka znaków reklamowych do roku 1996 uległa niewielkiej poprawie, zmniejszyła się jednak wyraźnie liczba przypadkowo stawianych wzdłuż trasy komunikacyjnej tablic reklamowych. - W 1992 roku obserwowano bardzo duże zróżnicowanie dbałości o wygląd zewnętrzny i estetykę prywatnych nieruchomości w strefie zewnętrznej

Poznania. Obok budynków o odnowionych elewacjach znajdowały się nieruchomości zaniedbane albo nieużytki. Zewnętrznym obrazem zaniedbania były takie cechy, jak zarośnięcie, zachwaszczenie działki, stare drewniane i odrapane altany, zniszczone płoty, zaniedbane, zaśmiecone trawniki i podwórza, nie utwardzone chodniki, dzikie wysypiska śmieci. - Powierzchnia działek budowlanych wzrasta w miarę przesuwania się do granic miasta, gdzie obserwowano i obserwuje się nadal współwystępowanie funkcji mieszkalnych i funkcji usługowych wymagających większej powierzchni terenu. Pojawiły się liczne hurtownie, usługi naprawcze samochodów, handel używanymi i nowymi samochodami, ostatnio także hotele i pensjonaty. - W strefie zewnętrznej w latach 1991 - 96 występował duży ruch budowlany, obserwowany zarówno w bezpośrednim sąsiedztwie ulicy Dąbrowskiego, jak i na zapleczu istniejących domów. Część podejmowanych inwestycji, szczególnie w latach 1991 - 92, miała charakter prowizoryczny, tymczasowy.

Krajobraz wschodniego kierunku ekspansji Poznania

Punktem wyjściowym badań pozostał Stary Rynek, następnie badania prowadzono wzdłuż ulicy Wielkiej, Chwaliszewo, ulicy Kardynała Wyszyńskiego, wraz z mostami Bolesława Chrobrego i Mieszka I, po rondo Środka i dalej ulicą Warszawską aż do granic administracyjnych miasta. Tak wytyczony kierunek jest częścią ważnej arterii komunikacyjnej Poznań-Warszawa. Jednocześnie jest to istotny kierunek historycznego rozwoju miasta, skupiający (zwłaszcza na odcinku Stary Rynek-Rondo Środka) wiele zabytkowych obiektów architektonicznych - sakralnych i świeckich, stanowiących charakterystyczny rys krajobrazu. Spośród nich wymienić można: - kamienice na Starym Rynku, a wśród nich Pałac Mielżyńskich, mieszczący obecnie Dom Turysty PTTK. Kamienica ta przebudowana została około 1800 roku na dom czynszowy, a po zniszczeniach wojennych odbudowana w 1957 roku w stylu klasycy stycznym, - kamienice usytuowane po obu stronach ulicy Wielkiej, pochodzące z XIX i XX wieku, z wyraźnymi cechami eklektycznymi i secesyjnymi, - poznańską Bazylikę Archikatedralną pod wezwaniem św. Piotra i Pawła, z dwiema charakterystycznymi, potężnymi, gotyckimi wieżami fasady frontowej. Jest ona symbolem początków państwa polskiego i, mimo że nie jest położona bezpośrednio przy badanej trasie, stanowi jednak wyraźnie z niej widoczny, znaczący obiekt, - Muzeum Archidiecezjalne na Ostrowiu Tumskim, - gmach seminarium duchownego wzniesiony w latach 1895-96, z charakterystycznej czerwonej cegły, - kościół św. Jana Jerozolimskiego przy rondzie Środka - naj starszy po Katedrze zabytek Poznania utrzymany w stylu romańskim.

Istotną rolę w krajobrazie wschodniego kierunku ekspansji przestrzennej odgrywają też inne, bardziej współczesne punkty orientacyjne, takie jak: most

Wanda M. Gaczek, Barbara Manikowska

Bolesława Chrobrego na Warcie, most Mieszka I czy w dalszej, środkowej części N ovotel, a także leżące już na obszarach peryferyjnych obiekty przemysłowe: Huta Szkła Antoninek czy dawna Fabryka Samochodów Rolniczych POLMO, obecnie przejęta przez koncern samochodowy Volkswagen. Wzdłuż trasy znajdują się też rozległe tereny zielone (np. park Tysiąclecia, ogródki działkowe, lasy komunalne). Wzdłuż wschodniego kierunku ekspansji wydzielić można trzy odcinki: 1) najbliższy centrum, obejmujący północną pierzeję Starego Rynku i ulice Wielką, Chwaliszewo, Kardynała Wyszyńskiego aż do ronda Środka, 2) środkowy, obejmujący ulicę Warszawską do pętli tramwajowej Miłostowo, 3) zewnętrzny, tereny od pętli tramwajowej do granic administracyjnych miasta. Pierwszy z wyróżnionych odcinków był bardzo zróżnicowany i miał najbardziej miejski charakter. Wyraźnie zaznaczały się w nim trzy fragmenty: - Stary Rynek do Chwaliszewa, charakteryzujący się występowaniem budynków o ciekawej, specyficznej architekturze. Elewacje frontowe budynków nieznacznie odbiegają od siebie stylem, a także estetyką. Budynki są w przeważającej części czyste, zadbane i sprawiają wrażenie całkowicie wykorzystanych. Brak tutaj opuszczonych lokali czy nieużytków. Z uwagi na licznie występujące sklepy różnej branży całość tętni życiem, a reklamy i wystawy zdobiące witryny sklepowe przyciągają różnorodnością barw i zachęcają do korzystania z oferowanych usług. Do najczęściej występujących tu funkcji należą: funkcje mieszkaniowe, funkcje usług wyższego rzędu, handel, rzemiosło i drobne usługi dla ludności oraz hurtownie. Część rzemiosła i drobnych usług umieszczona jest na zapleczu budynków, które, w przeciwieństwie do elewacji frontowych, nie budzą przyjemnych odczuć estetycznych. Zazwyczaj są mało zagospodarowane, brudne i zaśmiecone. - wzdłuż ulicy Chwaliszewo do mostu Bolesława Chrobrego. Chwaliszewo, do roku 1800 stanowiące samodzielną osadę z własnym ratuszem i zabytkowymi, rzemieślniczymi domkami, obecnie nie posiada ciekawej architektury. Elewacje budynków są szare, często odrapane. Mniejsza liczba sklepów powoduje, iż odcinek ten nie jest tak ruchliwy i uczęszczany, jak poprzedni. Obszar ten, mimo że leży w niewielkiej odległości od centrum miasta, posiada sporo terenów nie zagospodarowanych oraz nie zamieszkałych budynków. Tereny zielone bezpośrednio przylegające do mostu Chrobrego w 1992 roku były zaniedbane i nie urządzone. W ostatnich latach (zwłaszcza od połowy 1996 roku) zaobserwowano jednak postęp w odnowie tej części miasta. - od mostu Bolesława Chrobrego do ronda Środka, to w przeważającej części mniej lub bardziej zagospodarowane tereny zielone doliny Warty. Zadbane fragmenty zieleni występują bezpośrednio w sąsiedztwie nielicznych budynków (seminarium duchowne oraz Muzeum Archidiecezjalne). Charakterystycznym elementem krajobrazu jest rzeka Warta oraz nie zagospodarowane koryto jej odnogi. Istniejący krajobraz tego odcinka w małym stopniu ujawnia związki miasta z rzeką. Związki te były bardziej widoczne w krajobrazie przed rozebraniem mostu Chwaliszewskiego, po zasypaniu zachodniejodnogi starorzecza Warty. Na związki takie wskazywał również funkcjonujący port rzeczny. Odcinek środkowy wschodniego kierunku ekspansji obejmuje tereny położone od ronda Środka do pętli tramwajowej na Miłostowie, wzdłuż ulicy Warszawskiej stanowiącej od stuleci główny trakt w kierunku stolicy. Charakterystyczną cechą krajobrazu tego fragmentu miasta jest znaczący udział obszarów zieleni występujących na przemian z osiedlami domów wielo- i jednorodzinnych. Tereny zielone należą do południowo-wschodniego klina zieleni Poznania obejmującego Maltę i Białą Górę. Są to: park Tysiąclecia, otoczenie N ovotelu, ogródki działkowe " Wolność" i lasy komunalne ciągnące się od ulicy Mogileńskiej. Z większych kompleksów mieszkaniowych występujących na omawianym terenie wymienić należy wielorodzinne osiedle mieszkaniowe Pomet oraz Osiedle Warszawskie - rozciągające się po północnej stronie traktu od ulicy Krańcowej do Mogileńskiej. Zarówno budownictwo wielorodzinne jak i jednorodzinne pochodzące z lat 1960 - 70 charakteryzuje się jednolitością stylu. Odmienną architekturę zauważyć można w przypadku kilku domów położonych między ulicą Bnińską a Koralową, należących do bogatych rodzin cygańskich. Domy te wyróżniają się z otoczenia oryginalnymi, nie zawsze gustownymi fasadami i elementami architektonicznymi typu kopuł, wieżyczek, kolumn, balustrad, gipsowych ornamentów, dużych okien z witrażami itp., przerywając monotonię krajobrazu. Biorąc pod uwagę wartości estetyczne analizowanego odcinka, należy też zwrócić uwagę na niekorzystnie prezentujące się otoczenie hotelu N ovotel (brak uporządkowania towarzyszącej mu zieleni) oraz nieciekawie przedstawiające się tereny starych ogródków działkowych " Wolność", gdzie skromne domki rekreacyjne są zamieszkiwane przez cały rok. W 1992 roku na całym omawianym odcinku nie zaobserwowano większego ruchu budowlanego. Ostatni, zewnętrzny odcinek analizowanego kierunku ma charakter typowy dla obszarów peryferyjnych miast. Charakterystyczna jest tu mała liczba zabudowań, reprezentowana głównie przez budownictwo jednorodzinne, z reguły dwukondygnacyjne, otoczone ogródkami. Budynki nie są położone przy samej trasie, lecz oddzielone od ulicy Warszawskiej izolacyjnym pasem zieleni. W związku z małą liczbą zabudowań słabo rozwinięte są usługi bytowe, wzrasta natomiast liczba składów i parkingów oraz pojawiają się liczne, różnorodne reklamy. Występuje tutaj także przemysł. Dla odcinka tego charakterystyczne jest bardzo duże natężenie ruchu samochodowego, zwłaszcza za wiaduktem Antoninek, gdzie ulica Warszawska łączy się z obwodnicą poznańską (szosa A2). Za wspomnianym wiaduktem, który jest charakterystycznym elementem krajobrazu tego odcinka, pojawiają się tory kolejowe, przebiegające równolegle do ulicy Warszawskiej, oraz stacja kolejowa Poznań Antoninek. Występujące na całej długości badanego odcinka znaczne obszary zieleni mają tu przede wszystkim charakter zieleni izolacyjnej, towarzyszącej komunikacji i przeważnie są nie uporządkowane. Analiza wysokości zabudowy wzdłuż kierunku wschodniego pozwala stwierdzić, iż dominują tu budynki dwukondygnacyjne, które stanowią ponad

Wanda M. Gaczek, Barbara Manikowska

Ryc. 9, 10. Charakterystyczne domy cygańskie przy ul. Warszawskiej

TU» SilitiKś Blliflgjglgl

«tlili

';';'-';',,:-H;

ISPilllil!itfl il iS

SHH

Ryc. 11, 12. N owe i stare formy architektoniczne przy ul. Warszawskiej

Wanda M. Gaczek, Barbara Manikowska

45% ogółu zabudowań. Budynki wyższe, trzy- i czterokondygnacyjne, stanowią odpowiednio 22% i 13%, podczas gdy budynki o wysokości ponad pięć kondygnacji obejmowały zaledwie 2,7% (były to budynki mieszkalne osiedla Pomet oraz pojedyncze obiekty nie związane z budownictwem mieszkaniowym, występujące najczęściej na obszarze peryferyjnym, np. budynki magazynowe Polmozbytu czy biurowiec Taskoprojektu, obecnie użytkowany przez Urząd Skarbowy i Urząd Celny). Wyraźnie widoczny i charakterystyczny był w 1992 roku i jest nadal duży udział obszarów nie zabudowanych. Zajmują one po stronie północnej ponad 37%, a po stronie południowej ponad 31 % terenów całego odcinka. Tak duży udział terenów wolnych wynika z przebiegu kierunku przez klin zieleni oraz z funkcji transportowej, jaka występuje na tym obszarze, a także z mieszkaniowo-rekreacyjnego charakteru strefy środkowej i częściowo zewnętrznej badanego odcinka. Badania struktury funkcjonalnej wschodniego kierunku ekspansji przestrzennej Poznania pozwoliły stwierdzić, że najczęściej występującymi tu funkcjami są funkcje mieszkaniowe (prawie 19% z ogółu pojawiających się funkcji) oraz zieleń publiczna i urządzona (pojawiająca się na 18% działek). Niemal równie często występują tu takie funkcje, jak rzemiosło i drobne usługi dla ludności (13,7%) oraz handel detaliczny (11,8%). Funkcjami sporadycznie pojawiającymi się w 1992 roku były: handel hurtowy, sport i rekreacja, ale także rolnictwo. Funkcja mieszkaniowa w strefie centralnej kierunku zajmowała pozycję dominującą w porównaniu z funkcjami pozostałymi. Podobnie jest w strefie pośredniej, gdzie jej udział wynosił 20,9%. Występującą w strefie pośredniej ważną funkcją była też zieleń publiczna i urządzona. W strefie zewnętrznej funkcje mieszkaniowe nie były już tak wyeksponowane (stanowiły jedynie 11,4%). Duże zróżnicowanie występowania w poszczególnych strefach dotyczy również takich funkcji, jak usługi niematerialne, w tym usługi wyższego rzędu, handel detaliczny oraz rzemiosło i drobne usługi dla ludności. Częstotliwość ich występowania wyraźnie maleje w miarę oddalania się od centrum. Na uwagę zasługuje również funkcja zieleni. Zieleń publiczna (urządzona), obok funkcji mieszkaniowej, posiada tu równie znaczący udział i obejmuje w poszczególnych strefach: 15,6% (centralna), 20,9% (środkowa) i 14,3% (zewnętrzna). Zieleń nie urządzona wykazuje bodaj największe zróżnicowanie związane z odległością od centrum w porównaniu z pozostałymi, branymi pod uwagę funkcjami. Jej udział zmienia się z 3,1 % w strefie centralnej do 22,9% w strefie zewnętrznej (zieleń nieurządzona nie występowała w strefie środkowej). Ciekawe jest także przestrzenne zróżnicowanie występowania przemysłu i składów. Tereny przemysłowe w poszczególnych strefach systematycznie się powiększały, od 0% w strefie centralnej, 2,3% w strefie środkowej do 8,6% w strefie peryferyjnej. Różnorodność funkcjonalna oraz specyfika występujących funkcji jest w przypadku kierunku wschodniego ściśle związana z odległością od centrum miasta. Oddalenie od centrum wyraźnie powoduje nasilanie bądź ograniczenie występowania poszczególnych funkcji. Dla strefy śródmiejskiej kierunku charakterystyczne jest wzajemne powiązanie ze sobą określonych form użytkowaniai współwystępowania funkcji mieszkaniowej, usług niematerialnych, w tym wyższego rzędu, handlu detalicznego, rzemiosła i drobnych usług. Wiąże się to z centralnym położeniem w mieście. Powiązanie zieleni publicznej z funkcją rekreacyjną ujawnia się szczególnie w strefie środkowej badanego kierunku. Występują tu rozległe tereny zielone południowo-wschodniego klina zieleni, położone w stosunkowo niewielkiej odległości od osiedli mieszkaniowych i dobrze zaspakajają one potrzeby codziennego wypoczynku mieszkańców tej części miasta. Współwystępowanie obok siebie funkcji przemysłowej, wraz z bazami i składami, z zielenią nie urządzoną jest charakterystyczne dla strefy peryferyjnej, czyli w odległości 7 - 8 km od centrum. Zieleń ta może pełnić funkcję przemysłowych stref ochronnych, barier izolacyjnych przed hałasem i rozdzielających przemysł od osiedli mieszkaniowych. Ważne znaczenie dla krajobrazu wschodniego kierunku ekspansji Poznania mają budowle i obiekty komunikacyjne (mosty, wiadukty drogowe i kolejowe, zajezdnia), z których część jest dobrze wkomponowana w krajobraz naturalny. W strefie centralnej w 1992 roku zwracał uwagę brak zorganizowanych parkingów strzeżonych. Występowały one jedynie w strefie pośredniej, gdzie towarzyszyły zorganizowanemu budownictwu wielorodzinnemu, a także w strefie zewnętrznej jako parkingi przyzakładowe. Dopiero w 1995 roku pojawiły się pojedyncze parkingi zorganizowane również w strefie centralnej w sąsiedztwie większych sklepów. Zmiany krajobrazu miejskiego, dokonujące się pod wpływem transformacji gospodarki obserwowane wzdłuż wschodniego kierunku ekspansji przestrzennej Poznania, przybierają różną postać i są wyraźnie zależne od położenia obszaru względem centrum miasta. Można podać następujące cechy tych zmian: - Większość zmian dotyczy centralnej strefy badanego kierunku, charakteryzującej się typowo miejskim stylem zabudowy. Obserwuje się tu zmiany wyglądu i estetyki ulic, odnawianie elewacji i remontowanie budynków. Jednak jeszcze w 1992 roku odnowa obejmowała głównie elewacje zewnętrzne lub miała charakter prowizorycznego odmalowywania tynków do wysokości pierwszej kondygnacji. Procesy przebudowy nasiliły się w latach 1994 - 95, obecnie dominują w sąsiedztwie ulicy Garbary , ale nadal mają charakter selektywny, wybiórczy. - Obserwowane zmiany krajobrazu miejskiego polegają też na wzroście intensywności wykorzystywania budynków i terenów miejskich, zwłaszcza w strefie centralnej. Oddalenie od centrum wyraźnie powoduje osłabienie występowania takich funkcji, jak usługi niematerialne , funkcja mieszkaniowa, a wraz z nią handel detaliczny, rzemiosło i drobne usługi dla ludności. - Zauważalny jest chaos architektoniczny zabudowy strefy środkowej i zewnętrznej kierunku. Obok eleganckich willi występują domki jednorodzinne o nieciekawych rozwiązaniach bryły i elewacji, monotonnej kolorystyce. Sytuacja taka jest właściwie charakterystyczna dla większości stref podmiej - skich w aglomeracjach polskich. - Najbardziej negatywne rysy krajobrazu miejskiego wzdłuż branego pod uwagę kierunku to krajobraz Chwaliszewa i ogródki działkowe "Wolność".

Wanda M. Gaczek, Barbara Manikowska

Wzdłuż ulicy Chwaliszewo obserwuje się pewne nieuporządkowanie zabudowy i brak architektonicznego scalenia dawnej osi historycznej miasta ze współczesnymi arteriami, tj. ulicy Wielkiej z ulicą Chwaliszewo. Jest to najbardziej zaniedbana część badanego kierunku, leżąca przecież w bliskiej odległości od centrum i mogąca stanowić główną oś turystyczną miasta 11. Ogródki działkowe "Wolność" przy ulicy Warszawskiej to tereny zabudowane już w latach 30. przez uboższych mieszkańców miasta, na których rozwinęło się budownictwo prowizoryczne. Zabudowę tę obecnie określa się jako substandardową. Pod względem architektonicznym, urbanistycznym i społecznym obszar ten można uważać za patologię. - Zauważa się wkraczanie w krajobraz miejski bogatej szaty informacyjnej, o czym świadczy zwiększenie obecności różnego rodzaju reklam i znaków graficznych, których walory estetyczne w pierwszej połowie lat 90. były często wątpliwe. - Widoczny jest również wpływ wejścia inwestycji kapitału zagranicznego, czego przykładem może być stacja benzynowa ESSO przy rondzie Środka. Mimo sprzeciwów części poznaniaków w początkowej fazie procesu inwestycyjnego, architektura i kolorystyka stacji dobrze wkomponowała się w otoczenie i znakomicie (wraz z funkcjonalnie rozwiązanym dworcem autobusowym) podniosła walory ronda w przestrzeni miasta. - Strefa środkowa i zewnętrzne mają zdecydowanie inny niż część centralna charakter przestrzeni. Cechują się dużym udziałem obszarów zieleni oraz terenów związanych z transportem. Części te odznaczają się większą statycznością i mniej intensywnym charakterem przemian. Zwraca uwagę fakt, iż w strefach tych w pierwszej połowie lat 90. nie obserwowano wyraźnego ruchu budowlanego (inaczej niż w części zachodniej miasta).

Ład czy chaos krajobrazu Poznania?

Przeprowadzone badania generalnie potwierdzają rolę krajobrazu miejskiego jako pewnego wizualnego informatora - wskaźnika zmian dokonujących się w przestrzeni Poznania pod wpływem przekształceń systemu społeczno-ekonomicznego. Przybierają one różnorodne formy i nie zawsze powodują poprawę estetyki w przestrzeni. 1. Są to zmiany wyglądu i estetyki ulic, większa dbałość o otoczenie zabudowań, wystawy sklepów i wyposażenie budynków. Zmiany te w pierwszej połowie lat 90. obejmowały jednak z reguły tylko frontową część zabudowy (od strony ulicy). Często przebiegały jedynie w obrębie parterów budynków albo wręcz sięgały do wysokości wzroku przechodnia. Dobrym potwierdzeniem tego spostrzeżenia jest elewacja kamienicy na skrzyżowaniu ulic Ratajczaka i 27 Grudnia (do wysokości obecnej "Cafe Głos"). 2. Obserwowane zmiany krajobrazu miejskiego w początkowej fazie transformacji gospodarki nie wszędzie prowadziły do poprawy wyglądu ulic i wprowadzenia ładu przestrzennego. Wynikało to głównie z przestrzennej nieciągłości

Ryc. 13. Kamienica narożnikowa przy skrzyżowaniu ul. Ratąjczaka i 27 GrudniafilII

procesu odnowy - odnowione elewacje reprezentacyjnych banków sąsiadowały w tym czasie z zaniedbanymi elewacjami kamienic miejskich. Chaos przestrzenny pojawiał się także w związku z występowaniem tymczasowych form zabudowy i tymczasowych funkcji (baraki i budki handlowe, handel chodnikowy). Część tych form zniknęła ze strefy centralnej miasta i przesunęła się do strefy peryferyjnej, gdzie nadal funkcjonują tymczasowe stragany oraz handel w sąsiedztwie np. węzłów komunikacyjnych. Część jednak pozostała w centrum, zaświadczając, że "tymczasowość" może mieć charakter trwały (np. plac targowiskowy u wylotu ulicy Wrocławskiej i Strzeleckiej). Brak ładu przestrzennego można tłumaczyć nie ustabilizowaną w tym czasie strukturą własności nieruchomości - trwał proces komunalizacji, reprywatyzacji i prywatyzacji mienia, którego początek przypadał w Poznaniu na rok 1991. Przyczyną były również trudności finansowe i brak korzystnych rozwiązań kredytowania. Wrażenie chaosu przestrzennego często potęgowało sąsiadowanie ze sobą, szczególnie na

Wanda M. Gaczek, Barbara Manikowska

Ryc 14, 15. Tymczasowe formy krajobrazu miejskiego - plac Wiosny Ludów

Ryc. 16. Szata informac na miasta - reklamy w centrum Poznaniaperyferiach miasta, elementów krajobrazu kultury ustępującej (domki typu oszczędnościowego - "sześcian polski") i wstępującej (nowoczesne rozwiązania zabudowy jednorodzinnej, szeregowe, dwukondygnacyjne, wielorodzinne budynki i osiedla o ciekawej architekturze i kolorystyce, rozległe centra handlowe). 3. Wzrost intensywności wykorzystania zabudowy i działek szczególnie obserwowany był w strefie centralnej miasta i w miejscach o podwyższonej dostępności przestrzennej (skrzyżowania ulic). Wzrosła różnorodność i liczba funkcji występującej w poszczególnych budynkach. Można przyjąć, że ta forma zmian odzwierciedla oddziaływanie renty gruntowej, która będzie jednym z najważniejszych czynników determinujących obecny i przyszły kształt struktury funkcjonalno-przestrzennej miasta. 4. Formy przestrzeni miejskiej zostały wzbogacone szatą informacyjną, obecnością różnego rodzaju reklam i znaków informacyjnych. Wiąże się to oczywiście ze wzrostem intensywności wykorzystania budynków i terenów miejskich, tworzeniem rynku konsumenta i chęcią promocji działalności przedsiębiorstw. Część reklam i znaków graficznych była uboga w formie i nieestetyczna. Natłok, nie uporządkowanie szaty graficznej, niejednolitość, a często także przypadkowość formy reklam pogarszały walory estetyczne krajobrazu miejskiego Poznania zarówno w jego strefie centralnej, jak i peryferyjnej. 5. Zwraca uwagę wyraźne zróżnicowanie intensywności ruchu budowlanego w przypadku obu badanych kierunków ekspansji terytorialnej miasta. Intensywność ta w pierwszej połowie lat 90. była zdecydowanie większa

Wanda M. Gaczek, Barbara Manikowskawzdłuż kierunku zachodniego, zwłaszcza w jego części zewnętrznej, podczas gdy po stronie wschodniej Poznania nie obserwowano zbytniej aktywności budowlanej 12 . 6. Znamienny jest też fakt zdominowania krajobrazu Poznania przez ruch samochodowy, zwłaszcza w strefie centralnej i środkowej. Sylwetka samochodu stanowi obecnie nieodłączny atrybut przestrzeni miejskiej, utrudniając w znacznym stopniu poruszanie się po ulicach i zatarasowanych samochodami chodnikach, a także wpływając na obniżenie pozytywnego odczuwania (percepcji) krajobrazu miasta.

PRZYPISY:

1 Por. B. Jałowiecki, Społeczne wytwarzanie przestrzeni, PWN, Warszawa 1988, s. 28 i inne.

2 Patrz: Odnowa miast europejskich (praca zbiorowa), Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Warszawa 1989. 3 Por. W. M. Gaczek, Proces zmian użytkowania terenów w regionie miasta na przykładzie Poznania, "Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Poznaniu", nr 117, Poznań 1992, s. 23-40.

4 Dbałość przedwojennych władz Poznania o estetykę krajobrazu przedstawił, między innymi, architekt miejski Poznania w latach 1925 -1939, prof. Władysław Czarnecki; por.: W. Czarnecki, To był też mój Poznań, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1987. Problemy te są także omawiane w licznych publikacjach profesora Zbigniewa Zakrzewskiego. 5 Badania empiryczne krajobrazu społeczno-gospodarczego Poznania, zainicjowane przez kierownika Katedry prof. Ryszarda Domańskiego, zostały rozpoczęte przez studentów w ramach prac seminaryjnych pod koniec 1991 roku. W ciągu następnych lat były kontynuowane w poszczególnych strefach miasta. Wyniki badań zostały częściowo opublikowane; por.: M. Bartoszek, J. Szostak, Krajobraz społeczno-gospodarczy Poznania, kierunek zachodni, "Zeszyty Naukowe AE", seria I, z. 221, Poznań 1994, s. 37 -50.

6 Por. R. Kuczyk, Zmienność czasoprzestrzenna centralnych ośrodków usługowych w procesie rozwoju wielkich miast, PWN , Warszawa-Poznań 1982, s. 54- 58. 7 Informacje historyczne o budowlach i urbanistyce kierunku zachodniego opracowano na podstawie: W. Łęcki, F. Jaśkowiak, Przewodnik - Wielkopolska, Wydawnictwo Sport i Turystyka, Warszawa 1989; J. Barłóg, Kamienice Poznania na początku XX wieku, Fundacja "Pomoc Młodym", Poznań 1991; Z. Zakrzewski, Przechadzki po Poznaniu lat międzywojennych, PWN, Warszawa-Poznań 1974; J. Skuratowicz, Architektura Poznania w latach 1918-1939, "Kronika Miasta Poznania" 4/96, s. 7 -26.

8 Por. W. M. Gaczek, Przemiany użytkowania terenów śródmiejskich na przykładzie Poznania, "Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Poznaniu", seria I, nr 206, Poznań 1993, s. 11 - 26 .

9 Również w okresie międzywojennym ekspansja Poznania obejmowała przede wszystkim zachodnią stronę miasta. Strefy przemysłowe wytyczano natomiast w planach zagospodarowania przestrzennego po stronie wschodniej. Por. M. Mrugalska-Banaszak, Rozwój przestrzenny Poznania w dwudziestoleciu międzywojennym - postulaty badawcze; "Kronika Miasta Poznania" 4/96, s. 27 - 46. 10 Por. W. M. Gaczek, Struktura przestrzeni rezydencjalnej Poznania. Studium analizy czynnikowej, PWN, Warszawa-Poznań 1979, s. 52-57. 11 Por. artykuł A. Plenzler, Jak chronić krajobraz Poznania, "Głos Wielkopolski" z 28/29 marca 1992, s. 19. 12 Może to potwierdzać stale bardziej intensywny rozwój przestrzenny Poznania w kierunku zachodnim, por. M. Mrugalska-Banaszak, op. cit..., s. 28 i dalsze.