POZNAŃ JAKO OŚRODEK BANKOWY W MIĘDZYWOJENNYM DWUDZIESTOLECIU

Kronika Miasta Poznania 1997 R.65 Nr2 ; Banki poznańskie

STEFAN KOWAL

W międzywojennym dwudziestoleciu rola Poznania w życiu gospodarczym Polski zaczęła kształtować się pod wieloma względami od podstaw. Do roku 1914 z racji kordonów granicznych kontakty pomiędzy ziemiami polskimi były bardzo słabo rozbudowane. Stolica Wielkopolski pełniła funkcje finansowe głównie w administracyjnych granicach prowincji poznańskiej i polskiego życia gospodarczego w Rzeszy Niemieckiej. Pierwsze większe kontakty - właśnie podjęte przez banki - rozpoczęły się po wkroczeniu wojsk niemieckich w 1915 roku na teren Królestwa Kongresowego. Początkowo skala operacji bankowych była niewielka, ponieważ każdorazowo większy transfer pieniężny wymagał zgody Banku Rzeszy. Ten kaftan ograniczeń usunięto w roku 1917. Już w listopadzie 1917 roku powstał oddział Banku Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych (BZSZG) w Warszawie, a w 1918 roku w Lublinie. Kredyty udzielone przez BZSZG rozmaitym instytucjom na terenie Królestwa wyniosły 148 min marek w końcu 1918 rokul. Penetracje na terenie Królestwa podjął również Bank Handlowy w Poznaniu. Przejął on część akcji Banku Kredytowego w Warszawie (powstałego w 1917 r.) i poprzez ten bank udzielał kredytu inwestycyjnego w dziedzinie przemysłu i handlu 2 . Przywracanie życiu gospodarczemu Poznania elementarnych warunków rozwoju nie mogło już opierać się ani na przestrzenno-strukturalnych powiązaniach, ani też na narodowym podziale własności, jaki istniał do I wojny światowej. Zmieniło się bowiem geopolityczne przyporządkowanie ziem polskich zaboru pruskiego oraz powstała nowa sytuacja ekonomiczna. Poznaniowi, jako centralnemu ośrodkowi ziem zaboru pruskiego, przypadło w tej nowej sytuacji zadanie ukształtowania takich narodowych stosunków własnościowych i powiązań rynkowych, które odpowiadałyby polskiej racji stanu oraz zapewniłyby w przyszłości optymalne warunki rozwoju gospodarczego. Główną rolę w tej akcji przejęły społeczne organizacje o cechach gospodarczych, a z instytucji - banki poznańskie. Aż do początków lat 30. Poznań należał

Stefan Kowal

Ryc. 1. Dawny dom handlowy frrmy Hasse, pi. Wolności 4. W okresie międzywojennym i obecnie siedziba Banku Handlowego. Fragment fasady. ,y

do naj poważniejszych ośrodków finansowych. Na największą instytucję handw?c07 A Z A Z k u Spółek Zarobkowych i Gospodarczych -przypadło Z l . T s , r A l ' o & 6 [ n e g o h r O t U P i e n * Ż n e S o P l 3 y , p k . Y b k o r W OSCe poznans le an ° 9 Y 30 k ° ""°2611 W J OISCe kapItał ZakładoW ł AA < *" > * fI fa li I I Y. li A . a ł 9 A. h l A.. A.. A.. A.. C> gĆ>-ł:-eIr1 W P o z n a n i li S A.. ttzW rffiary "22 batiki A p i ę c crdcrziałów banków, k tó rych siedziby znaj dowały sie w innych miastach, pięć kas pożyczkowych i trzy spółdzielni! kredytowa attT SF\ za/hlair<YC}ą finansową wiekszo/\ pogańskich E ,

BZSZG miał siedziby przy pi. Wolności 15, Al. Marcinkowskiego 26 i ul DąJ=>oEkSank V T y ITI Z r k s z y C h b a n k Ó W P ł a t fi Y c h był od 1921 roku lolski Bank Handlowy w Poznaniu, który mieścił się przy pi. Wolności Do znaczniejszych banków należał Poznański Bank Ziemian S A A S i a d l c y S d z o by przy Al. Marcinkowskiego 13 (lokal główny), ul. Podgórnej 10 i 27 Grudnia 9

Ryc. 2. Kamienica K Rehfelda przy Al. Marcinkowskiego 11. Po I wojnie światowej siedziba Banku K wilecki, Potocki i S-ka, obecnie nie istnieje

Polski Bank Ziemian miał oddziały w Bydgoszczy, Grudziądzu i Ostrowie. Bank Ziemski mieścił się przy ul. Seweryna Mielżyńskiego 2.

W 1921 roku powołany został Bank Cukrownictwa SA w Poznaniu. Jego zadanie polegało na hurtowej sprzedaży produktów cukrowni zrzeszonych w Związku Cukrowni Rzeczypospolitej Polskiej. Był to jeden z większych banków. Jego kapitał zakładowy wynosił 12 min zł. Miał siedzibę przy ul. Seweryna Mielżyńskiego 7. Bank Kwilecki Potocki i Ska Towarzystwo Akcyjne zajmował się zwykłymi operacjami bankowymi oraz obsługą firm eksportujących zboże i inne produkty gospodarstwa wiejskiego. Posiadał oddziały m.in. w Gdańsku, Katowicach, Warszawie, Wilnie. Jego siedziba w Poznaniu mieściła się przy Al. Marcinkowskiego 11 (ryc. 2). Szeroko omawiany Bank Przemysłowców miał siedzibę przy Starym Rynku 73j74.

Stefan Kowal

Ryc. 3. Przedwojenny gabinet dyrektora Banku Polskiego (stan obecny)

W latach 1902-36 funkcjonował Bank KratochwilI i Pernaczyński, mieszczący się przy pi Wolności 18. Był to nie duży bank, który popadł w kłopotyw pSznlniTo r R o ID a li M a y C h e fi k z n e F a b ryk i S pół k a Akcyjna

Poznań był siedzibą filii rozmaitych banków z przewagą kapitałów pań

KrajW o' PiyWatnyChl "A Banku POlSkiego SA czy Banku Gospodarstwa

W 1919 roku władze polskie przejęły Poznańskie Ziemstwo Kredytowe oraz Bank Ziemstwa. Bank udzielał pożyczek hipotecznych. Członkami Ziemstwa mogli byc właściciele gospodarstw co najmniej 15-hektarowych. Siedziba Banku mieściła się przy ul. Wjazdowej 11. Banki obsługujące gospodarkę komunalną to Bank Miasta Poznania z sieTA źP?1 T e j 10 oraZ o d d z i a ł a fi i PAy ul. 27 Grudnia 19 i Głogowskiej 64j66. Instytucją bankową obsługującą Związki Samorządowe i ich Kasy Oszczędności z województw poznańskiego i pomorskiego był Komunalny Bank Kredytowy, mieszczący się przy ul. 27 Grudnia 8 w Poznaniu . V Ba, n 1 A 1 P a ń S t w o w y fi i byty: Państwowy Bank Rolny (oddział przy ul. Kantaka 10) i Państwowa Kasa Oszczędności (przy ul. Dąbrowskiego 6) Niemieckie instytucje bankowe w Poznaniu to Poznański Bank dla Handlu i Przemysłu TA (ul. Masztalarska 8), poznańska filia Danziger Privat-Actien Bank przy ul. Pocztowej 10 oraz Direction Disconto-Geselschaft- Filiale Posen przy ul. N owej 10.

Powyższa lista instytucji bankowych zawiera nazwy jednostek naJWIększych, które tworzyły z miasta Poznania ważne centrum bankowe 6 . Wielką rolę banki poznańskie odegrały w procesie połonizacji przemysłu, rzemiosła i handlu. Przejmowanie poniemieckich zakładów odbywało się z udziałem" uspołecznionych" kapitałów bankowych. Towarzystwa kupieckie dbały, żeby odkupowane placówki gospodarcze trafiały do fachowych i wiarygodnych nabywców. Rekomendowały one nabywców, ogólnie szacowały stan i wartość wystawianych na zbyt zakładów rzemieślniczych, handlowych i przemysłowych. Najważniejsza rola w połonizacji gospodarki przypadła właśnie bankom poznańskim, gdyż tylko one dysponowały kapitałami na przejęcie w części lub w całości większych obiektów gospodarczych. I wojna światowa, ze względu na ciężary okupacji i zniszczeń, wpłynęła ujemnie na rozwój banków Królestwa Polskiego i Małopolski. W Wielkopolsce natomiast położenie banków było bardzo korzystne. Rolnicy uzyskiwali duże dochody, które lokowali w bankach. Wzrost dochodów powodował znaczne zwiększenie płynności środków obrotowych na rynku i olbrzymi napływ kapitałów do banków. N a przykład sumy bilansowe sześciu największych banków prywatnych w Poznaniu wzrosły ze 116 min marek w roku 1913 do 537 min marek w 1918 roku 7 . Największym problemem wszystkich banków w zaborze pruskim był wtedy brak możliwości rentowne lokaty gotówki. W kasach zalegały czasem kilkumilionowe kwoty, stanowiące depozyty osób prywatnych i spółdzielni. Banki niemieckie lokowały zapasy pieniędzy głównie w państwowych pożyczkach wojennych, natomiast banki polskie nie chciały wspomagać wojny prowadzonej przez Niemców. Banki poznańskie, mając większą część wkładów płatnych natychmiast, musiały szukać odpowiedniej, krótkoterminowej lokaty, której niestety - ze względu na brak zapotrzebowania na taki kredyt - nie mogły znaleźć gdzie indziej, jak w bankach berlińskich. Na kontach w berlińskich bankach znalazły się w ten sposób olbrzymie wkłady banków poznańskich. Bank Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych miał w październiku 1918 roku ulokowanych w Berlinie przeszło 160 min marek (wycofano je na przełomie 1918 i 1919 roku w obliczu klęski militarnej Niemiec i spodziewanych zmian granicznych). Podobnie uczyniło kierownictwo Banku Przemysłowców, które w sprawozdaniu za rok 1918 w następujący sposób oceniło współprace z bankami berlińskimi: "...Kapitały kierowane do banków berlińskich uważaliśmy zawsze za przejściową i poniekąd przymusową lokatę, podyktowaną koniecznością stosunków. Z upragnieniem wyczekiwaliśmy chwili, kiedy można by pieniądze umieścić produktywnie w bankach polskich lub zużyć je na potrzeby kredytu własnego społeczeństwa, z którego pochodziły i do którego należały... Dzisiaj stwierdzamy z przyjemnością, że wszystkie nasze fundusze zdołaliśmy przenieść z berlińskich banków, wyjąwszy nieznaczne kwoty potrzebne nam do rozliczenia 8". Już w czasie wojny wzrosło zainteresowanie banków rozwojem przemysłu wielkopolskiego. Wyrazem tego było założenie w 1915 roku, z inicjatywy dyrektora Banku Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych dr Józefa Englicha,

Stefan Kowal

spółki akcyjnej z ograniczoną odpowiedzialnością pod nazwą "Spółka dla Popierania Przemysłu 9 ". Odrodzenie Polski stworzyło zupełnie nowe pole do aktywności gospodarczej i wykorzystania zasobów poznańskich banków. Nierozłączną częścią społecznych i administracyjnych form budowy integralności państwa i utrwalania jego niepodległości było nawiązywanie ponaddzielnicowej więzi gospodarczej. Wielka rola Poznania w kształtowaniu ogólnokrajowego rynku kapitałowego w pierwszych latach niepodległości zasługuje na szczególne podkreślenie. Rola ta przejawiła się w kilku płaszczyznach, jednak najważniejsze akty twórcze obejmowały działalność finansową i organizacyjną. Banki poczyniły pierwsze kroki w kierunku niwelacji podziałów dzielnicowych i przełamania ich gospodarczej odrębności. Okres największej aktywności poznańskich banków w umacnianiu polskiego stanu posiadania i polonizacji gospodarki przypadł na lata 1919-23. Zapowiedź programową, odpowiadającą powyższym celom, zawierało sprawozdanie za rok 1918 największego banku - Banku Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych: "nie chęć zysku jest główną pobudką naszej działalności, lecz chęć wzmocnienia polskiego stanu posiadania na ziemiach polskich. Z tą myślą wstąpiliśmy w nowy okres historii naszej ojczyzny i pracować będzi emy lO" . W wyniku klęski Niemiec powstała sprzyjająca sytuacja, jakiej nie było przed wojną, kiedy polskie banki nie posiadały zasobów umożliwiających im odegranie znaczniejszej roli w uprzemysłowieniu Wielkopolski. Wszystkie większe inwestycje finansowały banki niemieckie i one decydowały też o narodowej przynależności przemysłu. W roku 1919 życie gospodarcze pozbawione zostało dopływu kapitałów z zagranicy. Właściciele niemieccy, po zwycięskim powstaniu wielkopolskim i spodziewanym terytorialnym usankcjonowaniu jego skutków, masowo zaczęli pozbywać się nieruchomości. Banki polskie w Poznaniu z jednej strony wykorzystały ten pomyślny splot okoliczności politycznych dla unarodowienia przemysłu, z drugiej strony dostrzegały powagę sytuacji wynikającą ze zniszczeń i braku kapitałów i przystąpiły do obsługi finansowej przemysłu. Przedwojenny ekonomista R. Urban podnosił zasługi na polu odbudowy, unarodowienia i uprzemysłowienia kraju przede wszystkim banków poznańskich, a w pierwszym rzędzie Banku Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych, Polskiego Banku Handlowego w Poznaniu i Banku Przemysłowców. Działalności tych banków zawdzięczać można to, że prawie wszystkie większe przedsiębiorstwa niemieckie w Wielkopolsce i na Pomorzu znalazły się w polskich rękach. Banki te powiększały również polski udział kapitałowy w wielu przedsiębiorstwach na ziemiach byłego zaboru rosyjskiego i austriackiego. Banki poznańskie rozwinęły po wojnie na szeroką skalę działalność konsorcjalną. Pozwalało to na uniknięcie ryzyka przez jedną firmę, jeśli z takim ryzykiem zakup był związany. Była to nowa forma podejmowania przedsięwzięć przez banki polskie w Poznaniu. Finansowanie przemysłu i wykup fabryk i innych przedsiębiorstw oraz nieruchomości od Niemców zmusiło bankido innej formy działalności. Z instytucji o charakterze głównie depozytowym przekształciły się również w instytucje emisyjne. Bank Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych posiadał, jako rezultat działalności połonizacyjnej i ekspansywnej na ziemiach całej Polski, udziały w 55 przedsiębiorstwach reprezentujących wszystkie najważniejsze działy polskiej gospodarki. Wśród przesiębiorstw przejętych z rąk niemieckich przez Bank Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych znalazł się też Ostbank fur Handel und Gewerbe - instytucja, która przed wojną służyła wzmocnieniu i popieraniu niemieckiego stanu posiadania w Wielkopolsce i na Pomorzu. W październiku 1920 roku Bank Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych wykupił majątek tego Banku na ziemiach przyłączonych do Polski i przeniósł swoją siedzibę do odkupionych pomieszczeń w gmachu przy placu Wolności 15 12 . Z innych znanych zakładów w Poznaniu z udziałem kapitałów Banku Związku Spółek Zarobkowych wykupiono firmę spedycyjną C. Hartwig Towarzystwo Akcyjne, dalej kilka zakładów na Wildzie, które weszły w skład zakładów H. Cegielski Towarzystwo Akcyjne, a poza Wielkopolską takie znane firmy, jak: Towarzystwo Przemysłu Naftowego "Bracia N obel" w Polsce Spółka Akcyjna z siedzibą w Warszawie, "Siła i Światło" Spółka Akcyjna z siedzibą w Warszawie, Fabryka Silników i Traktorów "Ursus" Spółka Akcyjna z siedzibą w Warszawie 13 . Znaczące udziały w działalności konsorcjalnej miał Bank Handlowy w Poznaniu. Działalność jego obejmowała całą Polskę, a głównie angażował się tam, gdzie chodziło o zastąpienie kapitałów obcych polskimi. W 1919 roku Bank ten wspólnie z innymi bankami finansował 22 przedsiębiorstwa, a w końcu 1920 roku już 58 przedsiębiorstw. Działalność tę rozwijał również w latach 1921-22. Ogółem w 1922 roku udziały konsorcjalne Polskiego Banku Handlowego obejmowały 89 przedsiębiorstw, w tym w Wielkopolsce 59 i 29 w byłym Królestwie i Małopolsce 14 . Udziały konsorcjalne Banku Przemysłowców umieszczono w rachunkach po raz pierwszy w roku 1919. W tymże roku Bank Przemysłowców wziął udział w utworzeniu 11 przedsiębiorstw, przeważnie jako spółek z istniejących wcześniej zakładów, które w drodze wyjątku przeszły w ręce polskie. W latach następnych udziały konsorcjalne Banku Przemysłowców powiększyły się. Do ważniejszych przedsiębiorstw, gdzie Bank Przemysłowców w latach 1920-21 nabył udziały, należały między innymi: Fabryka Przetworów Ziemniaczanych w Luboniu k. Poznania, Zjednoczone Browary Grodziskie, Starogardzka Fabryka Mebli, Bydgoska Fabryka Mydła. W roku 1922, już w warunkach wzrastającej inflacji marki polskiej, Bank Przemysłowców utworzył 15 przedsiębiorstw, w tym osiem na Górnym Śląsku i cztery w Wielkopolsce 15 . Trudno wyliczyć wszystkie przedsiębiorstwa spolonizowane w latach 1919-23 dzięki udziałom banków mających siedzibę w Poznaniu. Obok finansowania i wykupu przedsiębiorstw poznańskie banki zaczęły tworzyć filie i oddziały w ważniejszych miastach całego kraju. Ekspansja ta stała się nieodzowna dla finansowania działalności gospodarczej i obsługi kredytowej, ale przede

Stefan Kowal

Romuald Lietz.

Ryc. 4. Okładka broszury polemicznej wydanej przez wierzycieli Banku Handlowego

80 i o s o i o i o a o i o m i o a c s a o t a i o i o i o i o i o i

. 5 5 2 O ] - o · 5 * .0 m , W r. O .

m O m O m O M O 5 .

.'nl O .

m O II O O .

O 5 m O

TAJEMNIC" j i i H Hue!

TOW. AKC.

W POZNANIU O -5 O M O 5

Nakładem autora.

Poznań, «I. Dąbrowskiego IV Owszystkim widzieć w niej należy akt tworzenia Bgólnopolskiego, jednolitego * rynku kredytowego. Już w końcu 1918 roku Bank Związku Spółek Zarobkowych posiadał cztery oddziały - w Toruniu, WaQ-szawie, Lublinie, Gdańsku. .BO pBOioioBOBolaioitąao DioioBoaQt. .

W Iatacn następnycn - GO rOKU 1 L4 - powsIały oddzIały Banku ZWIązku Spółek Zarobkowych w Krakowie, Łodzi, Kielcach, Lwowie i w Katowicach.

Bank Handlowy w Poznaniu do końca pierwszego kwartału 1921 roku posiadał trzynaście oddziałów 16 . W wyniku fuzji w 1921 roku z Bankiem Kupiectwa Polskiego w Warszawie stał się bankiem o najwyższej liczbie oddziałów w Polsce. W sumie było ich 29 i znajdowały się we wszystkich dzielnicach i ważniejszych miastach Polski. Szyldy tego banku (po fuzji z Bankiem Kupiectwa Polskiego przyjął nazwę Polski Bank Handlowy) widniały od Stanisławowa po Gdańsk, Zabrze i Wilno. Na Górnym Śląsku jako pierwszy, jeszcze przed plebiscytem, założył swe oddziały Bank Przemysłowców. Rozmieszczone one były w Katowicach, Bytomiu,

Ryc. 5. Biuro kontowań poznańskiego Oddziału PKO - w maju 1937 r.

Gliwicach, Raciborzu. W 1922 roku Bank Przemysłowców posiadał aż 29 oddziałów. Wiele z nich znajdowało się za granicą - głównie w Niemczech. W latach wielkiego kryzysu upadły dwa banki poznańskie: Polski Bank Handlowy oraz Bank Przemysłowców. Również wielkie straty poniósł Bank Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych. U ratowany został dzięki interwencji rządu. Zmienił jednakże swój charakter. Państwo stało się największym akcjonariuszem Banku, przez co miało zasadniczy wpływ na jego działalność. Stopniowo Bank przejął finansowanie przemysłu i handlu, ponieważ te dziedziny wskutek upadłości Polskiego Banku Handlowego i Banku Przemysłowców utraciły instytucjonalne zaplecze kredytowe. Wiele innych banków i kas w Polsce przeżywało trudny okres w czasach kryzysu. Ciężkie chwile przeżywał Poznański Bank Ziemian. W 1935 roku postawiony został w stan likwidacji. U dało się jednak przeprowadzić ją stopniowo i uniknąć przymusowej upadłości. Stosunkowo najlepiej kryzys przetrwał Bank Kwilecki Potocki i Ska. Po wojnie utworzono kilka drobnych banków prywatnych z siedzibą w Poznaniu. Niektóre zlikwidowane zostały w czasach stabilizacji polskiej waluty. Były to: Bank Zbożowy, Bank Związku Młynarzy Zachodnich Ziem Polskich, Bank Mieszczaństwa Polskiego 17 . Na życie gopodarcze bardzo istotny wpływ wywierali ludzie kierujący bankami i z ramienia banków pełniący funkcje nadzorcze w instytucjach gospodarczych, głównie w przemyśle.

Stefan Kowal

Członek Zarządu Banku Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych w latach 1918-21, a następnie dyrektor Banku dr Władysław Mieczkowski zasiadał w 13 radach nadzorczych, w tym w trzech był prezesem. Kazimierz Hącia, dyrektor Polskiego Banku Handlowego, zasiadał w radach 24 spółek, w dwóch był prezesem, a w sześciu wiceprezesem. Dyrektor Banku Przemysłowców dr Kazimierz Bajoński był członkiem ośmiu rad nadzorczych spółek akcyjnych, przewodniczącym Rady Nadzorczej Zachodnio-Polskiego Syndykatu Węglowego oraz pełnił inne funkcje. Liczne funkcje pełnili członkowie Zarządu Banku Kwilecki Potocki i Ska - Kazimierz Paluch oraz Stanisław Waszyński. Podobnie funkcjami w radach nadzorczych obciążeni byli dyrektorzy Polskiego Banku Ziemian - Julian Dziembowski i Czesław Bugzel. Dwaj wybitni bankowcy poznańscy zajmowali fotele ministerialne: Kazimierz Hącia był ministrem przemysłu i handlu (styczeń-sierpień 1919) w rządzie J. I. Paderewskiego, dr Józef Englich zajmował stanowisko ministra skarbu (październik-listopad 1918 oraz styczeń-maj 1919). Wybitne zasługi dla rozwoju bankowości położył następca ks. P. Wawrzyniaka na stanowisku patrona BZSZG w latach 1911-21 ks. Stanisław Adamski, późniejszy bisk up 18. Rola Poznania jako ośrodka bankowego w II połowie lat 30. osłabła. Zaważyły na tym likwidacje dużych banków w Poznaniu, jak również wzmocnienie Warszawy jako centralnego ośrodka życia gospodarczego.

PRZYPISY:

1 Sprawozdanie Banku Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych (BZSZG) za rok 1918, s. 16.

2 Urban R, Polski Bank Handlowy. Monografia z okazji 50-lecia jubileuszu 1872-1922, Poznań 1922.

3 Sprawozdanie BZSZG za rok 1924, s. nlb.

4 Księga adresowa handlu, przemysłu i rolnictwa 1930, Warszawa (b.r.w.), s. 1379-1380.

5 Księga adresowa dla handlu, przemysłu i rzemiosła, Poznań 1937, s. 8.

6 Księga adresowa Polski, op. cit., s. 1379-1380.

7 Stobrawa W., Polskie Banki Akcyjne w Wielkopolsce i ich rola w rozwoju gospodarczym kraju (1919-1939), Poznań 1987, s. 22 (maszynopis). 8 Sprawozdanie BZSZG za rok 1918, s. 14.

9 Sitarek H., Rola kredytu w rozwoju gospodarki Wielkopolski na przełomie XIX i XX wieku. Bank Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych w Poznaniu 1885-1918, Warszawa 1977, s. 188-190. 10 Seydlitz W., Bank Związku Spółek Zarobkowych. Przegląd na 50-letnią działalność, Warszawa 1937, s. 18.

11 Urban R, op. cit., s. 33 i nast.

12 Stobrawa W., op. cit., s. 58.

13 Tamże.

14 Urban R, op. cit., s. 34 i nast.

15 Stobrawa W., op. cit., s. 67.

16 Urban R" op. cit., s. 28.

17 Nowak H., Bankowość w Polsce, Warszawa 1932, s. 315.

18 Stobrawa W., op. cit., s. 185 i nast.