ARCHITEKTURA KOŚCIOŁA SW. MAŁGORZATY NAŚRÓDCE

Kronika Miasta Poznania 1997 R.65 Nr1 ; Śródka, Ostrówek, Św.Roch

BOLESŁAWA KRZYŚLAK

K OŚciół pw św. Małgorzaty, dawna fara Środki, usytuowany jest w północno-wschodniej części rynku, który w znacznym stopniu zachował swój historyczny kształt. Jedynie nowa trasa warszawska zredukowała południową część Rynku Sródeckiego zajętą przez blok zabudowy śródrynkowej . Do wyjątków już dzisiaj należą bramy przykościelne zawierające cytaty z Pisma Świętego. Na bramie przy kościele św. Małgorzaty zachował się werset z Księgi Rodzaju: Me jest tu nic I /\ H /\ M /\ H M H I /\ H I M innego, jeno dom Bożu i Brama niebieskal. Napis pochodzi z czasów, kiedy kościół pełnił rolę Oratorium Filipinów. Przy kościele znajduje się bowiem zapomniany, dawny dom Kongregacji Oratorium św. Filipa Neri, będący jedynym na terenie Poznania zabytkiem o tak oryginalnych elewacjach z rokokową dekoracją. Do tej pory ani kościół, ani dom kongregacji nie były przedmiotami pełnych opracowań monograficznych 2 . Do stworzenia monografii nie zachęca znikoma ilość materiałów źródłowych oraz brak pełnych badań archeologicznoarchitektonicznych. Początki kościoła św. Małgorzaty wiążą się z zagadnieniem osadnictwa Ryc. 1. Kościół sw. Małgorzaty na widoku przedlok cyjnego i lokacji iasta PoB. Wernera z ok. 1740 r. (w głębi klasztor znania, któremu w dotychczasowej Reformatów) literaturze poświęcono wiele uwagi 3 .

Najwcześniejsze źródłowe potwierdzenie istnienia kościoła św. Małgorzaty pochodzi z 1231 r., kiedy biskup poznański Paweł osadził na Śródce dominikanów. Długosz zlokalizował ich siedzibę jako miejsce położone po lewej stronie drogi prowadzącej ze Sródki do Główny od strony kościoła św.

Małgorzaty4. Z datą tą wiąże się przekształcenie pierwotnej osady targowej na Sródce w ośrodek miejski. Miasto Środka, powstałe w czasach książąt wielkopolskich - Władysława Odonica i jego synów, do momentu lokacji Poznania lewobrzeżnego funkcjonowało jako główna aglomeracja miejska. Kościół św. Małgorzaty zbudowany został na placu targowym, przekształconym następnie w rynek niewielkiego miasta przeznaczonego dla

Ryc. 2. Rzut kościoła wg Katalogu zabytków sztuki

Ryc. 3. Widok ogólny kościoła. Fot. 1. Miecznikowski

Bolesława Krzysiak

Ryc. 4. Widok ogólny kościoła. Fot. M. Ruszkowskiokoło 40-50 rodzin 5 . Najprawdopodobniej parafialnym stał się już przy końcu aktu lokacji. W XIII wieku Środka była miastem z ukształtowanym w pełni rynkiem, wyposażonym w niezbędne urządzenia handlowe. Istnienie ratusza, zlokalizowanego przypuszczalnie, wzorem miast śląskich, wewnątrz rynku, potwierdzają źródła od XVI do końca XVIII w. 6 Wkrótce po przekazaniu Środki - civitas nostra antiąua - w 1288 r. przez Przemysława II biskupom poznańskim pojawiło się pierwsze nadanie na rzecz kościoła św. Małgorzaty - w 1306 r. biskup Andrzej Zaremba przyznał dziesięciny z Uzarzewa 7 . Kolejne znane nadanie pochodzi jednak dopiero z 1440 r. od młynarza śródeckiego, który podarował 11 grzYwien na swym młynie, aby sukcesorowie jego temuż kościołowi wypłacali jedną grzYwnę rocznego czYnszu aż do jego wykupu 8 . Prawdopodobnie nadania te wiążą się z pierwotnym, XIII-wiecznym kościołem, który w pewnym momencie okazał się zbyt mały. Nie jest znana data budowy kościoła murowanego. Z całą pewnością wiadomość z 1510 r., potwierdzająca parafialny charakter kościoła Sancte Margarete in Srzodka 9 , odnosi się do istniejącej obecnie budowli. Jako znaczącą dla dziejów kościoła można traktować datę fundacji dzwonu w 1539 r., przekazaną przez ks. J. Rogalińskiego lo . Fundacja dzwonu oznaczała zazwyczaj zakończenie budowy lub przebudowy wieży, a często również kościoła. W tym przypadku

Ryc. 5. Wnętrze kościoła przed 1939 r. Fot. R. S. Ulatowskimogła oznaczać termin ante quem montażu sklepień w nawie, który zamknął okres budowy kościoła. Nie dysponujemy żadnymi przekazami źródłowymi z drugiej połowy XVI w., które można byłoby odnieść do prowadzonych wówczas prac architektonicznych. Wiadomo tylko, że w 1596 r. zatwierdzone zostały statuty bractwa literackiego pw. Wniebowzięcia NMP, przypisanego do ołtarza głównego. Znacznie więcej znanych nam przekazów historycznych odnosi się do wieku XVII.

Najwcześniejszy opis kościoła pochodzi z 1611 r., z wizytacji Hapa ll , lecz nie należy do wyczerpujących. Wynika z niego, że wówczas do kościoła przylegała dzwonnica i sklepiona zakrystia. Wnętrze organizowały, w sposób zbliżony do dzisiejszego, cztery ołtarze - główny, dwa po lewej stronie, z których jeden znajdował się przy drzwiach do zakrystii, oraz jeden po prawej stronie. Ołtarz przy zakrystii przynależał do szpitala. Ufundował go obywatel

Bolesława Krzysiak

Ryc. 6. Wnętrze kościoła. Fot. J. Miecznikowski

Ryc. 7. Sklepienie kościoła. Fot. W. Wolny

Ryc. 8. Główny portal kościoła. Fot. M. Ruszkowski

Środki Andrzej Guszyński, który wspólnie z Grzegorzem Kwapidurą w 1596 r.

uposażył również szpital św. Małgorzaty. Był to dom drewniany blisko kościoła, na rogu po stronie drogi do Głównej w pobliżu szkoły położonej w sąsiedztwie tego samego kościoła 12 . Wizytator nie wymienił kaplicy św. Barbary, której mury są gotyckie. Istnienie kaplicy w tym miejscu potwierdza wizytacja M. Łubieńskiego13 z lat 1629-1630. Nie opisuje jej jednak, mimo że wyróżniała się w tym czasie sgraffitową dekoracją elewacji. Ks. Stanisław Grudowicz, proboszcz parafii św. Małgorzaty i profesor Akademii Lubrańskiego, podczas pielgrzymki do Rzymu zapoznał się z Kongregacją Oratorium św. Filipa N eri przy kościele S. Maria in Valicella. Przekonany do oferowanej przez to zgromadzenie koncepcji stowarzyszenia kapłanów świeckich, skupiających się na działalności duszpasterskiej i wychowaniu młodzieży, postanowił przenieść ją do Polski. Około roku 1652 ufundował w swym kościele ołtarz św. Filipa N eri i rozpoczął starania o utworzenie kongregacji

Bolesława Krzysiak

Ryc. 9. Portal pd. wieży. Fot. M. Ruszkowski na Sródce 14 . Wiadomość ta może być pewną wskazówką odnośnie budowy kaplicy św. Filipa, która prawdopodobnie poprzedziła wykonanie ołtarza. W 1658 r., jak głosiła nie istniejąca już tabliczka na zewnętrznej, północnej ścianie kościoła, przeprowadzona została restauracja spalonego przez wojska szwedzkie kościoła (Szwedzi w latach 1655-57 zniszczyli w ten sposób znaczną część miasta)15. Wykonane wówczas prace zbiegły się prawdopodobnie w czasie z przebudową kaplicy północnej. W czerwcu 1659 r. bulla papieża Aleksandra II powołała bractwo św. Barbary, które odbywało codzienne modły o szczęśliwą śmierć przy ołtarzu poświęconym tej świętej. W sierpniu tego samego roku biskup J. Tolibowski potwierdził dokument papieski 16 . Inicjatorem przebudowy kaplicy był zapewne Bartłomiej Lambrecht, określony w inskrypcji portretu trumiennego jako Benefactor istius Capella e 17. Kilka lat przed śmiercią, w 1661 r., zapisał też dochód ze swych dóbr na rzecz ołtarza w tejże kapli cy 18. Sto lat później, w 1761 r., Stanisław Rębiszewski zapisał w testamencie pewną kwotę pro omamento capellae s. Barbarae 19 . W 1665 r. ks. Wojciech Dobrzelewski, archidiakon poznański, mimo sprzeciwu ze strony zakonu reformatów śródeckich, zabiegających w Rzymie o własne przywileje, wydał dekret powołujący Kongregację Oratorium św. Filipa Neri , na Sródce. Na mocy dekretu biskupa Stanisława Dzianotta z 1671 r. kongregacja otrzymała kościół św. Małgorzaty z wszystkimi prawami i obowiązkami

Ryc. 10. Wejście do k1ypty pod ołtarzem.

Fot. M. Ruszkowski

Ryc. 11. Otwór okienny nad kaplicą św. Filipa. Fot. M. Ruszkowskiparafialnymi oraz wioskę Mychowo jako główne źródło utrzymania. Uroczyste wprowadzenie filipinów odbyło się 15 listopada 1671 f. Jedną z ostatnich fundacji związanych z uroczystym przybyciem kongregacji była fundacja dzwonu w 1674 f., który zachował się do dziś. Ks. Michał Bułakowski, przełożony kongregacji w latach 1723-1750, zapoczątkował barokizację wnętrza kościoła. W tym też zapewne czasie wieża kościelna otrzymała barokowy hełm, być może stożkowy, znany z widoku B. Wernera z ok. 1740 f. Prace trwały z przerwami dłuższy czas. Zakończenie kolejnego etapu oznacza data Anno 1768 widoczna na elewacji południowej nawy, nad jednym z okien. Wygląd kościoła o wystroju barokowym opisał w 1779 f. cytowany już ks.

J. Rogaliński. Jego kształt określił jako in formam crucis, czym potwierdził istnienie obu kaplic. Wnętrze było satis decens et elegans, lecz nie wykończone, ponieważ mury otynkowano tylko częściowo, okna antique, popękane, przewidziane do wymiany. Kaplica św. Filipa była in formam elegantem extructa, fornice murato clausa. Kaplica św. Barbary była zupełnie podobna do kaplicy oratoryjnej, przewyższała ją jednak nadaniami na rzecz ołtarza św. Barbary. Zakrystia została oceniona jako dość obszerna i piękna, ze sklepieniem decenter pieto, na którym były jednak widoczne ślady zacieków. Dachy kościoła i zakrystii, kryte dachówką, były znacznie zniszczone, ale przygotowano już materiały do naprawy. W wieży kościoła wisiały wówczas trzy dzwony - wspomniany

Bolesława Krzysiak

Ryc. 12. Fragment sgraffita na wsch. ścianie kaplicy św. Barbary. Fot. M. Ruszkowskijuż z 1539 f., większy z 1771 r. i pogrzebowy z 1769 r. Jednocześnie trwały prace remontowe przy wieży. Z przytoczonego opisu wynika, iż był to już etap końcowy prac zewnętrznych obejmujących dachy, następnie otwory okienne oraz tynkowanie elewacji. Zakończyło ten etap tynkowanie ogrodzenia przykościelnego i postawienie nowej bramy w 1783 r. - taką datę umieszczono przy cytowanym wyżej wersecie z Pisma Świętego. W 1798 r. parafianie śródeccy, podkreślając zasługi ks. M. Bagnowskiego, przypomnieli, że wprowadził w kościele nowe okna i nową posadzkę20. W roku 1805, dekretem biskupa Ignacego Raczyńskiego śródecka kongregacja filipinów została zlikwidowana, a kościół włączono do nowo utworzonej parafii archikatedralnej2l. Od tej pory dzieje kościoła św. Małgorzaty sprowadzają się do kolejnych napraw i remontów, które zaciemniały stylową formę budowli. W XIX w. zlikwidowano barokowy hełm wieży i wprowadzono boczne, niskie aneksy. Od lat 30. prowadzona była korespondencja międzyprowizorami kościoła a Kapitułą, informująca o złym stanie technicznym świątyni i konieczności napraw. Obecny wygląd kościoła św. Małgorzaty to efekt restauracji dokonanych w XIX i XX stuleciu. W latach 1904-1908 prowadzone były, pod kierunkiem architekta Rogera Sławskiego, ówczesnego budowniczego rządowego, prace we wnętrzu. W 1908 r. proboszcz ks. Czechowski pisał m.in.

"Miałem zamiar postawić wieżę, na przedstawienie p. Kaemmerera odstąpiłem od zamiaru. Jeżeli kiedy ponowię zamiar postawienia wieży w myśl p. Kaemmerera wielkiej, dominującej ponad całą Sródką, będzie dość czasu zastanowić się nad planami. Ołtarzy bocznych po rozmowie z p. konserwatorem nie myślę usuwać 22 ". W czasie wojny kościół został zamknięty i służył jako magazyn książek. W latach 1947-48 przeprowadzono następujące prace: wymianę tynków w nawie, odsłonięcie gotyckich zacheuszów malowanych na cegle, wnęk pod chórem i okienka między zakrystią i kaplicą św. Barbary, oczyszczenie żeber sklepiennych, wykonanie polichromii na wysklepkach, nakrycie wieży dachem, przebicie wejść dodatkowego do kościoła z zakrystii i z bocznej kruchty na chór muzyczny. W latach 1972- 73 renowacja przeprowadzona pod kierunkiem architekta Aleksandra Holasa objęła: usunięcie tynków zewnętrznych, rekonstrukcję gzymsu okapowego i oblicowanie dolnej partii elewacji kaplicy św. Filipa kamieniem polnym 23 . W ostatnim czasie częściowo skuto tynki wewnętrzne w prezbiterium, regotyzując ceglane lico ścian. Kościół św. Małgorzaty, będący nadal kościołem sukursalnym parafii archikatedralnej, jest budowlą ceglaną, nie otynkowaną, zbudowaną na rzucie prostokąta z nie wyodrębnionym, trójbocznie zamkniętym od wschodu prezbiterium i wieżą na planie kwadratu od zachodu. Ceglana, otynkowana kaplica św. Filipa N eriusza przylega od południa, a od północy kaplica św. Barbary wraz z zakrystią, także ceglane i otynkowane. Po bokach wieży wtórnie dostawiono niskie kruchty ujęte narożnymi skarpami wieży i nawy. W stosunkowo niskim, zbarokizowanym wnętrzu kościoła dominuje późnogotyckie sklepienie gwiaździste, wsparte na wydatnych, dostawionych wtórnie filarach przyściennych, wyznaczających trzy przęsła nawy i przęsło

Ryc. 13. Rysunek motywu dekoracyjnego sgraffita na kaplicy św. Barbary. Fot. M. Ruszkowski

Bolesława Krzysiak

Ryc. 14. Inskrypcja nad wejściem w ogrodzeniu przykościelnym. Fot. W. Wolny

prezbiterium. Filary łączą się w ostrołukowe wnęki, które w przęśle prezbiteriałnym zostały zredukowane, zwiększając rozpiętość sklepienia. N a czołach filarów w 2 ćwierci XVIII w. dodano późnobarokowe pilastry z kapitelami kompozytowymi i wklęsłymi odcinkami gzymsu. Sklepienia prezentują układ gwiaździsty na bazie sklepienia krzyżowego z dwoma żebrami grzbietowymi. Pod prezbiterium znajduje się gotycka krypta, do której prowadzą schody za głównym ołtarzem. Za tym ołtarzem zachowało się zamurowane, gotyckie okno, jedyne zawierające pierwotny podział przy pomocy laski rozwidlonej górą w dwa ostrołuki. Pozostałe okna korpusu, zamknięte łukiem koszowym, powstały w wyniku przemurowania lub przesunięcia. Drugie przęsło otwiera się do bocznych kaplic symetrycznie przeprutymi wysokimi arkadami o łuku pełnym. N ad arkadami widnieje stiukowa dekoracja regencyjna w postaci kartuszy ujętych wicią roślinną i ornamentem cęgowym wraz z wazami kwiatowymi. Krótkie inskrypcje na kartuszach nie zawierają dat. Kaplica północna, poświęcona św. Barbarze, powstała w wyniku przebudowy kaplicy gotyckiej dokonanej ok. 1658 r. Przykrywa ją barokowe sklepienie w formie czwórliścia z dwoma aniołkami z kielichem i palmą, atrybutami św. Barbary. Kaplicę Św. Filipa, dostawioną ok. 1652 r., doświetlają dwa okna w ścianach bocznych. Na kolebkowo-krzyżowym sklepieniu znajduje się gładki medalion. Prostokątną w rzucie zakrystię nakrywa sklepienie żaglaste z 2 ćw. XVIII w., z dekoracją sztukatorską w formie podwójnej, owalneJ ramy. Do wnętrza kościoła prowadzi późnogotycki, ostrołukowy portal o dwuskokowych ościeżach z profilem wklęski i wałka. Po bokach kruchty znajdują się niższe, ostrołukowe arkady portalowe o ościeżach profilowanych od zewnątrz. Od południa jest to masywny, trójuskokowy profil z wklęską między

Ryc. 15. Dawny dom kongregacji filipinów. Fot. z ok. 1890 r.

dwoma ćwierćwałkami, od północy profil z ćwierćwałkiem między dwiema fazami. Elewacje kościoła wzmacniają skarpy - przeważnie o jednym uskoku.

Trójboczne zamknięcie wschodnie ma ukośnie ścięte skarpy, przez które przebiega zrekonstruowany gzyms kapnikowy. Pod gzymsem wieńczącym, także zrekonstruowanym, znajduje się zagłębiony, gładki, tynkowany pas fryzowy. Dwie skarpy elewacji południowej zostały wtopione w ściany kaplicy św. Filipa, natomiast trzeciej brak. Elewację północną przesłaniają kaplica św. Barbary i zakrystia. Elewacje zakrystii, otynkowane ok. 1783 r., artykułują pilastry przy narożu i wejściu północnym oraz ramy zaznaczone w tynku. Szczyty kaplic są wczesnobarokowe z poło XVII w. Fasadę ujmują ukośne skarpy narożne. Wieńczy ją szczyt schodkowany, rozczłonkowany pionowo siedmioma dużymi, tynkowanymi blendami, z których środkowa zamknięta jest ostrołukiem, pozostałe półostrołukowe . Dolną partię szczytu przesłania dobudowana, późnogotycka wieża wielokrotnie przemurowana, nakryta płaskim dachem. Naroża jej ujmują dwie dwuskokowe skarpy. Główny portal wieży ma wykrój ostrołukowy o ościeżach trójuskokowych z uskokiem prostym, ćwierćwałkiem i wklęską. Kościół św. Małgorzaty powstał w okresie późnego średniowiecza, a rozbudowany został w czasach baroku. W dotychczasowej literaturze traktowany był jako późnogotycki. N owag 24 , który w 1872 r. oglądał budowlę w całości

Bolesława Krzysiakotynkowaną, datował ją na wiek xv. Koht e 25 również zakwalifikował eo do poznogotyckich kościołów salowych, bezwieżowych, o wielobocznym zamknięciu wschodnim. T. Ruszczyńska i A. Sławska* określiły przesklepienie kościoła na przełomie XV i XVI w. jako zmianę pokrycia "wnętrza halowego" Zaproponowane w ostatnim czasie hipotetyczne datowanie korpusu kościoła na drugą połowę XIV w., na podstawie zachowanych śladów koncepcji wnętrza dwunawowego, halowego, wymaga jednak poparcia w badaniach architekto. h 27 nlcznyc . Murowany kościół Św. Małgorzaty zbudowany został na miejscu wcześniejszego, przypuszczalnie drewnianego. Najwcześniej powstały mury obwodowe korpusu, które, mimo pewnej niekształtności planu wynikającej z różnicy szerokości części wschodniej i zachodniej oraz braku skarpy południowej, powstały "od jednego rzutu", nie licząc przerw technologicznych. Ponad istniejącymi sklepieniami dostępne są pozostałości, w większości profilowanych wklęską łuków tarczowych jako oporów pierwotnie zamierzonych sklepień Istniejące w ścianie zachodniej ostrołukowe łęki można odczytywać jako ślady zamierzenia dwunawowego. N ie wiadomo, czy ostatecznie wnętrze nakryto stropem płaskim, na co zdają się wskazywać zachowane czoła belek oraz otynn??n ie Śdan PoWyŻej ObeCnyCh sklepień. Wewnętrzne wymiary nawy - dł. 24,50 m, szef. 10,3-11 m - świadczą, że płaski strop wymagał wprowadzenia dodatkowej konstrukcji wzmacniającej. Jak się później okazałomm

Ryc. 16. Dom pofilipiński po rozbudowie. Fot. z ok. 1890 r.

wzmocnienie murów konieczne było także przy montażu obecnych sklepień, które oparto na przyściennych arkadach. Stosunkowo niskie osadzenie tych sklepień wskazuje na pewne trudności warsztatowe. Można sądzić, iż zmiana pierwotnej koncepcji, o której już wcześciej wspomniano, była wynikiem kłopotów wykonawczych warsztatu. Prosta architektura, gotycki wątek cegieł, rodzaj skarp, skromny detal architektoniczny i forma portalu głównego wskazują, że budowa kościoła św. Małgorzaty przypadła na okres 2 poło XV w. lub nawet 4 ćwierć tego stulecia. Wnętrze oświetlało wówczas osiem okien rozmieszczonych od wschodu i w bocznych ścianach, także w miejscu obecnej kaplicy św. Filipa. Istniała już wówczas krypta pod ołtarzem. W stosunkowo krótkim czasie zostały dostawione wieża, zakrystia i kaplica południowa. Brak związania murów wieży i fasady kościoła wskazują na różnice w czasie powstania. Zachowały się fragmenty sztrabowania w górnej partii fasady

Bolesława Krzysiak

Ryc. 18. Dom pofilipiński po rozbudowie. Dawny sierociniec sióstr miłosierdzia św. Wincentego a Paulo. Fot. 1. Miecznikowskikorpusu, które mogą wyznaczać przebieg pierwotnych skarp lub lizen. Brak fryzu tynkowego i otwory po belkach nie istniejącego górnego stropu wieży wyznaczają wysokość murów wieży przed powstaniem szczytu nawy. Archaiczne w formie boczne portale wieży wydają się jednak przynależeć do późnogotyckiej fazy budowy świątyni. Niezbyt uchwytny jest również moment dobudowy zakrystii, która uległa przekształceniu w 2 ćw. XVIII w. Na rzecz jej stosunkowo wczesnego powstania, być może nieco mniejszych rozmiarów, przemawia okienko w zach. ścianie, do której przylega dostawiona później gotycka ściana kaplicy św. Barbary. N a tej ścianie, pod obecnym dachem zakrystii, czytelny jest ślad wcześniejszego dachu pulpitowego, do którego sięgał tynk kaplicy. Mury kaplicy św. Barbary, o gotyckim wiązaniu cegieł, zawierają od wsch. i zach. otwory zamknięte ostrołukowo. Brak otworu okiennego w pn. elewacji kościoła na poziomie poddasza kaplicy świadczy o tym, że kaplica mogła być planowana od samego początku. N ad gotyckim oknem, w górnej partii wsch. elewacji kaplicy, zachował się pas dwuwarstwowego tynku szerokości 34 cm i długości 4,90 m, wypełniony ornamentem nieznacznie wypukłym w stosunku do tła. Na ciemniejszym tle widoczny jest ornament ze śladami pobiały. Ma formę odcinka zgeometryzowanej wici roślinnej ograniczonego po bokach krzyżem. Jest to motyw powtarzalny. Wydaje się, że może pochodzić z 2 poło XVI w. lub z przełomu XVI i XVII w. Kolebkowe sklepienie krypty oraz znacznie wyższy poziom posadzkipochodzą z czasów późnorenesansowej dekoracji sgraffitowej lub z połowy wieku XVII, kiedy dodano wczesnobarokowy szczyt. Zachowała się również więźba dachowa z poło XVIIw. Późnogotycki etap w dziejach kościoła św. Małgorzaty zamknęła przebudowa związana ze zmianą pokrycia, czyli budowa sklepień i szczytu zachodniego, która miała zapewne miejsce w 1 ćw. XVI w. Ukończona wówczas budowla nabrała więcej cech charakterystycznego dla okolic Poznania typu kościoła późnogotyckiego salowego zamkniętego trójbocznie, który pojawił się przed połową wieku XV pod wpływem XIV-wiecznych wzorów pomorsko-brandenburskich. Za najwcześniejszy przykład tej grupy świątyń uważa się kościół w Dębnie nad Wartą z 1447 r., natomiast okres rozpowszechnienia omawianego wariantu przypadł na lata od końca wieku XV do ok. 1540. Integralną całość z planem stanowią w tych budowlach bogato ukształtowane sklepienia gwiaździste, dekoracja szczytów i cylindryczne wieżyczki przy fasadach mieszczące klatki schodowe. Wieżyczki czasami bywają zastępowane wtórnie dostawionymi wieżami. Zastosowane na Śródce sklepienie powstało na kanwie sklepienia krzyżowego z dwoma żebrami grzbietowymi, występującego na Pomorzu od wieku XIV, a na terenie Wielkopolski do połowy XVI w. W Poznaniu sklepienia z układem gwiazdy ośmioramiennej znane są od czasów kolegiaty NMP na Ostrowiu Tumskim (1442-1449). Na terenie Wielkopolski motyw ten często występował również w późniejszych fundacjach biskupa Andrzeja z Bnina, w których dokonywało się stopniowe scalenie wnętrza poprzez różnorodne układy sklepienne pozbawione gurtów. O wyraźnym upowszechnieniu się

Ryc. 19. Detal architektoniczny elewacji szczytowej pd. dawnego domu kongregacji filipinów. Fot. M. Ruszkowski

Ryc. 20. Detal architektoniczny elewacji szczytowej pd. dawnego domu kongregacji filipinów. Fot. M. Ruszkowski

Bolesława Krzysiakukładu gwiazdy ośmioramiennej na przełomie XV i XVI stulecia świadczy to, że stosowany był niemal przy wszystkich większych przebudowach kościołów. Występuje m.in. w nawie kolegiaty w Środzie z XV /XVI w. oraz w nawie głównej kolegiaty w Szamotułach z lat 1513-1542. Interesującą cechą sklepienia kościoła św. Małgorzaty jest sposób zasklepienia przęsła prezbiterialnego zamkniętego pięciobocznie. Zastosowano w nim gwiazdę siedmioramienną połączoną z gwiazdą sześcioramienną przęsła przyległego. Kompozycja taka, połączona z dwoma przęsłami o gwiazdach ośmioramiennych w pozostałej części nawy, nie znajduje bezpośrednich analogii. Najczęściej występuje układ, w którym trójboczne zamknięcie wnętrza ma własny wzór łączący się z układem przyległym. Jako przykład może posłużyć nie istniejące już sklepienie kościoła w Chojnicy pod Poznaniem z 1531 r., gdzie układ półgwiazdy łączył się z gwiazdą pełną. Odmienne rozwiązanie zastosowano ok. 1533 r. w kościele parafialnym w Otorowie k. Szamotuł, gdzie w motyw gwiazdy ośmioramiennej wpleciono element sieciowy, uzyskując tym samym dużą jedność układu. Najbliższy kompozycji sklepienia śródeckiego jest przykład prezbiterium kościoła w Kleczewie k. Konina, datowany wcześnie, bo na połowę XV w. Stworzono tam kompozycję gwiazdy niemal identyczną jak w Poznaniu, co zdaje się wskazywać na inspirującą rolę Kleczewa lub zależność od wspólnego źródła. Na Śródce w wierny sposób powtórzono kleczewską gwiazdę, choć nie wynikało to z konsekwencji układu dwóch pierwszych przęseł. Wzbogacono ją jednak przez dodanie potrójnych żeber opartych na kluczach gurtów przyściennych, osiągając tym samym większą jednolitość sklepienia. Dodatkowe, potrójne żebra pojawiły się również w kościele w Otorowie. Kościół św. Małgorzaty zajmuje ważne miejsce w obrazie architektury zabytkowej Poznania i Wielkopolski, należy bowiem do interesujących przykładów architektury późnogotyckiej, połączonej z późnobarokowym wystrojem wnętrza. Zachowany na elewacji kaplicy św. Barbary fragment sgraffita jest jedynym autentycznym przykładem tego typu dekoracji późnorenesansowej w Poznaniu i Wielkopolsce. Jednocześnie sgraffito jako rodzaj kosztownej dekoracji, fundowanej zazwyczaj przez bogatych mieszczan, może być świadectwem okresu świetności w dziejach fary śródeckiej, a tym samym Środki. Jako dekoracja ornamentalna mogła być wykonana przez twórcę miejscowego, przyuczonego przez mistrza włoskiego. Tym samym śródecki kościół jest drugim obok Ratusza dowodem na obecność w Poznaniu sgraffitarzy włoskich. Wystrój i wyposażenie wnętrza kościoła przypominają o kongregacji filipinów, którzy bardzo wyraźnie zaznaczyli swą obecność na Śródce, trwającą od 1671 do 1805 r. Jak wynika z zachowanych dokumentów, parafianie śródeccy z wielkim żalem rozstawali się z kongregacją. W 1803 r. pisali m.in. "Dziś wola Jaśnie Wielmożnego Pasterza z powagą Rządu złączona smutek w nas powiększa przez ułożone uchylenie jeszcze N as z Naszego Parafialnego Kościoła który co do fundamentów najmocniejszy i struktury cały przez Kongregacją od roku 1664 dobrze z nowa utrzymany i ozdobiony po bywszej powodzi w fundamentach umocniony żadnej rysy nie mający, nowo w roku

Ryc. 21. Elewacja tylna dawnego domu kongregacji filipinów z dobudowaną kaplicą św. Józefa. Fot. M. Ruszkowski

1800 dachem częścią starej, częścią nowej dachówki przełożeniem, cały opatrzony, dzwonnicy dla dzwonów nowem utworzeniem, wewnętrzne m ozdobieniem nad inne kościoły w Poznaniu celujący..." Włączenie do parafii katedralnej oznaczało dla kościoła św. Małgorzaty ograniczenie jego funkcji do roli pomocniczej w parafii, a tym samym spadek znaczenia.

Dawny dom kongregacji filipinów

U sytuowany przy kościele św. Małgorzaty dwuskrzydłowy budynek często niesłusznie nazywa się klasztorem pofilipińskim. Tymczasem jest to budynek dawnego sierocińca sióstr miłosierdzia św. Wincentego a Paulo, powstały w wyniku rozbudowy dawnego domu kongregacji filipinów. Oratorianie, osiedlając się w XVII w. przy kościele farnym Sródki - na terenie gęsto zabudowanym i zorganizowanym w sensie urbanistycznym - nie mogli ukształtować właściwego zespołu klasztornego. Jednocześnie założenie takie nie było im potrzebne, ponieważ kongregacja liczyła zaledwie kilku księży i właściwie nigdy nie osiągnęła wymaganej liczby 12 księży. Cytowany tu wielokrotnie ks. J. Rogaliński, znany wizytator kościołów dekanatu poznańskiego, a zarazem wybitny uczony jezuicki, w swym sprawozdaniu z 1779 r. budowlę kongregacji opisał jako piętrową, zawierającą sześć pokoi, kuchnię i refektarz.

Bolesława Krzysiak

Ryc. 22. Elewacja tylna dobudowanego skrzydła sierocińca i kaplica św. Józefa.

Fot. J. Miecznikowski

Ryc. 23. Szczyt dawnego sierocińca sióstr miłosierdzia św. Wincentego a Paulo.

Fot. J. Miecznikowski

Po przybyciu na Śródkę filipini zaadaptowali do celów mieszkalnych dawną plebanię. Pomógł im fundator ze Stęszewa, który w 1673 r. przekazał pro aedificio domus drewno z 15 drzew 28 . Budowa domu murowanego stała się możliwa dopiero po 1746 f., tzn. po otrzymaniu zezwolenia na postawienie "na gruncie komendorskim" cegielni do produkowania cegły na budowę domu a fundamentis. Zezwolenie miało być ważne przez 12 lat i tylko na "fabrykę" kongregacji. Budowa trwała zapewne krócej, na co wskazuje architektura budynku z charakterystycznymi dla 1 poło XVIII w. elementami dekoracji rokokowej. Ówczesny dom znany jest z fotografii archiwalnej z ok. 1890 r. Jak wcześniej wspomniano, sprowadzenie filipinów na Śródkę zawdzięczamy ks. Stanisławowi Grudowiczowi, którego uważa się za jedynego w Polsce znawcę włoskiej szkoły duchowości i wybitnego mistyka, założyciela czterech kongregacji Oratorium: w Gostyniu (1668), na Śródce (1671), w Studziannie (1674) i w Zdzieżu pod Borkiem (1678). Wśród zasłużonych dla poznańskiej kongregacji księży wymienia się także Michała Bułakowskiego, Antoniego Reutha i Michała Bagnowskiego, którzy wnieśli do niej również znaczne fundusze wspomagające działalność i byt zgromadzenia. W 1805 r. kongregację zlikwidowano, a w 1810 r. dom pofilipiński oddany został do dyspozycji arcybiskupa. W 1836 r. wydzierżawiono go, na okres trzech lat, Komisji Fortyfikacyjnej w celu spłacenia ciążących na nim długów. W 1848 r. z inicjatywy arcybiskupa Leona Przyłuskiego powstał komitet, który utworzył dom sierot katolickich w celu ratowania dzieci po rodzicach zmarłych na cholerę. Miał to być dom dla dzieci całkowicie osieroconych. Zarząd domu tworzył wspomniany komitet złożony ze znanych w mieście postaci. Byli to m.in. Maciej Mielżyński, ks. Brzeziński, Hipolit Cegielski, ks. Janiszewski czy dr Nieszczotta. Prowadzenie domu zlecono siostrom miłosierdzia Św. Wincentego a Paul0 29 . Decyzją arcybiskupa Przyłuskiego w 1877 r. siostry zostały usunięte ze Środki. Powróciły tu dopiero w 1893 r. dzięki staraniom arcybiskupa Floriana Stablewskiego. W 1900 roku siostry dobudowały do domu pofilipińskiego drugie skrzydło.

Zrealizowano tutaj niespotykaną koncepcję architektoniczną, będącą wyrazem ogromnego szacunku dla budowli historycznych. N owe skrzydło zostało tak dostosowane do formy zastanej, że całość sprawia wrażenie budowli jednorodnej, szczególnie od frontu. Dawny sierociniec jest budynkiem dwuskrzydłowym, do którego główne wejście umieszczono na styku obu skrzydeł. Styk dwóch dachów dwuspadowych przysłonięto szczytem o spływach wolutowych, ujętych po bokach wazonami. W jego zwieńczeniu znajduje się wnęka z autentyczną rzeźbą św. Wincentego a Paulo, pochodzącą z 1900 r. Od północy, między pierwotnym a późniejszym skrzydłem, w narożu między dwiema ścianami szczytowymi znajduje się niższa kaplica Św. Józefa. Parter obydwu skrzydeł zajmuje w tej chwili ośrodek zdrowia, na piętrze znajdują się mieszkania.

Bolesława Krzysiak

PRZYPISY:

1 Oryginalny tekst: "N on est hic aliud nisi Domus et Porta caeli Anno Domini 1786 Gen: 28 ver. 17". Poniżej data renowacji: ,,1893".

2 Dotychczasowa literatura zebrana w Katalogu zabytków sztuki. Miasto Poznań, pod red. E. Linette i Z. Kurzawy, cz. 1, Warszawa 1983. 3 A. Rogalanka, Z. Kaczmarczyk, Lokacja miasta na lewym brzegu Warty w 1253 r.; A. Gąsiorowski, Miasto późnośredniowieczne [w:] Dzieje Poznania, pod red. J. Topolskiego, t. I, Warszawa, Poznań 1988. Tam wcześniejsza literatura. 4 J. Długosz, Roczniki czyli Kroniki Sławnego Królestwa Polskiego, Księga szósta, Warszawa 1973, s. 328. 5 A. Rogalanka, op. cit.

6 W. Maisel, Ratusz na Śródce w Poznaniu, [w:] Studia i materiały do dziejów Wielkopolski i Pomorza, t. XVII, 1989, z. 1, s. 113-118. 7 KDW VI, nr 903.

8 KDW II, nr 644.

9 Księga uposażenia diecezji poznańskiej z roku 1510, wyd. J. Nowacki, Poznań 1950.

10 J. Rogaliński, Visitatio generalis Decanatus Posnaniensis autoritate Antonii Onuphri de Okęcie Okęcki Episcopi Posnaniensis et Varsaviensis..., Poznań 1918. 11 Visitatio ecclesiarum civitatis Posnaniensis A. 1611 et Archidiaconatus Sremensis A. 1610 et 1919 a Caspare Hap..., AA Poznań sygn. AV 4.

12 J. Rogaliński, op. cit.

13 Visitatio Dioecesis Posnaniensis a Mathia Łubieński Episcopo Posnaniensi, Anno 16281630, AA Poznań, sygn. AV 8.

14 Informacje na temat filipinów na Śródce: A. Brzeziński, Pamiątka jubileuszu dwusetletniego Zgromadzenia xx. Filipinów na górze świętej gostyńskiej roku MDCCCLXVIII, Poznań 1869: H. Jaromin d.O., Zarys historii kongregacji Oratorium św. Filipa Neri w Polsce (1668-1968), [w:] Nasza przeszłość XXXII, Kraków 1970, s. 5-143.

15 J. Łukaszewicz, Krótki opis historyczny kościołów parochialnych... w dawnej diecezji poznańskiej I, Poznań 1858. 16 J. Rogaliński, op. cit.

17 Vanitas. Portret trumienny na tle sarmackich obyczajów pogrzebowych. Katalog wystawy, oprać. J. Dziubkowa, Poznań 1997. 18 J. Rogaliński, op. cit.

19 J. Rogaliński, op. cit.

20 Akta Konsystorza Generalnego Arcybiskupiego (00')' Generalia I, AA Poznań, sygn.

KA 329/1.

21 Planum Unionis Ecclesiarum 1802, vol. I, AA Poznań, sygn. KA 10812, 22 Akta dotyczące kościoła św. Małgorzaty (1833-1927), AA Poznań, sygn. OA 460.

23 Materiały Konserwatora Zabytków Miasta Poznania.

24 N owag, fiber einige mittelalterliche Kirchen im Grossherzogthum Posen, "Zeitschrift fur Bauwesen" 1872. 25 J. Kohte, Verzeichmis kunstdenkmaler der Provinz Posen, Berlin 1898, Bd. I, II.

26 T. Ruszczyńska, A. Sławska, Architektura i urbanistyka do 1939 r., [w:] X wieków Poznania, Poznań, Warszawa 1956, t. III.

27 Katalog zabytków sztuki, op. cit.

28 Acta Capituli Posnaniensis XXVIII, AA Poznań, sygn. CP 55.

29 Środka, domy pofilipińskie, AA Poznań, sygn. KM 238.