SAGA RODU KANTOROWICZÓW I ICH FIRMY

Kronika Miasta Poznania 1996 R.64 Nr4; Lata dwudzieste, lata trzydzieste

STANISŁAW NAWROCKI

R odzina Kantorowiczów jest w Poznaniu bardzo popularna zwłaszcza wśród starszego pokolenia. Kantorowicze posiadali bowiem sławną w Polsce i w Europie, a także znaną na świecie wytwórnię świetnych likierów i wódek oraz soków owocowych. Prawie zupełnie nie są znani z działalności naukowej, czy też z faktu, że z ich rodu wyszedł światowej sławy mediewista. W Poznaniu mieszkało w XIX i na początku XX W. kilkuset Kantorowiczów, wszyscy narodowości żydowskiej. Według kartoteki mieszkańców tworzyli oni około 55 rodzin, ale prócz tego żyło tu około 40 rodzin niepełnych (np. wdowy z dziećmi) i osób samotnych o tym nazwisku. Urzędnicy pruscy, prowadzący ewidencję ludności miasta, nie" wypełniali jednak kartoteki mieszkańców zgodnie z przepisami, opuszczając niektóre ważne rubryki, zwłaszcza dotyczące rodziców. Powoduje to istotne trudności przy próbie powiązania rodzin w rody. Trudności te występują również przy próbie rekonstrukcji rodu, z którego wywodził się mediewista Ernst Hartwig Kantorowicz. Jako że nie można ustalić wszystkich jego przodków, należy przyjąć, iż protoplastą tego rodu Kantorowiczów był Hartwig Kantorowicz, który żył w latach 1806-1871 i w 1823 r. założył w Poznaniu fabrykę wódek i likierów 1 . Nie wiadomo, czy urodził się w Poznaniu, jako że niektórzy Kantorowicze przybyli tu w tym okresie z innych miast. Nie jest znany jego ojciec, którym mógł być jeden z ośmiu wymienianych na początku XIX w. żydowskich mieszkańców Poznania 2 , gdyż Kantorowicze byli wyznania mojżeszowego. W 1810 i jeszcze w 1832 r. nazwisko ich odnotowane było w wykazach jako "Kantrowicz"3. Mimo młodego wieku Hartwig Kantorowicz dzięki swej działalności gospodarczej, na podstawie przepisów dla Żydów, wydanych w dniu 1 czerwca 1833 r. przez naczelnego prezesa H. Flottwella, otrzymał w dniu 8 września 1834 r. przywilej naturalizacji. Żydzi naturalizowani mieli całkowitą swobodę układania sobie życia, mogli podejmować publiczne zobowiązania, zawierać

Stanisław Nawrocki

umowy, wyrażać wolę i wystawiać rachunki posługując się językiem niemieckim, warunkiem było przyjęcie określonego nazwiska i fakt zamieszkiwania w Wielkopolsce od 1815 r. 4 Oznacza to, że naturalizowani Żydzi dostawali się pod wpływ kultury niemieckiej, a jednocześnie część z nich przyjmowała poglądy liberalne. Takie poglądy, w odróżnieniu od Żydów ortodoksyjnych, reprezentowała rodzina Hartwiga. Trzeba zaznaczyć, że z dniem 31 stycznia 1850 r. Żydzi wielkopolscy zostali pod względem prawnym zrównani ze współziomkami żyjącymi w pozostałych prowincjach państwa pruskiego. Kolejnym umocnieniem pozycji Hartwiga Kantorowicza jako obywatela było przyznanie mu przez magistrat miasta Poznania w dniu 1 kwietnia 1845 r. prawa miejskiego, po złożeniu przezeń przepisanej prawem przysięgis. W tym okresie założone przez niego przedsiębiorstwo znajdowało się już w pełnym rozkwicie. Hartwig Kantorowicz ożenił się z Zofią Asch, data zawarcia związku małżeńskiego nie jest jednak znana, gdyż nie zachowały się akta rejestracji ludności żydowskiej w Poznaniu. Z kartoteki mieszkańców z drugiej połowy XIX w. wynika, że Zofia Asch urodziła się w 1815 r. w Swarzędzu, mieście znanym wtedy z sukiennictwa, a od końca XIX w. ze stolarstwa 6 . Od 1816 r. rodzina jej mieszkała w Poznaniu przy ul. Wronieckiej 6. Adres ten jest tu istotny, bo tam właśnie od lat czterdziestych XIX w. znajdowało się przedsiębiorstwo Kantorowicza. Zofia i Hartwi mieli 13 dzieci, tzn. jedną córkę i 12 synów, z których przeżyło tylko siedmiu. Zródła nie pozwalają na ustalenie wszystkich dat urodzenia oraz imion, z wyjątkiem czterech braci. Najstarszym z nich jest Maks, urodzony 9 marca 1843 r. i zmarły 6 kwietnia 1904 r. Po śmierci ojca (Hartwiga) zarządzał przedsiębiorstwem wspólnie z dwoma braćmi. Ożenił się z Rozalindą Pauly, urodzoną w Poznaniu 22 stycznia 1854 r. Mieli czworo dzieci, z których najstarszym był Franz Hartwig, urodzony 20 grudnia 1872 r. Uzyskał on stopień doktora prawa, studiował nauki o państwie i filozofię na uniwersytetach w Lozannie, Monachium, Berlinie i Gottingen. Drugim dzieckiem była Eliza, urodzona 2 maja 1875 r., która w 1893 r. wyszła za mąż za doktora chemii Ludwika Milcha z Poznania. Trzecim dzieckiem była Gertruda, urodzona 9 października 1876 r., doktor filozofii, autorka prac na temat sztuki greckief. Studiowała w latach 1898-1903 w Berlinie, Monachium i Zurychu dzieje sztuki, archeologię i filozofię. Ostatnim dzieckiem był Otto Zygfryd Hartwig, urodzony 1 listopada 1877 r., zmarł jednak w siódmym roku życia (1884). Drugim znanym synem Hartwiga był Edmund, urodzony 14 lipca 1846 r., a zmarły 11 września 1904 r. Był z zawodu kupcem, a po śmierci ojca wspólnie z dwoma braćmi (Maksem i Józefem) zarządzał przedsiębiorstwem. Nie założył rodziny i zmarł bezpotomnie. Trzecim synem Hartwiga był Józef, urodzony 14 grudnia 1848 r., zmarły w Poznaniu w dniu 8 lutego 1919 r., z zawodu kupiec, współzarządzający przedsiębiorstwem wraz z braćmi Maksem i Edmundem. Musiał on terminować w głębi Niemiec, gdyż w maju 1873 r. przybył do Poznania z Offenbachu, miasta leżącego w rejonie Frankfurtu nad Menem. Żoną jego była Klara Hepner, urodzona 5 lipca 1862 r. w Jaraczewie niedaleko Poznania 8 . W dniu

9 grudnia 1920 r. wyjechała do Berlina. Podczas drugiej wojny światowej w 1942 r. przy próbie przekroczenia granicy ze Szwajcarią została aresztowana i osadzona w obozie koncentracyjnym w Teresinie (Czechy), gdzie zmarła w 1943 lub 1944 r. 9 Józef i Klara Kantorowiczowie mieli czworo dzieci: dwóch synów i dwie córki 10 . Najstarszym dzieckiem był Otto Hąrtwig, urodzony 2 września 1884 r., zmarły jednak w drugim roku życia (1886). Drugim dzieckiem była Zofia, urodzona 22 stycznia 1887 r., zwana Soszą. Studiowała w Heidelbergu, wyszła za mąż za profesora ekonomii Artura Sa1za (1881-1963) i wyemigrowała do USA, gdzie zmarła 15 sierpnia 1969 r. w Worthington (Ohio). Z kolei trzecim dzieckiem była Małgorzata (Margaretha) , urodzona 14 lipca 1888 r., wyszła w 1911 r. za mąż za doktora medycyny, okulistę Ernsta Lichtensteina w Schonebergu koło Berlina. Zmarła tam około 1937 r. Wreszcie czwartym dzieckiem był mediewista Ernst Hartwig. Urodził się 3 maja 1895 r. W latach 1904-1911 uczęszczał do niemieckiego Gimnazjum im. Augusty Wiktorii, do klasy o profilu humanistycznym. Świadectwo dojrzałości uzyskał w dniu 4 maja 1913 r., a wynika z niego, że był uczniem przeciętnym i nie zapowiadał się na wybitnego historyka o światowej sławie. Słuchając rad ojca, zaczął przygotowywać się do zawodu kupca, udając się na naukę do nieznanej z nazwy firmy w Hamburgu. W kartotece mieszkańców Poznania odnotowano, że z miasta tego wyjechał w dniu 15 stycznia 1912 r. do Berlina, co niezbyt pokrywa się z naszą wiedzą o czasie jego nauki. Niemniej wybuch pierwszej wojny światowej zastał go jeszcze w Hamburgu. Musiał wrócić do Poznania, gdyż tu w karcie meldunkowej odnotowano, iż w dniu 2 sierpnia 1914 r. poszedł do wojska. Z innych przekazów wiadomo, że zgłosił się tam na ochotnika. Walczył na froncie zachodnim pod Verdun, pracował w Turcji przy budowie kolei bagdadzkiej. Po wojnie występował przeciwko powstańcom wielkopolskim (dla obrony rodziny i jej materialnej egzystencji), a w 1919 r. wiosną przeciw spartakusowcom w Berlinie i przeciw komunistycznej republice rad w Monachium ll . Kilka razy był w walkach ranny i otrzymał wysokie odznaczenia wojskowe. W Poznaniu zameldował się urzędowo ponownie w dniu 18 grudnia 1918 r., u rodziców przy ul. Mickiewicza 30 (wtedy Hohenzol1ernstrasse). Poznań ostatecznie opuścił potajemnie, nie wymeldowując się oficjalnie, w dniu 8 września 1919 r. Z tych oficjalnych zapisów wynika, że również do Berlina i Monachium wyjeżdżał wiosną 1919 r. bez urzędowego wymeldowania się. Na tym fakcie kończą się związki Ernsta Hartwiga Kantorowicza z Poznaniem, choć pod koniec lat trzydziestych był jeszcze dwa razy w Polsce, i nie można wykluczyć, że był też w Poznaniu. Czwartym znanym synem Hartwiga Kantorowicza, założyciela przedsiębiorstwa, był Hermann, urodzony 25 października 1851 r. Był z zawodu subiektem handlowym. W marcu 1878 r. wyjechał do Berlina, wrócił do Poznania w 1883 r., ale w lutym 1891 r. wyjechał do Ameryki. Dalsze jego dzieje nie są znane. O losach córki Hartwiga Kantorowicza w ogóle nic nie wiadomo, podobnie o pozostałych jego potomkach. Należy jednak podać chociaż kilka informacji o członkach innych rodzin, noszących to samo nazwisko. Przede wszystkim wspomnieć trzeba, że nazwisko

Stanisław Nawrocki

Kantorowicz pojawiło się w Poznaniu już na przełomie XVII i XVIII wieku, jak to zaznaczono w nekrologu po śmierci w 1906 r. radnego miejskiego Adolfa Kantorowicza 12 . W 1777 r. przy ul. Wronieckiej kamienicę posiadał Rafał Kantorowicz 13 . W pierwszej połowie XIX W. mieszkający w Poznaniu Kantorowicze - a było ich kilkudziesięciu zajmowali się przede wszystkim handlem, byli więc kupcami lub subiektami handlowymi. Kilkoro z nich było też - jak Hartwig Kantorowicz - destylatorami i zajmowało się wyszynkiem. W drugiej połowie XIX W. kolejne pokolenie interesowało się także innymi zawodami. Niektórzy byli właścicielami fabryk: w 1884 r. Benno Kantorowicz miał fabrykę bielizny i tkanin, Ismar Kantorowicz prowadził zakład litograficzny i wytwórnię druków urzędowych, Leon Kantorowicz miał fabrykę drożdży, a Samuel junior Kantorowicz prowadził fabrykę czekolady i wyrobów cukierniczych. Wśród Kantorowiczów byli też lekarze, Walter Kantorowicz, urodzony 12 października 1879 r., czy też Emil Kantorowicz, urodzony 17 września 1867 r., który studiował w Berlinie, Kilonii i Lipsku, a w Poznaniu pracował w szpitalu wojskowym. Najbardziej znany był dr Ludwik Kantorowicz, urodzony 7 sierpnia 1869 r., od 1895 r. do śmierci w 1932 r. prowadził praktykę w Poznaniu. Jego dwaj synowie wyjechali do Berlina w latach 1920 i 1922, a żona Regina w 1932 r. po śmierci męża. Kurt Dawid Kantorowicz, urodzony 14 marca 1885 r., był aptekarzem, a Bruno Kantorowicz, urodzony 31 grudnia 1885 r., dentystą. Inżynierem był Eugeniusz Kantorowicz, urodzony 5 maja 1877 r., a Robert Kantorowicz, urodzony 3 grudnia 1853 r., był zegarmistrzem. Neumann Kantorowicz, urodzony w 1800 r., był księgarzem, Gustaw Kantorowicz, urodzony 11 lipca 1869 r., muzykiem. Łucja (Lucie) Kantorowicz, urodzona 12 czerwca 1893 r., była stenotypistką. Kilku przedstawicieli Kantorowiczów było też urzędnikami. Tak więc Marianna Kantorowicz, urodzona 12 czerwca 1891 r., była kierowniczką (Biirovorsteher) bliżej nieznanego biura. Leibusch Louis Kantorowicz, urodzony 14 marca 1840 r. w Szamotułach, był prywatnym sekretarzem (Privatsekretair) i radcą kancelaryjnym (Kanzleirat). Ludwik Kantorowicz, urodzony 6 czerwca 1862 r., był pomocnikiem biurowym, a później adwokatem ludowym (Volksanwalt). Księgowym był Harry Kantorowicz, urodzony 22 marca 1856 r. Adwokatem był Behrendt Kantorowicz, urodzony 13 czerwca 1861 r. Księgową była Joanna Kantorowicz, urodzona 23 kwietnia 1891 r. Fritz Kantorowicz, urodzony 19 listopada 1885 r., był wolontariuszem sądowym. Berthold Kantorowicz, urodzony 14 listopada 1857 r., był przedsiębiorcą budowlanym.

W drugiej połowie XIX W. i na początku XX W. czterej Kantorowicze uczestniczyli w pracach władz miejskich w Poznaniu. Pierwszym był kupiec Wilhelm Kantorowicz (1850-1894), radny miejski w latach 1873-1881. Zrezygnował z tej funkcji i przeniósł się do Berlina, gdzie zmarł. Z kolei Adolf Kantorowicz - również kupiec (1836-1906) - był w latach 1881-1891 członkiem Rady Miejskiej, a w latach 1891-1906 członkiem zarządu miasta. Był również deputowanym do sejmiku prowincjonalnego i członkiem Wydziału Prowincjonalnego, a także członkiem Izby Handlowej i skarbnikiem w zakładzie leczenia dzieci w Inowrocławiu. Otrzymał dwa wysokie odznaczenia państwowe: Order Czerwonego

Orła i Order Korony. Kolejnym członkiem zarządu miasta był dyrektor fabryki Nazary Kantorowicz, urodzony w 1844 r. Wyprowadził się w maju 1920 r. do Berlina i dalsze jego dzieje nie są znane. Swój urząd miejski sprawował w latach 1899-1909, z funkcji zrezygnował. Odchodząc przekazał 500 marek na fundusz pomocy społecznej. Wreszcie przed pierwszą wojną światową członkiem Rady Miejskiej był wspomniany już dr Franz Kantorowicz 14 . Należy też zaznaczyć, że w biografiach niemieckich występuje - obok Emsta - inny Kantorowicz, mianowicie Herrmann, syn Wilhelma, urodzony 18 listopada 1877 r., prawnik i publicysta, profesor od 1913 r. we Fryburgu, od 1929 w Kilonii, od 1933 w USA, a od 1934 w Londynie. Zmarł w Cambridge 12 lutego 1940 r.1 5 Kuzynem Emsta był też Richard (1867-1918), pierwotnie nosił imię Jakub, który przyjął katolicyzm. Był lekarzem, w latach 1897-1902 kierował ekspedycją naukową do źródeł Nilu, a w 1907-1909 był tajnym radcą cesarskiego rezydenta w Ruandzie, należącej wtedy do Niemiec. Zmienił nazwisko na Kandt 16 . Poznańscy Kantorowicze w większości emigrowali do Niemiec w końcu XIX W. oraz przed pierwszą wojną światową. Opuszczały Poznań całe rodziny, przenosząc się przede wszystkim do Berlina, gdzie znajdowali dla siebie lepsze warunki życia. Poza tym czuli się oni związani z kulturą niemiecką. Kilkanaście osób emigrowało do innych miast w Niemczech, np. do Wrocławia, Hamburga i Drezna. Inna grupa przeniosła się na Pomorze Gdańskie. Pojedyncze osoby wyjechały do Stanów Zjednoczonych, Brazylii, Belgii i Szwajcarii. Kolejna fala emigracji nastąpiła po zakończeniu pierwszej wojny światowej, w latach 1919-1922, kiedy Wielkopolska znalazła się w ramach odrodzonego państwa polskiego. Wyjechało wtedy z Poznania do Niemiec 47 osób o nazwisku Kantorowicz. Spośród nich 32 osoby wyjechały do Berlina, pięć do Wrocławia, pięć do Sopot (Wolne Miasto Gdańsk), po jednej osobie do Drezna, Hamburga i Zgorzelca, a dwie osoby do Królewca. Po tej emigracji w Poznaniu zamieszkiwało tylko kilka osób o tym nazwisku. Był to znany lekarz Ludwik Kantorowicz z żoną (dwaj synowie w latach 1920 i 1922 wyjechali do Berlina), destylator Ludwik Kantorowicz z żoną i trójką dzieci (jedna córka w 1921 r. wyprowadziła się do Gniewkowa, a syn Wilhelm w 1928 r. wyjechał do Brazylii), robotnik Antoni Kantorowicz i dwie wdowy, Berta i Michalina. Ludwik zmarł w 1932 r. i żona wkrótce wyjechała do Berlina, destylator Ludwik zmarł w 1926 r., a żona z dwójką dzieci w 1930 r. również wyprowadziła się do Berlina 17 . Nadal mieszkali w Poznaniu tylko Antoni Kantorowicz i wdowa Berta (żona kupca Magnusa Kantorowicza, zmarłego w 1915 r.). W 1930 r. do Poznania przeprowadził się natomiast z Warszawy komiwojażer Rafał Icek Kantorowicz z żoną Esterą i dwoma synami, po kilku jednak miesiącach cała rodzina przeniosła się do Bydgoszczy. Obecnie (1995 r.) w Poznaniu mieszkają jeszcze trzy panie o nazwisku Kantorowicz. Po około 23D-Ietniej obecności Kantorowiczów w Poznaniu skończyła się ich działalność w naszym mieście, zniknęli z jego pejzażu. Odegrali w dziejach miasta znaczną rolę, zwłaszcza gospodarczą jako fabrykanci rzemieślnicy, a zwłaszcza kupcy. Zasługuje na uwagę także ich działalność w dziedzinie

Stanisław Nawrocki

kultury, jak też w zarządzie miasta Poznania. Przedsiębiorstwo założone w 1823 roku przez Hartwiga Kantorowicza, właściciel liczył wtedy 17 lat, znajdowało się przy Starym Rynku 10. Firma miała wtedy 32 konkurentów działających w tej samej branży. Jeden z nich nosił to samo nazwisko (Izaak Kantorowicz, przy Starym Rynku 77). Przy Starym Rynku 81 działał także trzeci destylator. Groźnym konkurentem był Samuel Prochowiak przy ul. Dominikańskiej 374, właściciel przedsiębiorstwa istniejącego już od 1816 r. 18 Przedsiębiorstwo Kantorowicza dobrze jednak prosperowało, tak że w 1844 r. przeniósł je na ul. Wroniecką 6, gdzie nabył 50-letni dom. W podwórzu w roku następnym wybudował dwupiętrową destylarnię, dobrze wyposażoną, m.in. w wielki miedziany aparat destylacyjny za 800 talarów. Z kolei w 1871 r. wybudowano tam nowy dom i nową destylarnię, a dalsze dwa budynki w 1882 r. 19 W połowie XIX w. Hartwig Kantorowicz należał do dwóch przedsiębiorców poznańskich dysponujących największym kapitałem, który oceniany był na 70-80 tys. tal., podczas gdy pozostali obracali tylko zasobami kapitałowymi w granicach od 5 do 20 tys. tal. 20 Hartwig osobiście pilnował w destylarni właściwego przebiegu procesu produkcyjnego i osobiście troszczył się o swoją fi rmę 21. Obszerny opis przedsiębiorstwa podała prasa w 1895 r. Stwierdzono tam, że jeszcze przed śmiercią Hartwiga Kantorowicza w 1871 r. przedsiębiorstwem zaczęli zarządzać trzej jego synowie Max, Edmund i Josef, którzy potrafili je pomyślnie rozwinąć. Napis nad wejściem do firmy głosił: "Wszystko własnymi siłami" (Alles durch eigene Kraft). Produkty firmy obejmowały zróżnicowany asortyment. Czysty spirytus wlewany był do czterech aparatów destylacyjnych (o pojemności 1710, 600, 150 i 25 litrów), napędzanych przez parę. W aparatach tych dodaje się do spirytusu odpowiednie przyprawy. W odrębnym laboratorium odbywało się zabezpieczanie poszczególnych gatunków produkowanych likworów 22 . Produkowano m.in. Coca-Bitter, eksportowany do Azji południowo-wschodniej, czy Podbipiętę, cieszącą się powodzeniem nie tylko u konsumentów polskich. Na zielonego koloru butelce z tym trunkiem znajdowała się nalepka firmowa z rysunkiem polskiego rycerza. W piwnicy przedsiębiorstwa znajdowało się aktualnie ponad 100 tys. litrów trunku przeznaczonego tylko na spożycie krajowe. W pakowalni pracowało 30 osób, głównie kobiety, a urzędnicy podatkowi pilnowali pakowania trunków do skrzynek, które natychmiast pieczętowali (po sprawdzeniu zawartości alkoholu). Przesyłki zagraniczne były kierowane do Francji, Afryki, Danii, Afryki Południowo-Zachodniej, Ameryki Środkowej, Brazylii i Japonii. Korespondencję handlową odnotowywano w olbrzymich księgach głównych, a korespondencja, która za lata 1823-1833 mieściła się tylko w skrzynce, teraz w dużym kantorze zajmuje regały na ścianach. Butelki o różnych kształtach nabywano w hutach szkła śląskich, saskich i czeskich. Przy segregacji i ekspedycji butelek pracowało 20 osób. Sprawy kupieckie załatwiało 15 urzędników, w tym trzech stenografów. W przedsiębiorstwie znajdowała się także wytłaczalnia wiśni, uważana za najlepszą w Europie. Prasa na jeden raz zgniatała 80 centnarów owocu (były tu dwie prasy hydrauliczne i jedna mała). Codziennie tłoczono około tysiąca centnarów wiśni. Poza

III

...- .

Ryc. 1. Reklama firmy Hartwig Kantorowicz w"Ilustrowanym Przewodniku po Poznaniu" z 1921 roku

.. Hąrtwig Kantorowicz ToWarzystw . O . Akcyjne ł firma tai!J.'1 Poznań 1l1li31823, Najstarsza Fabr. Likierów Deserowych.

ktÓrej wyroby uznano na licZllyclr wystawach w !trołjt! i za granicą,. jako pierwszor..:dne, a i"dynle jakości, 9wOj zdobyty sobie najprzed- , nicjsze mi.elsce , .- c wobec-, wszelkiej itonkurenC]i yrytWOmydt wsiechświatowych. " HistÓrja linnv pr7.ccb . ocltąea kilka pokoleń datuje ad rokn t79'l-go . ! w którym t(1 rOk;.1 na \ uawym brzegu W..uty na 08trów1tu połołęn() podwaliny --(lo---przedsi )iorsl.wa rnająęgC) _-w przyszłoki dobyf sobie -sl\w(' .wszechświatową.. W roku 18:!-cimprz'?"iebiona linne; 7. Ostr6wka na Stary Rynek.

a rozprZłstrz._mając .si<: ęo la?:. bardziej pTZeiedliła sit; firma w.roku JKJ8 (tli'- zrtał;:znie więks7ychlJhikacji prty ulicy \Vronieckiej i Masl,talankiej.

\Vyrohy ___?n;:tlazłgz);'-\\"szdlie najlr-ps7.c uznanie powodowały rońwit r)l".le.(biębifnst\ . :\'a w 7,5'bkim_ tClTfpie; że pÓiniei założono w lic7.nydł mi_lach filie -__ charakterc har6w amcr.ykańskich. Zbyt zacząl _po wainie rOlSZf:rać_ sit; za- g-ranicą. a nawet za occanel!l i to w Bra7.\-lji. \la' Chincb,-- w Al1stratji;-- na wybrzeżach morza Sr6dziE'nmea-o, 1{:;\ wysp*.h> .,Malta, Jłuftajk\ i t. .-u. Nawet Francja i Holandja, kb'lre ponilk"c)d staJ9W1t _kQlfbki f"})p:kacji likifrów. staly się pow'7.nc_ odbibrĆz\-"-Iłie _,!i-nnv:: ,Uartwig KallloTówicz Oi -,ep__,-świadczy dostate7.nic ci rakości -wvn_"btfj\i-. . \Vf)hł": - ll;:(tl7.w\;\'zajm.'-g.),;:- JJ}zkwitu _-c l)nedsiębiorstwa okazły się .(lllih-;1cjc za _"'7.I;LJ-,pk: plze_y. co w'-re.ku 1907/1'\ przeniesiono fabrykę do J1p\\'d w}'lJlidow!.J1Vdl '-J{H_l<lcJ1tJW___ przy ul Grochow-( Ł'lki O. gdzie ilIZ;ł17.1,lIo ją_ "'-:1;dł-E\,_nj_JH:Jy.,#zy-h "Yyrnag'li techniki 7. _iełazo-betonoWl£:f- .materjału i W-I)(sai".ono w (FljrJf)WSZe uTządt:cnia, maszynerję,lUty etc ()rierl.eJi __P9d----lalJJ:"Ykfc w)'flosr około '-l{)(('l kw. mtr., 'Zą,ś ri:'ą_ic,,:żi'jm'-iją lirt-ę..rzcl _,h!izko l---i:'-_pół--mórgL Pl-I.V (ah:rv{:r.,-s_t:il1(J",i -z-I,m-;zl1¥ oddżia\ wyl!oczoia sok6w oWOCOwydł.

litó s1;'Ź'j ji'ko SU"<?!;"dt cIo wYroMw likierów i jako przedmior handlu. W rok _.1 _przeistoczono przedsiębiorstwo na Towarzystwo Akcyjnt,.--ca 1)7.Y kOłku 1920 r. --'prleszłii firma w polskie rc:c,e udziałe!l'l: Banku PrzJhyslowc6\\-," co powodQwało znaczny rozkWlt przerlsu:.. bi....r.t"'..: Ilość robotników w fabryce lićzy <Jkoło 400, ilość wspólpra'0J""nik6\v wraz z JJ_H;trni ptes7.ło iD Wśród wspólpracowników y.najdujemy'vieln jubilatów, którzy. czcili swe srebrne gody pracy, a nic jeden z nich zaj\jl samodzielne stano\Viskó -- w tej 'o. branży. rozwijająt sw przedsiębIorstwo do znacznych roimiarów. Naig16wukjs_ą zas.'lkl -fjnny ti1nowi fabrykacja Iikier6w deserowych słodkich _5twarzją.e_ likier9m-£ran(uskim: i hole[}Qrskim godną konkurencj-; nie tylko 1)3 rynku kwiowym, ak.j lIa pla,,6wkach handlowych calego . świala.

-,

_.:-... ,.-':---.--.. - ---- - ------ -, ,tym przedsiębiorstwo posiadało stolarnię, zatrudniającą kilku stolarzy, oraz własną wytwórnię pieczęci lakowych (do lakowania skrzyń)23. W 1907 r. przedsiębiorstwo - ze względu na ciasnotę przy ul. Wronieckiej - przeniesiono na ówczesne przedmieście, tzn. do nowego obiektu przy ul. Grochowe Łąki 6, a obok - pod numerem 5 - ogród 24 . W tymże roku firmę przekształcono w spółkę rodzinną, której dyrektorem został wspomniany już dr Franz Kantorowicz. Trzeba zaznaczyć, że o rozwoju i unowocześnianiu firmy świadczy wprowadzenie w niej urządzeń socjalnych dla robotników i urzędników 25 . Kondycja firmy była tak dobra, że nawet podczas pierwszej wojny światowej wypłacano akcjonariuszom do 12% dywidend y 26. Koniec pierwszej wojny światowej przyniósł zasadnicze zmiany polityczne: odrodziła się niepodległa Polska. Część ludności żydowskiej w Poznaniu, czując się związana kulturalnie i językowo z Niemcami, opuszczała miasto w latach 1919-1922. To samo zrobił dyrektor firmy Hartwig Kantorowicz, wspomniany

Stanisław Nawrocki

Ryc. 2. Fronton budynku firmy Kantorowiczów przy ul. Grochowe Łąki 6 z 1907 r.

już dr Franz Kantorowicz. Ze względu na interesy nie był on zadowolony ze zmiany sytuacji, a nawet wypowiadał się przeciwko Polakom. W związku z tym był na kilka dni internowany w czerwcu 1919 r. przez Straż Ludową na skutek skarg sąsiadów. Zwolniono go wskutek interwencji hr. Czarneckiego z poznańskiego sztabu Dowództwa Główneg02 7 . Wyjechał 12 sierpnia 1920 r. do Berlina, wrócił jednak wkrótce - bez zameldowania - do Poznania. Doszło wtedy w nie wyjaśniony w pełni sposób - może wcześniej przygotowany - do sprzedaży firmy Polakom. Dr Franz Kantorowicz zjawił się w dniu 5 listopada 1920 r. o godz. 20 (a więc po godzinach urzędowania, późnym wieczorem) u notariusza Ludwika Zachariasza i sprzedał firmę za 20 mln marek (5 mln za nieruchomości i 15 mln za uprawnienia) Bankowi Przemysłowemu w Poznaniu, reprezetowanemu przez dra Kazimierza Bajońskiego i dra Stanisława Pernaczyńskiego. Zastrzeżono w umowie ściśle tajne zachowanie recept 28 . Następnego dnia, czyli 6 listopada 1920 r., dr Franz Kantorowicz oficjalnie opuścił Poznań, wyjeżdżając do Berlina. Według oficjalnej taksy, przeprowadzonej w kwietniu 1919 r. przez biegłych Petzolda i Cybichowskiego, firma miała wartość 1 mln 504 tys. 383 marki2 9 . Po tej zmianie dr Franz Kantorowicz kontynuował działalność firmy w Berlinie, wiążąc ją z należącą do koncernu Schultheiss wytwórnią trunków o nazwie C. A. F. Kahlbaum A. G.30

W Poznaniu jednak firma nadal istniała pod uzupełnioną nieco nazwą Hartwig Kantorowicz Następca - Spółka Akcyjna (od 9 grudnia 1920 r.). Kontynuowano dobrą tradycję, gdyż w 1929 r. na Powszechnej Wystawie Krajowej firma otrzymała złoty medal. Od 1930 r. firmą sprężyście i fachowo kierował dr ekonomii Antoni Skowroński 31 . Nadal mieściła się przy ul. Grochowe Łąki 6. W 1934 r. opracowano statut firmy - jej celem było teraz prowadzenie fabryki likierów oraz soków owocowych i dzierżawienie lub nabywanie fabryk wódek na ziemiach polskich. Dozwolony był także współudział w innych przedsiębiorstwach, jak też nabywanie i prowadzenie tychże. Kapitał zakładowy spółki wynosił 1 mln 237 tys. 500 zł i podzielony był na 12375 akcji, po 100 zł każda. Rada Nadzorcza składała się z pięciu osób z grona akcjonariuszy wybieranych przez Walne Zgromadzenie na trzy lata. Przewodniczący Rady otrzymywał rocznie wynagrodzenie w wysokości 1500 zł, a członkowie 50 zł za udział w posiedzeniu 32 . W 1938 r. przeprowadzono gruntowny remont budynków. Po wkroczeniu w połowie września 1939 r.

wojsk niemieckich do Poznania szef zarządu cywilnego skonfiskował firmę Hartwig Kantorowicz i zarządcą jej mianował volksdeutscha Hansa Gohlke. W dniu 5 października 1939 r. komisarycznym zarządcą został Gauselbstverwaltung, a z jego ramienia zarządzali firmą wspomniany Gohlke oraz drugi volksdeutsch Stanislaus Wiechec. Zmarł on jednak wkrótce, a Gohlke w maju 1941 r. zrezygnował. Po nich zarządzali firmą baron Ernst von Rosen i Joachim Bindemann jako dyrektorzy. Taką funkcję pełnił też baron Claus von Rosen, który w 1943 r. powołany został do wojska. W firmie pracowało w 1941 r. 116 osób ( w tym 97 Polaków), a w końcu 1942 r. - 81 osób (w tym 64 Polaków). Produkowano w 1940 r. 687 tys. 750 l likierów i wódek, 262 tys. 870 l soków owocowych i 18 tys. 500 kg marmolady, a w 1942 r. 275 tys. l likierów i wódek, 207 tys. 550 l soków oraz 42 tys. kg marmolady. Zaopatrywano głównie wojsko. Podczas wojny moc przerobowa zmniejszyła się o 50-60%. Wartość gruntów i budynków z urządzeniem oszacowano następująco: przy ul. Grochowe Łąki 6 na 510 tys. marek, przy ul. Berlińskiej 5 na 452 tys. marek i przy ul. Małe Garbary 6 na 111 tys. 100 marek. Przewidywano sprzedaż całości za 1 mln 400 tys. marek, do końca wojny jednak firmy nie sprzedan0 33 .

"ii-l.

<.ClO

.2)h /RL-JNh 6:1:hri ,

/""'OF: I E -'), :'']

IZ

¥-..,rvy'

Ryc. 3. Rzut poziomy zabudowy posesji Kantorowiczów przy ul.

Grochowe Łąki 6 (stan z 1940 r.)

Stanisław Nawrocki

];r'..łij;;':o;;" ,.. .......-,T" _ ;.>j,r}' ' . :r< . w " L ,.=:£., ( , . ;;t _ , . ...t{\ '.'- : ,,;:"L

. ł ;;"l' f " 'I ". .. ) . \ _' . y . . ł. .. ...., ., ..'. ; t 'J.:. '. .._:.:", ,-' .

"'" " ' wł ... t .,... ,.,.

.,,,,..... ,":.. -t '. '" ', } :.

...... . iti.i ł .

. . .

. . ...t, , .. .. ',-'. .\

.<o<'....,.,..

C':h,

;Io.y; .

;! ci 'y

,:> .

j '<.Y".

. ;,;:

, \:1 ., .,,-'" i;1:.,. . I . : . };::"..:" \.<!".",,';' ..,...... ,":

't ....,: . .

1jł!, .

$':",'-->-: ::!

"0.-""-' 'o. ",' '_.>" '" .', >. ..... .-:-.

.', :. '';1x: '!-.. ..'.

.....

,AJ : ,};

\ 1 . .

'" \," .

.'1 . 'PI' i,'

Y-1;: ".'

*.:.."..,,>..

-..." :.' . :'-;

... < ;.--.::?..;>..,{{t: <f:'i v; H,OJ .<. .. ;..;;.;'

, ..'. ;".''.;,.,.' .

__;. <s" >\F.;.. .;,:;:. ",<

, ....;Ii

: .,t.'&

:;"\1'

7" Hi.:;:;;

-'k t't A '::' ' " 1 te . f. i'" tr ł !"-" HW I;, !ł,',

., : "-:,.:-:- ..:: :--"":-:

,"'X .>

"'<r .

i ! ". .,£G ! \< ":-.ł;"

:1' <

--." .

. ii\'.;II,.c" .

Ryc. 4. Kartusz z 1907 r. nad bramą wjazdową do firmy Kantorowicza przy ul.

Grochowe Łąki 6

Po zakończeniu wojny w 1945 r. przedsiębiorstwo nadal działało. Jego dyrektorem był wspomniany już dr Antoni Skowroński. Firma nosiła teraz nazwę Gorzelnia Owocowa i Fabryka Wódek Hartwig Kantorowicz - Następca SA w Poznaniu i nadal znajdowała się przy ul. Grochowe Laki 6. Około 1950 r. zatrudniała 15 pracowników umysłowych i 25 fizycznych. W dniu 18 września 1951 r. zarządzeniem Ministerstwa Przemysłu Rolnego i Spożywczego firmę upaństwowiono. Zarządzanie firmą zlecono Centralnemu Zarządowi Przemysłu Owocowo-Warzywnego w Warszawie, a funkcję zarządcy objął Jan Prusimski 34 . Na dzień 1 października 1951 r. aktywa firmy były następujące: fabryka (nieruchomość) przy ul. Grochowe Łąki 6 wynosiły 5 mln 584 tys. 720 zł, urządzenia techniczne i ruchomości - 1 mln 223 tys.

876 zł, zapasy (surowce i gotowe towary) - 245 tys. 713 zł Po stronie pasywów kapitał statutowy wynosił 4 mln 269 tys. 414 zł. 35 Były jeszcze domy mieszkalne: przy ul. Grochowe Łąki 6 wartości 2 mln 088 tys. zł, przy ul. 27 Grudnia wartości 3 mln 518 tys. zł i przy ul. Małe Garbary 6 wartości 156 tys. 200 zł. Urządzenie probierni przy ul. 27 Grudnia miało wartość 214 tys. 986 zł 36 .

W lutym 1952 r. utworzono Poznańską Wytwórnię Win, która przejęła kilka prywatnych przedtem wytwórni, m.in. Wytwórnię Win Owocowych Hartwig Kantorowicz. W 1958 r. Poznańska Wytwórnia Win przeszła w gestię władz miasta Poznania. W dniu 30 czerwca 1968 r. firmę zlikwidowano, a jej pomieszczenia przy ul. Grochowe Łąki 6 otrzymały Poznańskie Zakłady

Spirytusowe. Wyposażenie i park maszynowy sprzedan0 37 . Wtedy też po 145 latach firma Hartwig Kantorowicz ostatecznie przestała istnieć. Pozostał po niej tylko kartusz z napisem "Hartwig Kantorowicz" nad bramą wjazdową na teren firmy.

PRZYPISY:l Eckhart Griinewald, Ernst Kantorowicz und Stefan George, Franz Steiner Verlag - GmBH, Wiesbaden 1982, s. 4-5.

2 Archiwum Państwowe w Poznaniu (cyt. APP), Akta m. Poznania 8878, wykaz Żydów poznańskich z okresu 1810/11. 3 Tamże oraz Akta m. Poznania 9003, wykaz 18 Kantorowiczów z 1832 r., w tym Hartwiga Kantorowicza. 4 E. Griinewald, Ernst Kantorowicz, s. 6; The naturalised Jews of the Grand Duchy of Posen in 1834 and 1835, comp. by Edward David Luft, Atlanta 1987, s. 43.

5 Dokument nadający prawo miejskie H. Kantorowiczowi ze zbiorów prof. Jerzego Kozłowskiego w Poznaniu. 6 E. Griinewald, Ernst Kantorowicz, s. 4, podaje, że Zofia Asch urodziła się w 1812 roku.

7 Tamże.

8 Tamże, porównaj nieścisłości.

9 Tamże.

10 Tamże, mówi się tylko o trojgu rodzeństwa.

11 Tamże, s. 18-29, udział w wojnie omówiony jest szczegółowo.

12 Archiwum Państwowe w Poznaniu (cyt. APP), akta ID. Poznania 2713, s. 80 i 8Ov.

13 Opisy i lustracje Poznania z XVI-XVIII wieku, przygot. do druku Marian Józef Mika, Poznań 1960, s. 260.

14 Przypis nr 6, s. 6 oraz Akta m. Poznania 2712-2714.

15 Brockhaus, IX, s. 721.

16 Przypis nr 6, s.17.

17 Księgi adresowe miasta Poznania z lat 1926 i 1930.

18 Adresskalender fUr - Posen, Poznan 1835; Dzieje Poznania, pod red. J.Topolskiego, Poznań 1974, s. 135.

19 APP, akta Feuersozietat w Poznaniu, 460.

20 Cz. Łuczak, Życie gospodarczo-społeczne w Poznaniu 1815-1918, Poznań 1965, s. 195.

21 Posener Zeitung, nr 380 (Z. Beilage), 1895.

23 Tamże.

24 Adressbuch der Stadt Po sen, 1907.

25 Przypis nr 6, s. 4-5.

26 Dzieje Poznania, op. cit., s. 157.

'27 APP, Starostwo Grodzkie w Poznaniu 128, s. 24-28; Z. Dworecki, Poznań i poznaniacy w latach drugiej Rzeczypospolitej 1918-1939, Poznań 1994, s. 23_ 28 APP, Treuhandstelle Posen 7815, tekst umowy z 5.11.1920 r.

29 APP, Treuhandstelle Posen 7816, akta z okresu okupacji.

30 Przypis nr 6, s. 4-5.

31 Z. Zakrzewski, Ulicami mojego miasta. Przechadzki z lat 1918-1939, Poznań 1985, s. 162.

32 APP, Poznańska Fabryka Win 21, statut z 1934 r.

33 APP, Treuhandstelle Posen 7815 i 7816, akta firmy H. Kantorowicz.

34 APP, Poznańska Wytwórnia Win w Poznaniu 74, S. 2 i 6.

35 Tamże, s. 110.

36 Tamże, s. 113.

37 Tamże, sygn. 70 i 171.