KONSERWACJA CZTERECH OBRAZÓW Z FARY POZNAŃSKIEJ

Kronika Miasta Poznania 1996 R.64 Nr4; Lata dwudzieste, lata trzydzieste

KATARZYNA MĘcZYŃSKA, AGNIESZKA LEWANDOWSKA

I mponujące, pełne patosu wnętrze poznańskiej Fary wywiera mocne wrażenie na zwiedzających. Mało kto jednak zatrzymuje się pod emporą organową, w ciasnym przejściu między nawą główną i boczną, by obejrzeć wiszące tam obrazy. Do niedawna pokryte grubą warstwą kurzu, brudu i pociemniałego werniksu były niemal nieczytelne (ryc. 1, 3, 5, 7)*. Na wniosek miejskiego konserwatora zabytków cztery obrazy poddano pracom konserwatorskimI. Prace te wykonał zespół poznańskich konserwatorów w latach 1994-1995 2 . W momencie rozpoczęcia prac autor (autorzy) oraz pochodzenie obrazów były nieznane. Czas powstania określano w przybliżeniu na przełom wieków XVII i XVIII.

Według kart inwentarzowych obrazy przedstawiały: Króla Salomona (wymiary: 245 cm x 167 cm), Salvatora Mundi (228 cm x 166 cm), św. Marka Ewangelistę (243 cm x 172 cm) oraz króla Dawida Prawodawcę (242,5 cm x 171,5 cm).

Obrazy, wykonane w technice olejnej na płótnie, mają zbliżone wymiary i podobny układ kompozycyjny. Na pierwszym planie, we wszystkich czterech, widzimy pełnowymiarową, siedzącą postać umieszczoną we wnętrzu. W głębi pojawia się wielopostaciowa scena wyjaśniająca temat obrazu.

Początkowo wydawało się, że obrazy tworzą jednorodny zespół. Przemawiało za tym miejsce i sposób ekspozycji - umieszczono je parami, naprzeciw siebie, w przejściu do naw bocznych. Po zdjęciu malowideł ze ściany, dokładnych oględzinach i wstępnym oczyszczeniu przekonaliśmy się, że można zestawić je w dwie pary zróżnicowane pod względem cech stylistycznych, warsztatu malarskiego, a także, co potem wykazały badania laboratoryjne 3 , budowy technologicznej.

* Fotografie obrazów po konserwacji stanowią ilustrację artykułu p. A. Kusztelskiego "Cztery obrazy z Fary poznańskiej".

Katarzyna Męczyńska, Agnieszka Lewandowska

"\:

Ryc. 1. "Król Salomon", ES., 1783 r. Stan zachowania przed konserwacją, lico obrazu w świetle bocznym. Widoczne szwy i duże odkształcenia płótna.

,t.,

-I

""-t:

.>::.::'---!:.'-:-;'..i ;:-: ::? ... .f:. .:.. , .. .. . . ..

Istotną wskazówką potwierdzającą wcześniejsze przypuszczenia stało się odkrycie na odwrociu dwóch płócien - "Salvatora Mundi" i "Króla Salomona" - sygnatur i dat (jednakowych w obu przypadkach pod względem formy i treści): F.S. 1783 (ryc. 9). Na pozostałych dwóch obrazach nie odnaleziono żadnych śladów datowania lub podpisu autora. Jednakże właśnie te malowidła, znacznie bardziej zniszczone i przemalowane, podczas późniejszych napraw odsłoniły swoje nowe twarze. Byliśmy świadkami przeobrażeń Św. Marka Ewangelisty w Daniela w jaskini lwów, a króla Dawida w patriarchę Józefa 4 .

Zmiana tematu obrazów

Oczyszczenie powierzchni malowideł, usunięcie przemalowań i pociemniałych werniksów umożliwiło właściwe odczytanie treści obrazów. Oto pierwszy z nich, mający przedstawiać Świętego Marka Ewangelistę (ryc. 5). Atrybutem św. Marka był skrzydlaty lew - i rzeczywiście, u stóp postaci widnieje lew. Jak jednak wytłumaczyć obecność drugiego lwa, przed oczyszczeniem lica

Ryc. 2. "Król Salomon", ES., 1783 r. Stan zachowania w trakcie konserwacji, lico obrazu po oczyszczeniu, zdublowaniu i zakitowaniu ubytków zaprawy i warstwy malarskiej

-, :,., '..

", ..

. .

.. .

./<,;.;"t ."'..

. o,;

. ;'

.t

:,. j :': (A.::'

...

,.

''':' ,

., li .: .

:1 :

(,it-,

:wf I

:< '

"f""

;(

"'c!",(...;' ""t.

...

, h:

.q,'

. ./ .

I'

....

. " l'

. ,.

:';;:"$ T /¥;:; : ./' .."., .t:

',-:' -,

prawie niewidocznego? Trudno też objaśnić scenę przedstawioną w tle. Okazuje się, że to nie św. Marka przedstawił nieznany malarz. Obraz ukazuje proroka Daniela w jaskini lwów. Daniel, jeden z czterech proroków większych, uprowadzony do niewoli babilońskiej zajmował wysokie urzędy na dworze babilońskim, a potem perskim. Za złamanie zakazu modlitwy został skazany przez króla Dariusza na śmierć przez wrzucenie do jaskini pełnej lwów. O świcie król Dariusz pospieszył do lwiej jamy, by sprawdzić, czy prorok przetrwał tę próbę. Nie tknięty Daniel tak tłumaczył swoje cudowne ocalenie: "Bóg posłał anioła swego i zamknął paszczęki lwom i nie zaszkodziły mi"s. Tę właśnie scenę przedstawia omawiany obraz. Daniel, ukazany w całej postaci, w ekspresyjnym geście rozłożonych rąk, z oczami uniesionymi ku górze, zajmuje centralną część kompozycji. U jego stóp spoczywają lwy, w tle, u wejścia do jaskini, pojawia się król Dariusz ze świt ą 6.

Katarzyna Męczyńska, Agnieszka Lewandowska

--

Ryc. 3. "Salvator Mundi", ES., 1783 r., Stan zachowama przed konserwacją, lico obrazu. Widoczne szwy pionowe i odarty narożnik (lewy górny) obrazui/

?;, <" ... --,,-,..,.c,."-<..y_.,, J

Ogólna tonacja obrazu utrzymana jest w ciepłych odcieniach brązów i ugrów, cała uwaga widza koncentruje się na postaci Daniela - na jego jasnej karnacji, ugrowo-cielistej sukni, w cieniach, załamaniach fałd opracowanej czerwienią, zielonkawym płaszczu modelowanym różnymi odcieniami tego koloru: od ciepłej, oliwkowej do chłodnej, zbliżonej do turkusu. Scena z królem Dariuszem umieszczona została na intensywnie błękitnym tle. Cechy stylistyczne i ikonograficzne wskazują na czas powstania obrazu w latach 20.-30. XVIII w.7 Zmiana tematu nastąpiła również w przypadku obrazu noszącego pierwotnie tytuł "Król Dawid Prawodawca". Ten obraz po pracach konserwatorskich powrócił do Fary jako "Józef Patriarcha". (Ryc. 7, 8) Postać z pierwszego planu, początkowo określana jako król Dawid, nie posiada jednak atrybutów władzy królewskiej, trudno również połączyć z postacią króla sceny w tle. Pomocne we właściwym odczytaniu obrazu okazało

Ryc. 4. "Salvator Mundi", ES., 1783 r., Stan zachowania w trakcie konserwacji, lico obrazu po oczyszczeniu dublażu i zlikwidowaniu ubytków zaprawy

><, ... ..,.z;,:,;'\\ ,,-.H ,';(>,;i ij j ": . + "t:".

l, :,

.:

\t

!!li

:)

,;iw. ,.:,...

J'1 li :;"Y'\D;: .

,.. '

"ł;,/

;.

.

i.ł-'" ,JiI!/J:<x'"

. .,:"'-:;.,, "¥':'"""",.,..,.'się usunięcie przemalowań, zabrudzonego i częściowo oślepłego werniksu. Po tych zabiegach można było na nowo odczytać treść przedstawienia. Obraz ukazuje monumentalnie potraktowaną postać patriarchy Józefa. Biblijny Józef, syn Jakuba, faworyt ojca znienawidzony przez starszych braci, został sprzedany do egipskiej niewoli. Swojej umiejętności tłumaczenia snów zawdzięczał stanowisko na dworze faraona. W okresie głodu przybywają do Egiptu po zboże bracia Józefa. Nie rozpoznany, poddaje ich dramatycznym próbom, m.in. oskarża najmłodszego, Benjamina, o kradzież złotego kubka. Właśnie ta scena ukazana jest w tle omawianego obrazu. Józef, namiestnik faraona, bierze w niewolę swego brata Benjamina. Patriarcha zasiada na tronie pod baldachimem. U stóp podestu tronu stoi jedenastu braci. Wyróżnia się postać Benjamina z dłońmi i nogami skutymi łańcuchem. U stóp podestu klęczy jeden z braci - prawdopodobnie Juda - błagając patriarchę o litość.

Katarzyna Męczyńska, Agnieszka Lewandowska

."""": :f"/

, I

Ryc. 5. "Daniel w jaskini lwów" (pierwotny tytuł: "Św. Marek Ewangelista"), autor nieznany, l poło XVIll w., stan zachowania przed konserwacją, lico obrazu. Widoczne liczne dziury i odkształcenia płótna

.

,/

.;;i:: ..'"..

") ';

..':.:tI!"'" -,

""w ...

:i

." ..

".

i ..

Ten fragment sceny zmienił się znacznie po zdjęciu przemalowań. Poprzedni konserwator, ze względu na bardzo duże zniszczenia w tej partii obrazu (warstwa farby zachowała się tylko szczątkowo), zamalował postać klęczącego Judy, a właściwie to, co z niej pozostało - obrys głowy, bark i wyciągniętą rękę. W tym miejscu pojawiły się schody z poziomo biegnącą linią stopni. Po zdjęciu wtórnej warstwy farby odsłonięto oryginalny układ schodów, zgrabniej wkomponowany w scenę spotkania Józefa z braćmi. Półkoliście biegnące schody tworzą podest, na którym stoi tron Józefa. Centralną postać kompozycji stanowi zasiadający na tronie Józef. W prawej dłoni trzyma laskę - symbol władzy, lewą wspiera na pasie. Ujęcie postaci, gest, strój oraz otoczenie zostało przedstawione tak, by podkreślić majestat władzy. Niezwykle uroczysty i barwny jest strój patriarchy. Ubrany jest w złocisty kaftan z długimi rękawami ozdobiony szamerowaniem i długi, ciemnobłękitny płaszcz podbity złocistobrązowym futrem. Nakrycie głowy stanowi

Ryc. 6. "Daniel w jaskini lwów", autor nieznany, l pol. XVlll w., stan obrazu w trakcie konserwacji, po oczyszczeniu, zdublowaniu i zakitowaniu ubytków zaprawy i warstwy malarskiejturban z wzorzystego, szarozielonego jedwabiu z przypiętą z boku złotą broszą zdobioną czerwonym piórem. (Ryc. 11, 12) Tron Józefa to obszerny fotel o późnobarokowej formie. Tron stoi na podeście pod baldachimem z bogato drapowanych błękitnych i oliwkowo-zielonych tkanin ozdobionych złotymi frędzlami. Podobnie jak w obrazie "od pary" - "Daniel w jaskini lwów" - można wstępnie określić czas powstania na lata 20.-30. XVIII w. Pozostałe dwa obrazy z zespołu farnego to "Król Salomon" i "Salvator Mundi". Zakres uszkodzeń i przemalowań był tutaj mniejszy. Pierwszy z nich przedstawia króla Salomona siedzącego na tronie zwieńczonym baldachimem (Ryc. 1,2). Postać króla wypełnia prawie całą środkową przestrzeń. Twarz Salomona o wyrazistych rysach, ciemnych oczach i wydatnym nosie ukazana została w trzech czwartych (Ryc. 10). Król przedstawiony jest w koronie na głowie, jego strój stanowi szarobłękitna suknia i zarzucony na ramiona czerwony, podbity gronostajami płaszcz. W lewej dłoni trzyma berło, prawą wskazuje na scenę

Katarzyna Męczyńska, Agnieszka Lewandowska

.. .

,

.q

Ryc. 7. "Józef Patriarcha" (pierwotny tytuł "Król Dawid Prawodawca"), autor nieznany, l poło XVlll w., stan obrazu w trakcie konserwacji, podczas usuwania werniksów i przemalowań. Widoczne liczne dziury w płótnie.

..; .

-; .h

. :t' "..:,..

..

:l:"xl". ,Ii . t 'o \ .

t

;#, '[ o. { 'i. ...,. '.

:rl l' ' ". ł. .

:1.

"?:-:

"",.,.iF ,r

''''łi

.., ." : .-1 " ;"symultaniczną rozgrywającą się jakby we wnęce okiennej, z lewej strony, w głębi obrazu. Scena ta pokazuje słynny sąd Salomonowy. Rozpoznajemy wszystkie znane osoby dramatu: króla Salomona, dwie matki i siepacza trzymającego za nóżkę dziecko. Król Salomon, ubrany identycznie jak w scenie centralnej, siedzi również na tronie zwieńczonym baldachimem. Kompozycja obrazu jest prosta, skupiona na opisie anegdotycznym. Paleta barwna ogranicza się przede wszystkim do różnych odcieni brązów, czerwieni, błękitnych szarości. Obraz malowany jest schematycznie, zwłaszcza w oddaniu szczegółów i zbyt płytkiej przestrzeni na rzecz, jednolicie barwionych płaszczyzn. Jednocześnie cechuje go dekoracyjność i swoista ekspresja. Prowincjonalne cechy warsztatu artystycznego odnaleźć można także w drugim obrazie tej grupy przedstawiającym Salvatora Mundi (sygnowanym i datowanym na odwrociu, podobnie jak "Król Salomon", "F.S.1783")

Ryc. 8. "Józef Patriarcha", autor nieznany, l pol. XVl11 w., stan obrazu w trakcie konserwacji, liro obrazu po oczyszczeniu, zdublowaniu i zakitowaniu ubytków zaprawy i warstwy malarskiej

,JiłIIi

.;::.,.

id

Obraz "Salvator Mundi" przedstawia tronującego Chrystusa - Zbawiciela Świata (Ryc. 3, 4). W tle przedstawiona została scena Jezusa nauczającego w świątyni. Pierwszy plan zajmuje pełnowymiarowa, siedząca postać Salvatora Mundi. Ukazany jest jako jasnowłosy młodzieniec o twarzy łagodnej i poważnej. Ubrany jest w luźną czerwoną szatę spodnią i błękitną szatę wierzchnią. Chrystus unosi prawą dłoń w geście błogosławieństwa, lewą ujmuje ziemski glob. Nad głową Zbawiciela upięta jest zielono-błękitna draperia opadająca szerokimi fałdami w dół. Scena nauczania w świątyni, namalowana na dalszym planie, ukazuje wnętrze kaplicy, w której stojący na ambonie Jezus naucza. Słuchają otaczający go mędrcy - niektórzy z uwagą, inni z niedowierzaniem.

Świadczy o tym wymowny gest - jeden z nich stuka się palcem w czoło.

Całość kompozycji, z pewnymi naiwnościami rysunku oraz nieporadnością modelunku i budowania przestrzeni architektonicznej, nosi cechy malarstwa prowincjonalnego.

Katarzyna Męczyńska, Agnieszka Lewandowska

Stan zachowania obrazów przed konserwacją

Omawiane obrazy umieszczono w kruchcie kościoła farnego w warunkach niekorzystnych dla płócien. Bliskość drzwi wejściowych (trzy pary), zmienna wilgotność ścian, ciągłe wahania temperatury i wilgotność powietrza przyspieszały proces niszczenia malowideł. Zawieszone w stiukowych ramach przybite były gwoździami bezpośrednio do wilgotnej ściany. Przestrzeń między obrazem a ramą zamaskowano i uszczelniono drewnianą listwą, co dodatkowo ograniczyło cyrkulację powietrza. Od strony odwrocia powstała nisza sprzyjająca rozwojowi pleśni i mikroorganizmów. Stan zachowania obrazów przyjętych do konserwacji był dramatyczny. Zniszczenia występowały we wszystkich częściach budowy technologicznej obrazu: uszkodzone były krosna, płócienne podłoża, warstwy zaprawy i warstwy malarskie. Obrazy poddawane były w przeszłości różnym naprawom, po raz ostatni prawdopodobnie na początku wieku. Zakres przeprowadzonych wtedy prac konserwatorskich świadczy o tym, że już prawie sto lat temu płótna były znacznie uszkodzone, szczególnie "Daniel" i "Józef". Wtedy też zapewne przeprowadzono zabieg dublowania, czyli podklejenia płótna oryginalnego nowym płótnem 8 . Wymieniono wtedy również krosna - drewniane ramy, na które

.i/,.:-:;'> :'

". . .:.. ;"> hot . :::.k ..;> A..

J,:...i't: ...

"".'"ł

">c.'

:.......>::x. .....

;i-..-.

{Ji

';1

;; . 'J?

'1 f, .

.

" ł - .i :-łi ."

:t"'

:/.t

.,.-"" . .< i 'j...... ,,

Ryc. 9. Sygnatura na odwrociu obrazu "Salvator Mundi" (identyczną odnaleziono także na odwrociu obrazu "Król Salomon"). Widoczne w postaci pionowego paska miejsce zszycia obu brytów oryginalnego płótnanaciągnięty jest obraz. Krosna wykonano w sposób nieprawidłowy, bez klinów _ możliwości napinania płótna oraz sfazowania. Kształt wewnętrznej krawędzi krosna odcisnął się na powierzchni płócień. Drewno krosien, zaatakowane przez owady, uległo prawie całkowitemu zniszczeniu, listwy były w wielu miejscach połamane, a gwoździe skorodowane. Silnej destrukcji uległy płótna, na które podklejono obrazy, tzw. płótna dublażowe. Zetlałe, z licznymi dziurami po gwoździach były silnie zdeformowane, sfałdowane. Na ich odwrociu rozwinęły się kolonie grzybów, pleśni, tworząc białe i czarne przebarwienia. Spoiwem dublażowym zastosowanym w poprzedniej konserwacji był klajster, klej wyjątkowo nieodporny na atak mikroorganizmów. Stanowił wręcz doskonałą pożywkę dla kolonii pleśni. Pomiędzy oba płótna - oryginalne i dublażowe - w miejscach szczególnie dużych rozdarć i dziur wklejono dodatkowe łaty w kształcie prostokątów. Na skutek zniszczeń i struktury płótna, i masy dublażowej także one utraciły swą pierwotną funkcję dodatkowego wzmocnienia. Bardzo zły był także stan zachowania oryginalnych podobrazi (płótna lniane tkane ręcznie). Rozległe ubytki i rozdarcia spowodowały osłabienie ich funkcji nośnej. Liczne były dziury różnej wielkości: od bardzo rozległych o nieregularnych kształtach (np. w obrębie szaty i turbanu patriarchy Józefa, ryc. 11), do niewielkich, rozsianych na całej powierzchni obrazów.

; .

f:

,.

.'

'!t: ł.

-p "

'!

Ryc. 10. "Król Salomon", ES., 1783 r., fragment, widoczna wyrazista siatka spękań zaprawy i warstwy malarskiej o muszlowo uniesionych brzegach. Ciemny fragment w lewym górnym narożniku - przed usunięciem werniksu i przemalowań

...

.':':<,:

"(" .

I

Katarzyna Męczyńska, Agnieszka Lewandowska

!'.

../A ..." ',': ".(i>..,;.

-t,:"

Ryc. 11, "Józef Patriarcha", autor nieznany, l pol. XVlll w., fragment, głowa w turbanie, widoczna rozległa łata po uzupełnieniu płótna "na styk" i zaprawy (kit czerwony)l! -b-1!" '-4

,.:i: ":j>: , ;lilii

: 9<,

¥i::'::';:"

Struktura włókien płótna została silnie osłabiona, tkanina stała się krucha, łamliwa, bardzo łatwo ulegająca odkształceniom. Również warstwa zaprawy była bardzo odkształcona. Charakter zniszczeń był inny w przypadku obu par obrazów, wiąże się to z ich odmienną budową technologiczną. W obrazach "Józef" i "Daniel" zniszczenia warstwy zaprawy były dużo bardziej rozległe.

Liczne ubytki, przetarcia i wykruszenia spowodowane zostały pracą płótna.

Na dużych powierzchniach zaprawa zachowała się tylko w zagłębieniach splotu lub w formie małych wysepek - cząsteczek zaprawy i warstwy malarskiej, które w czasie poprzedniej konserwacji zostały zalane grubym przemalowaniem olejnym. Wtórna warstwa malarska (przemalowanie) leżała częściowo bezpośrednio na płótnie (ubytki zaprawy nie zostały wcześniej uzupełnione kitem), a częściowo na pozostałościach oryginalnej warstwy malarskiej. Bezpośredni kontakt spoiwa olejnego z podłożem płóciennym był przyczyną dodatkowych zniszczeń

Ryc. 12. "Józef Patriarcha", autor nieznany, l pol. XVllJ w., fragment, głowa w turbanie, po konserwacjiv'"

"..?" <,'1 i :;:; t ;:,"-'; \:f'- ,. /J;> ."¥::< ',fiLfij:

; ,ftj;t .,1.

: ;B

'lj

-.J

':ł

'/f" (ł. .:.

::

, 1;::"v"o;.

. .,

płótna obrazu. Następowała chemiczna degradacja celulozy (głównego składnika włókien). Zaprawa wykazywała również znaczne osłabienie przyczepności do podłoża płóciennego. W wielu miejscach występowały spęcherzenia i deformacje miseczkowate, zwłaszcza w obrazach "Salvator Mundi" i " Król Salomon", w których grubość zaprawy była większa. Na powierzchni tych obrazów powstała wyraźnie widoczna siatka spękań utworzona przez łuski o wysoko uniesionych krawędziach. Stan zachowania warstw malarskich był dość zróżnicowany. Na obrazach "Salvator Mundi" i "Król Salomon" wykruszenia i ubytki występowały głównie wzdłuż krawędzi, a zakres przemalowań był znacznie mniejszy, niż w dwóch pozostałych. Warstwa malarska, sztywna i krucha, powtarzała siatkę spękań zaprawy. Natomiast obrazy "Daniel" i "Józef" pokrywała, niemal na całej powierzchni, gruba warstwa olejnych przemalowań, zmieniających niejednokrotnie nie

Katarzyna Męczyńska, Agnieszka Lewandowska

"'i, "

., -: ::2:

!. ,: ' . .

.<:"'?"" ....,.j::.v..

...",;,'.,0%. .

,..,'.':,.....:;..,.. '.'

. o..

'.. ?<.....

'.'r3->..'

.. ".

'" ..? .I:

:'\.::

<\

Ryc. 13. Próbka z obrazu ,,Józef Patriarcha". Warstwa zaprawy (A) stosunkowo cienka i drobnoziarnista, warstwa malarska (8) - gruba, kilkuwarstwowa. Wyraźnie widoczne podobieństwo technologiczne w próbkach z obu obrazów (grubości i struktura warstw). Uwaga - okrągłe formy widoczne na zdjęciach to pęcherzyki powietrza zatopione w żywicy obok próbki

tylko kolorystykę, ale i przebieg oryginalnych form. Dopiero po usunięciu przemalowań odsłonił się rzeczywisty stan zachowania warstwy malarskiej - w wielu partiach obrazów (np. partie tła w "Danielu") zachowały się szczątkowe pozostałości oryginału. Wszystkie cztery obrazy zostały podczas poprzedniej konserwacji pokryte grubą warstwą obecnie pociemniałego i pożółkłego werniksu, miejscowo "zaślepniętego" i zbielałego.

Przebieg prac konserwatorskich

Konserwatorzy pracujący nad przywróceniem obrazom zarówno ich wartości estetycznych, jak i fizycznych (wzmocnienie, zabezpieczenie przed postępującym niszczeniem), realizowali równolegle, w dwóch zespołach, uzgodniony wspólnie program postępowania, zbliżony w przypadku wszystkich czterech obrazów. Obrazy zostały zdjęte ze ścian kościoła i przeniesione do pracowni. Bardzo zniszczone płótna i osypującą się warstwę malarską zabezpieczono, naklejając bibułę japońską. Następnie oczyszczono odwrocia z ogromnych ilości kurzu

.-?

:....,. .

;;..;-r : .

'. .,

.'

:,,'0'0

''. ''i:i::

,b:

:';'"l- <.i'';i

;.(".... > .

-;--; .,.) :A .-' +'Am ;...,f!{;../

.

<;: ..;-";<

: "'.... .:.,. ;'. '.:Y'!i. > .

0/..

,'

1: :

!,!. ,.';";

Ryc. 14. Próbka z obrazu "Król Salomon". Warstwa zaprawy (A) położona w grubej warstwie, gruboziarnista. Warstwa malarska (B) - cienka. Wyraźna analogia w układzie warstw technologicznych w próbkach z obu obrazów "od pary"

i sadzy. Odsłoniły się liczne kolonie pleśni, odkażono zatem płótna specjalnymi preparatami. Następnie usunięto płótna dublażowe - ponieważ doszło do mikrobiologicznego rozłożenia spoiwa dublażowego (klajster), płótna łatwo rozdzieliły się. Usunięto także łaty znajdujące się pomiędzy płótnami oryginalnymi i dublażowymi. Mechanicznie oczyszczono odwrocia oryginalnych płócien, usuwając pozostałości mas dublażowych, farb, zanieczyszczeń. Powtórnie odkażono powierzchnię płótna, zwilżając jednocześnie odwrocia i prostując je następnie poprzez suszenie pod obciążeniem. Zabieg prostowania pofalowanych i odkształconych podobrazi powtarzano kilkakrotnie, aż do osiągnięcia zadowalającego efektu. Następnie przystąpiono do przygotowania odwroci do zabiegów dublażu.

Usunięto wszelkie zgrubienia i supły. Ścięto brzegi szwów, wzmacniając je dodatkowo wklejanymi w poprzek nitkami lnianymi. Wykonano zabieg konsolidacji warstwy malarskiej i zaprawy, wprowadzając od odwrocia impregnat, wodny roztwór metylocelulozy. Kolejnym etapem prac było, po odwróceniu obrazu licem do góry, usunięcie zabezpieczeń z powierzchni warstwy malarskiej. Następnie przystąpiono do warstwowego usuwania z powierzchni zabrudzeń, grubych warstw pociemniałego i pożółkłego werniksu oraz rozległych przemalowań leżących zarówno na zachowanej, oryginalnej warstwie malarskiej, jak i bezpośrednio na płótnie.

Katarzyna Męczyńska, Agnieszka Lewandowska

Wykonano następnie reperacje lokalne - wklejono na styk łaty (największą ich ilość, kilkaset, wklejono w płótno obrazu "Józef Patriarcha") we wszystkie ubytki płótna oraz sklejono przedarcia i pęknięcia. Doklejono również na styk brakujące fragmenty, niejednokrotnie wzdłuż całych krawędzi, krajek. Ze względu na bardzo duży stopień zniszczenia wszystkich podobrazi oraz fakt powrotu obrazów po konserwacji do Fary, w bardzo niekorzystne warunki klimatyczne, zadecydowano o przeprowadzeniu zabiegu dublażu w przypadku wszystkich malowideł. Jako spoiwo zastosowano masę woskowo-żywiczną, dodatkowo wprowadzając przekładkę (jeszcze jedną warstwę tkaniny pomiędzy płótna - oryginalne podobrazie i płótno dublażowe) w przypadku obrazów z wielkimi ubytkami płótna - "Daniela" i "Józefa". W efekcie tego zabiegu obrazy zostały wystarczająco wzmocnione i przesycone masą dublażową. Na nowych odwrociach "Salvatora Mundi" i "Króla Salomona" umieszczono wiernie przeniesione sygnatury odkryte na oryginalnych płótnach. Teraz należało specjalną masą - kitem - uzupełnić wszystkie ubytki warstwy malarskiej i zaprawy. Sporządzono kit w kolorze oryginalnej zaprawy - czerwony w przypadku "Daniela" i "Józefa", z największą ilością koniecznych uzupełnień. Kolor kitu wykorzystano jako podmalowanie w uzupełnieniach warstwy malarskiej, często nakładanych laserunkowo, scalająco. Uzupełnienia warstwy malarskiej - punktowania - wykonano farbami żywicznymi, starając się, o ile to było możliwe, wiernie odtworzyć pierwotną formę i kolor. W pewnych partiach - np. tło w lewej części Daniela - nie zachowały się żadne fragmenty oryginalnej polichromii - podstawa do ewentualnej rekonstrukcji. W takim przypadku pozostano przy scaleniu kolorystycznym fragmentu. Dodatkowych studiów wymagało odtworzenie wielopostaciowej sceny rozgrywającej się w tle obrazu "Józef Patriarcha" oraz odtworzenie elementów jego stroju. Końcowym zabiegiem było zabezpieczenie powierzchni obrazów werniksem. Po zakończeniu konserwacji obrazy zostały umieszczone na swoich poprzednich miejscach, jednak zadbano o właściwą ich izolację od zawilgoconej ściany. Całe odwrocia zabezpieczono ruchomymi listwami drewnianymi, wsuniętymi w specjalne prowadnice, z pozostawieniem przestrzeni umożliwiającej swobodną rotację powietrza pomiędzy obrazem a ścianą.

Zakończenie

Po wielomiesięcznej pracy zespołu konserwatorów obrazy wróciły na swoje miejsca, do poznańskiej Fary. Dzięki współpracy specjalistów różnych dziedzin - konserwatorów dzieł sztuki, historyków sztuki i chemika - specjalisty od analizy fizyko-chemicznej materii obrazu udało się odsłonić niektóre z tajemnic. Rozpoznano datę powstania i sygnaturę malarza - autora dwóch obrazów, "Króla Salomona" i "Salvatora Mundi" . Uzyskano też informację przybliżające czas powstania pozostałych malowideł - wiadomo, że powstały po

1720 roku. Zostały również na nowo odkryte pod względem ikonograficznym.

Wszystkie cztery obrazy po oczyszczeniu, zdjęciu przemalowań i wykonaniu pełnego zakresu prac konserwatorskich odzyskały swoje pierwotne walory estetyczne i zostały zabezpieczone przed dalszym niszczeniem. Mamy nadzieję, że przyciągną uwagę zwiedzających Farę.

PRZYPISY

1 Prace konserwatorskie zostały sfinansowane z funduszy miejskich.

2 Zespół konserwatorów: mgr Piotr Dybalski, mgr Magda Dybalska-Gierowska, mgr Katarzyna Męczyńska, mgr Anna Siuchnińska, mgr Agnieszka Lewandowska, mgr Andrzej Lewandowski.

3 Badania technologiczne, analizy mikrochemiczne wykonała pani mgr Anna Michnikowska. 4 Składamy serdeczne podziękowania za pomoc w nowym odczytaniu ikonografii obrazów historykom sztuki: pani mgr Bagnie Wrońskiej i pani mgr Helenie Stęszewskiej oraz panu Andrzejowi Kusztelskiemu. 5 Biblia, Ks. Daniela, 6,14-7,8.

6 Wł. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, PIW 1985, s. 193.

7Ewa Marxen-Wolska, Uroki lata - czy Watteau, "Biuletyn Informacyjny Konserwatorów Dzieł Sztuki", nr 3, 4 (14, 15) 1993, s. 23. Istotne dla datownika okazały się wyniki badań technologicznych naszych obrazów. Jedyny występujący w warstwach malarskich pigment niebieski to błękit pruski wynaleziony w 1704 r. Jego użycie zanotowano już w l ćwierćwieczu XVlll w. W latach 30. powstały już w Niemczech manufaktury produkujące tę farbę. Przyjęta wcześniej data powstania obrazu - lata 20.-30. XVlll w. - znalazła zatem swe potwierdzenie. 8 Zabieg dublażu przeprowadza się w celu wzmocnienia podłoża tekstylnego i przeniesienia funkcji nośnej na nowy podkład - np. tkaninę.