WYSTAWY GRAFIKI I RUCH BIBLIOFILSKI W POZNANIU W OKRESIE DWUDZIESTOLECIA MIĘDZYWOJENNEGO

Kronika Miasta Poznania 1996 R.64 Nr4; Lata dwudzieste, lata trzydzieste

JAROSŁAW MULCZYŃSKl

W zrost zainteresowania grafiką artystyczną od początku naszego wieku powiększyło grono jej wielbicieli i kolekcjonerów. Jedną z ważniejszych przyczyn poszerzenia kręgu odbiorców tej zapomnianej przez dziesięciolecia dziedziny sztuki stanowiła większa jej popularność wśród samych artystów. W okresie gwałtownych przemian w sztuce przełomu XIX i XX wieku grafika dawała nowe możliwości tworzenia i nowe - nieznane dotąd - środki wyrazu artystycznego. "Stricte" artystyczna twórczość pojawiła się także od przełomu XIX/XX wieku na polu wydawniczym. Odtąd bowiem datuje się nowa jakość estetyczna, którą stanowi zjawisko "pięknej książki" związane w pierwszych latach naszego wieku na ziemiach polskich ze sztuką Stanisława Wyspiańskiego, a później z działalnością Jana Bukowskiego, Stanisława Dębickiego, Karola Frycza, Józefa Mehoffera i innych. Zdobnictwo książkowe stało się gałęzią nauczania artystycznego, a ilustracja - równorzędnym elementem książki. Jednak dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. książka naprawdę przestała służyć jako oręże walki w okresie niewoli (zwłaszcza pod zaborem pruskim), zdobywając sobie autonomiczne prawo do pięknej formy i kreacji artystycznej. Jej zewnętrznej szaty nie przesłaniały już żadne ważniejsze treści i posłannictwa służące walce niepodległościowej. Pojawienie się zjawiska "pięknej książki" związane było również z "wyzwoleniem" się grafiki od służenia książce w formie ilustracji. Techniki graficzne (np. drzeworyt i staloryt) stały się samodzielną wypowiedzią twórczą, zarówno w dziedzinie wydawnictw książkowych, jak i w obrębie tzw. grafiki czystej. Nowe formy druku umożliwiały wielokrotne powielanie pięknych i estetycznych książek, barwnych plakatów czy tek graficznych. Z tych względów pojawiły się w Poznaniu po J wojnie światowej towarzystwa o charakterze bibliofilskim i popularyzartorskim, których celem było przekazywanie wiedzy artystycznej

Ryc. 1. Plakat ,,1 Dorocznej Wystawy Czarno-Białej" w Salonie "Świtu", proj, Jan Wroniecki, 1922 r.

Wł. Muzeum Narodowe w Poznaniu

_.

.-:

;-'*.

. ",,- . " 3. ,rf .,L ,r :\ . . '( ... . S ",.

F -ł l" ...'\..

, ,.. .. -; t ł " łi/'

"" tł ,

...

-:.,l .,;:i "

,.., , -. , 'I, .

"J.lł-'.:l'

-

- -

I ,

'"

' \ I. I ',' ;', ',," -II!" '. , "' 1'/ , :.

,\ J '., .('. ,J;,. . ' " < J 'f, ,, i "" , ' '\"-' '.J., 1."':t ,'Yfj \. , Jto'...;..-:: . ".,p ...." , '" --..' ., :; ',"'" "'.... ,,,.' '-, . ,1:._,'.:;:: ..... =.'''' ,.....'. : ( p:1:-D01J.OCZNA;" wY/TA.WA' .. ..;ttAfJNfJFlJfAłA ':', ,':")fvITf 9G12.0D zm£Oc,ICZNY'" ' ;.;.: PO !NAN. y GllVDZI£Ń 19 '2/4'.

. # -' "":::J !. 4Jjł,:,. --;.1""R:mł(tf- j ,,'f"""" '"'' "''.t. '. ""i historycznej oraz propagowanie grafiki i " czarnej sztuki". Do tego czasu, poza kilkoma wystawami graficznymi zorganizowanymi po 1904 r. w Kaiser Friedrich Museum (zob. spis na końcu) oraz nielicznymi przykładami grafiki artystycznej (np. prace Jana Kazimierza MycieIskiego i Jana Wronieckiego) czy użytkowej (np. exlibrisy Wiktora Gosienieckiego i Jana Wronieckiego), prezentacje grafiki nowoczesnej, propagowanie "pięknej książki", ich obieg i związany z tymi zjawiskami ruch bibliofilski były mało rozwinięte. W wieku XX zmieniło się oblicze kolekcjonerstwa. Różnorodne jego odmiany były odbiciem przemian ustrojowych, demokratyzacji życia oraz upowszechnienia nauki, sztuki i kultury. Obok "tradycyjnego" kolekcjonera, bogatego i dostojnego znawcy, wyrastają zbieracze rekrutujący się z przedstawicieli świata pracy o skromnych możliwościach finansowych. W orbicie ich zainteresowań pojawiły się przedmioty zwyczajne (np. opakowania papierosów, etykiety zapałczane, naklejki na butelki i naklejki hotelowe, znaczki pocztowe itd.), nawet

Jarosław Mulczyński

o niewielkiej wartości materialnej, które dopiero w zbiorze nabierają większego znaczenia i wyrazu 1. Nie może więc dziwić fakt, że "nowo wyzwolona" grafika, a także "piękna książka" (zdobiona ornamentami i zaopatrzona w ilustracje) i exlibrisy stały się obiektami zainteresowań znacznego kręgu nowych kolekcjonerów, tym bardziej, że dyscypliny te posiadały już kilkusetletnią historię. W obszarze grafiki artystycznej oraz bibliofilstwa działały na terenie Poznania w okresie dwudziestolecia międzywojennego dwa towarzystwa: Towarzystwo Bibliofilów Polskich i Towarzystwo Miłośników Grafiki. Lata dwudzieste XX wieku stanowią początek zorganizowanego polskiego ruchu bibliofilskiego w Poznaniu. W tym czasie z inicjatywy ks. Edmunda Majkowskiego zawiązał się Komitet Organizacyjny w składzie: dr Bożenna SzulcGolska, ks. dr Henryk Likowski, Jan Kuglin i inż. Bronisław Przybylski. Po opracowaniu Statutu T owarz ys tw a Biblio filów Pols kich w Poznani u zwołano na dzień 15 lutego 1923 roku w Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu zebranie konstytucyjne. Do głównych celów Towarzystwa należało szerzenie kultu "pięknej książki" poprzez wygłaszanie odczytów, urządzanie wystaw, udział w zjazdach krajowych i zagranicznych oraz wydawanie własnych pozycji książkowych 2 . Spośród 19 osób (w 1928 r. do Towarzystwa należało 29 osób), które zgłosiły akces przynależności do Towarzystwa Bibliofilów Polskich, wybrano Zarząd w następującym składzie: prezes dr Edward Kuntze (historyk, bibliotekarz, w latach 1919-1926 pełnił funkcję dyrektora Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu, później działał w Krakowie), wiceprezes ks. Edmund Majkowski (historyk, bibliotekarz, archiwista, bibliograf, numizmatyk i medalograf), sekeratrz Jan Kuglin (drukarz, typograf-artysta, publicysta, pedagog i właściciel Rolniczej Drukarni i Księgarni Nakładowej w Poznaniu; po Ił wojnie światowej działał we Wrocławiu), skarbnik inż. Bronisław Przybylski (brak bliższych danych) i członek Zarządu - dr Bożenna Szulc-Golska {bibliotekarka, tłumaczka i dr filozofii w zakresie filologii romańskiej, od 1956 r. w stopniu docenta)3. Siedziba Towarzystwa Bibliofilów Polskich mieściła się przy ul. Mielżyńskiego 24 (w Rolniczej Drukarni i Księgarni Nakładowej należącej do J. Kuglina), natomiast zebrania, które postanowiono odbywać co miesiąc, urządzano przeważnie w sali Biblioteki Uniwersyteckiej przy ul. Ratajczaka. Prelekcje naj ZE'ZBJORÓWK)l1a1 I ! )(-L:..FDRMANOWICZĄI i ;' 1 ,: l, '< - .:, I 41 I I:' '- -,' - ...._ . I .;: ,,:1; I.,/ąt:' , ': " :'I! .'. " .,.

' Itr \"'j. .1j: . . l/j"-';,:1 ';- -,---Jli ; ,......... _ ł ::; ł' ol -f:il ),,'II k'.: I.I" ''':.:It. "",,!i[I ,r ' ..-.J ._J'''' ,!ł : !rfv,.,'7""' :-:< . .

;v.'-"'" . , ' 'IIJ"/'''''' ", .:.

l\ , . :'::; :, :; \ ._', ....;;. I Ł I Ii L /. .\ -c---_, ..'_' ..-;:'" 't+. 'I. /. "" J." ......""'.. r... . \\\/. I, : \) <,.. ... -:# ...7 ',', ',' (. /, ,..:_.;,:--Tui"j ..... _' - "t. \ i \. ',/ i:'¥P':ł 'Uf( J ... ....-:-:-... ;r: ),' d L ' I fI;: 7 ',' /.' 'i, I;: I: l IkIt "" y f1-:- " ,I I!o;f,' .' . 'I" ": :',' -'.' .// . .' /' \ ',1.1,'. .- -?_,-\. ",.

· '>1'1 W11 , I . ł, .. (r' '\ . . ,\j' i!! 'L.. .;rJ ! ; ;..' .::. ' ""! lLi.Il.!1!t 'ft'. \ ,I 'i: '. /,

Ryc. 2. Exlibris "Ze zbiorów x.L.

Formanowicza", cynkoryt, ok. 1920 r., proj. Wiktor Gosienieckitych spotkaniach wygłaszali członkowie Towarzystwa, m.in. Eliza i Marian Gumowscy (" Tytuł książki polskiej XVI i XVII wieku", ,,0 wystawie książki we Wrocławiu" i "Zbiór warszawskich zaproszeń"), Zofia Kawecka (,,0 grafice jugosłowiańskiej i ekslibrisach Milenka Gjurica"), prof. Władysław Mieczysław Kozłowski ("Biblioteki w Ameryce"), Jan Kuglin ("Zasady piękna książki", "Papier, jego historia i wyrób", "Plakat, jego znaczenie, historia i stan obecny w Polsce" oraz "Sprawozdanie z J] Zjazdu Miłośników Książki i Bibliotekarzy w Warszawie"), ks. Edmund Majkowski ("Mikołaj z Kościana, kanonik poznański, bibliofil XV wieku", "Stan odbudowy spalonej przez Niemców Biblioteki Uniwersyteckiej w Louvain", "Przyczynki do dziejów biblioteki króla Zygmunta Augusta" i "Biblioteka Diecezjalna w Poznaniu, jej przeszłość, reorganizacja obecna i projekty na przyszłość"), Bożenna Szul-Golska (,,0 bibliofilach i bibliofilstwie"), Franciszek Zygarłowski ("Restauracja starych druków oraz ich przechowywanie") i Maria Wojciechowska ("Pergaminiści i papiernicy poznańscy XV i XVI wieku"); natomiast w 1923 roku Bronisław Przybylski wygłosił odczyt o najnowszych exlibrisach poznańskich, a także omówiono prace graficzne Tadeusza Kulisiewicza i Wilhelma (Wilka) Osseckieg0 4 . Poza wymienionymi osobami do Towarzystwa Bibliofilów Polskich należeli literaci, artyści, uczeni, prawnicy, bibliotekarze, księża, pracownicy umysłowi i k upcy 5. Poznańscy bibliofile byli ponadto członkami podobnych stowarzyszeń na terenie całego kraju, m.in. od 1928 r. do Towarzystwa Miłośników Książki w Krakowie należeli Stefan Rakowicz 6 , ks. Edmund Majkowski i dr Jan Kręglewske. Znaczna część członków poznańskiego Towarzystwa uczestniczyła w zjazdach bibliofilskich, np. w I Zjeździe Miłośników Książki w Krakowie w 1925 r. brało udział 10 osób 8 , w II Zjeździe Miłośników Książki w Warszawie w 1926 r. uczestniczyło 15 osób 9 oraz w III Zjeździe Bibliofilów Polskich i I Bibliotekarzy Polskich we Lwowie brało udział 16 osób. Ostatni wymieniony Zjazd miał wiele akcentów poznańskich - jego prezesem wybrano Saturnina Mravincsicsa, przemówienie powitalne wygłosił Jan Kuglin, a Emil Zegadłowicz przygotował prelekcję pl. "Gawęda Poety z Typografem". Kolejny, IV Zjazd Bibliofilów Polskich i II Zjazd Bibliotekarzy z całej Polski odbył się w Poznaniu w dniach od 29 maja do

0[11 DU3\)SltRPNIA19'ih mrF1!,' '\ I"t.KWjgIEGO,f' i:, rt; : ) )1 "',, } ,\'" ....._ c.,hn\.-.

..t\ 'I Ił """.': i »\ ) tJ", \ f\ ,; i- J gJAlON SlTOKI l 5TOWARTYST6W POINAr\J PlAC W0lNOSCI1'f A

Ryc. 3. Okładka katalogu" Wystawy prac graficznych Mariana Ziółkowskiego" w Salonie Sztuki "Stowarzyszenia Artystów w Poznaniu", 1926 r. Wł, Tomasz Ziółkowski

Jarosław Mulczyński

2 czerwca 1929 r. (w czasie trwania Powszechnej Wystawy Krajowej). Dodatkową okazją do zorganizowania zjazdu w Poznaniu była rocznica stulecia założenia Biblioteki Raczyńskich oraz stulecie pierwszego wydawnictwa Biblioteki Kórnickiej. Zjazdowi towarzyszyło wiele imprez i wydarzeń kulturalnych. W Bibliotece Raczyńskich zorganizowano wystawę książki wielkopolskiej, prezentując na niej książki i oprawy ksiąg od XVI w. z superexlibrisem królów polskich, biskupów poznańskich, arcybiskupów gnieźnieńskich, wojewodów i kasztelanów wielkopolskich, a także exlibrisy polskie, królewskie i rodowe. Z okazji Zjazdu opublikowano specjalne pozycje książkowe, m.in. Biblioteka Raczyńskich wydała monografię pt. "Edward Raczyński i jego dzieło" Andrzeja Wojtkowskiego, Biblioteka Kórnicka - "Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej" oraz "Katalog druków XVI w." Kazimierza Piekarskiego, Drukarnia i Księgarnia św. Wojciecha w Poznaniu - poemat "Piram i Tyzbe" Stanisława Herakliusza Lubomirskiego i Drukarnia Katolicka - "Diariusz podróży Teodora BiIlewicza... z r. 1677 i 1678" (urywek).

Ponadto czasopisma i dzienniki poznańskie (np. "Tęcza", "Kurjer Poznański", "Dziennik Poznański" i "Gazeta Zachodnia") przygotowały specjalne numery poświęcone Zjazdowi. Referaty natomiast wygłosili L. Dobrzyńska-Rybicka ("Bibliofilstwo wielkopolskie") i ks. E. Majkowski ("Piotr Wedelicki, lekarz poznański, bibliofil polski XVI w.")lO.

W 1926 r. poznańscy bibliofile uczestniczyli w Międzynaroduwym Kongresie Bibliotekarzy i Bibliofilów w Pradze, wygłaszając kolejne referaty: Marian Gumowski ,,0 historii powstania biblioteki Zygmunta Augusta", Kazimierz Zieliński "O polskiej bibliotece muzycznej", Bożenna Szulc-Golska ,,0 ważniejszych zbiorach bibliotecznych w Wielkopolsce" i Jan Kuglin "Drukarstwo polskie w epoce powojennej". Pod koniec lat 20. wzrosło na terenie Poznania zainteresowanie działalnością edytorską wśród bibliofilów. Poczesne miejsce w tej dziedzinie zajmuje Jan Kuglin, który w swojej Rolniczej Drukarni i Księgarni Nakładowej

.. "

.....

\,

JAN PIOTR NOR.lJ.LJlIl .. " " 1I.r +1 IJ .. 0

Ryc. 4. Plakat" Wystawy grafiki polskiej, Norblin, Płoński, Kielisiński" w Muzeum Wielkopolskim, proj, Ludwik Stachowski, 1931 r. Wł. Muzeum Narodowe w Poznaniu

wydawał większość druków bibliofilskich tego okresu. Jego przyjacielskie kontakty z Emilem Zegadłowiczem (również wydawcą) i Zbigniewem Pronaszką zaowocowały powstaniem interesujących pozycji bibliofilskich. W ramach tej działalności Towarzystwo Bibliofilów Polskich w Poznaniu wydało kilka utworów E. Zegadłowicza, m.in. "Siedem pieśni zgrzebłych o Janie Kasprowiczu" (1928), "Balladę o świątkarzu" z drzeworytami twórcy ludowego Jędrzeja Wowry (1928) i "Dziesięć ballad o powsinogach beskidzkich" z drzeworytami barwnymi Zbigniewa Pronaszki (1929). Do tej ostatniej pozycji, opatrzonej wstępem J. Kuglina, Stanisław Jeżyński z Warszawy specjalnie opracował czcionkę ręcznie wyciętą w hartowanej stalilI. Zbigniew Pronaszko wykonał na prośbę Kuglina 10 barwnych drzeworytów l2 . Aktywność Towarzystwa Bibliofilów Polskich w Poznaniu osłabła w latach 30., co zapewne wiązać można z kryzysem gospodarczym. W 1929 r., kiedy odbywał się w Poznaniu wspomniany IV Zjazd Bibliofilów i II Zjazd Bibliotekarzy Polskich, Towarzystwo otrzymało prawdopodobnie ostatnią dotację z kasy miejskiej i Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Z naborem zaś nowych członków Towarzystwo miało problemy już w 1927 r. 13 Jan Kuglin, niezależnie od wspólnych przedsięwzięć z Towarzystwem Bibliofilów Polskich w Poznaniu, sam odznaczał się niezwykle aktywną działalnością drukarską i wydawniczą. Jego oficynę wydawniczą opuszczało wiele cennych pozycji książkowych, m.in. "Adam Junosza Rościszewski 'przedstawiciel potomności' Zakładu Narodowego im. Ossolińskich i jego korespondencja z Waclavem Hanką" Stefana Vrtel Wierczyńskiego (1928), "Flora, Caritas i Sofia. Posągi i poezje" (1928), "Widma wskazówek. Elegie" (1928) i "Tematy rumuńskie" (1931) Emila Zegadłowicza. Powodzenie tych publikacji skłoniło J. Kuglina do założenia serii bibliofilskich - w 1929 r. "Biblioteki Studwudziestu" (nazwa wzięta od nakładu 120 egz.) i w 1932 r. "Biblioteki Jana z Bogumina Kuglina" . Poszczególne tomy pierwszej serii (każdy numerowany Liber I, Liber II itd.), tłoczone na czerpanym papierze o znormalizowanym formacie oraz często zdobione i ilustrowane, ukazywały się w odstępie mniej więcej miesiąca. "Biblioteka Studwudziestu" miała być - zdaniem J. Kuglina - "wyrazem dążeń współczesnej grafiki książkowej"14, odbiciem czego była współpraca z takimi artystami, jak Paweł Steller czy Artur Marya Swinarski.

, rtłtl>fT ' 1:1 .

(f Ll1 "... ,.. .

t\ I'l\; ułJf.,V I m , r t\ 1061{f "ł) ' A- ,'" r> " .", . I .

.;Yi .. . . U ;" . " !ffIi " ": . ...::?; li V ""...... - ,I ,;"r... t .. , - < IW Iii "\ 1t :;... I .. ,,'":;;;.- . -. ,,'{, J t t. #'tiF7?l). '\fi!B 'f'

''\ / ,,'.

I -.

Ryc. 5. "Exlibris Alfreda Brosiga", drzeworyt, proj. Zofia Małachowska-Gerżabek, 1932 r.

Jarosław Mulczyński

W latach 1929-1931 ukazały się pierwsze tomy: Liber I - E. Zegadłowicz, "Głośniki płonące (z portretem autora wykonanym radjograficznie)"; Liber II - Tenże, "Gawędy poety z typografem"; Liber III - A. M. Swinarski, "Błękitna godzina. Poezje"; Liber IV - E. Zegadłowicz, "Aktor Wieczny" (zdobione przez A.M. Swinarskiego); Liber V-J. Kuglin, "Dziesięciolecie książki Zegadłowicza w Poznaniu"; Liber VI - G. Morcinek, "Ondraszkowe ostatki" (z drzeworytami Pawła Stellera i Stanisława Kuglina); Liber VII - J. Sztaudynger, "Ballady poznańskie"; Liber VIII - M. Czuchnowski, "Poranek Goryczy"; Liber IX - M. Rusinek, "Błękitna defilada"; Liber X-S. Papee, "Stanisława Wysocka"; Liber XI - M. Sevi, "Pieczęcie"; Liber XII - E. Zegad łowicz, "Nad brzegami Zodjaku" (z ilustracjami Romualda Bogaczyka); Liber XIII - W. Brzeska, "Lata szkolne Kasprowicza"; Liber XIV - M. Czuchnowski, "Kobiety i konie"; Liber XV - Z. Jasiński, "Rejs do Rygi"15. Działalność wydawniczą prowadził Kuglin do wybuchu II wojny światowej. Z tego czasu można jeszcze wymienić kilka interesujących przykładów, m.in. "Drogę na jutrznię" Jana Ćepy, wydaną w 1936 r. (?) w tłumaczeniu Jana Kuglina (z języka czeskiego), w nakładzie 60 egz. na czerpanym papierze antykwą Połtawskiego (składał i tłoczył J. Kuglin)l6. Jedną z ostatnich książek odbitych w Rolniczej Drukarni i Księgarni Nakładowej było "Serce na Wschód" Aleksandra Janty-Połczyńskiego (Tokio-Poznań 1938), którą wydrukowano "na sposób japoński" 00 egz. odbito na papierze japońskim oraz 70 egz. na papierze chińskim i przyozdobiono oryginalnym drzeworytem japońskim i wzornikiem wg japońskich klocków z pol. XIX w.). Pozycję tę wydano "jako druk prywatny, niesprzedażny, przeznaczony do wyłącznego użytku autora i typografa" (J. Kuglina)17. W tym miejscu należy również wspomnieć o jego niezwykle bogatym dorobku publicystycznym. Ten wszechstronnie wykształcony drukarz (jeździł po Europie w celu zdobycia doświadczenia i zaznajomienia się z nowościami w tej dziedzinie), członek wielu towarzystw i związków graficznych, publikował liczne artykuły, głównie na łamach "Przeglądu Graficznego" i innych czasopism, o sytuacji w polskim przemyśle graficznym (m.in. z zakresu kształcenia uczniów i warunków socjalnych), o drukarstwie w innych krajach (zwłaszcza w Niemczech i Czechosłowacji), pisał sprawozdania z zagranicznych i krajowych wystaw prasowych, papierniczych, książek itd. oraz szkice na temat artystów-grafików (np. o Leonie Wyczółkowskim) i zasłużonych postaciach dla przemysłu graficznego w Polsce (np. o Edwardzie Pawłowskim).

W 1928 r. własne wydawnictwo bibliofilskie założył również Marian Ziółkowski 0901-1951), grafik, nauczyciel liternictwa na Wydziale Grafiki i Introligatorstwa w Szkole Zdobniczej w Poznaniu i od 1925 r. współwłaściciel Zakładów Graficznych "F.K. Ziółkowski i Sp." w Poznaniu, które przejął po swoim ojcu. Serię wydawniczą nazwał "Z wydawnictw bibliofilskich Marjana Ziółkowskiego, opus...", publikując z tego cyklu w 1927 r. własną tekę zatytułowaną ,,5-pięć grotesek współczesnych" (opus 1), następnie w 1930 r. wiersze Hilarego Majkowskiego pt. "Miasto. Wierszy 6" (z litografiami i układem graficznym M. Ziółkowskiego; opus 2) oraz na początku lat 30. (?) "Malarz

Ryc. 6. Plakat "Jubileuszowej Wystawy Grafiki Leona Wyczółkowskiego" w Muzeum Wielkopolskim, proj. Jan Wroniecki, 1932 r. Wł. Muzeum Narodowe w Poznaniu

I B . '" WY T,WAGR,FI 1 er tv'LJHUaM IELOP)lm 3 CJłąk i tęczy. Rzecz o Franciszku Zygarcie" H. Majkowskiego (opus 3). W dalszej kolejności planował jeszcze wydanie teki własnych litografii pt. "Miała matka córki dwie", ale do jej realizacji prawdopodobnie nie doszło. Marian Ziółkowski zajmował się również publicystyką (od 1925 r.), pisząc artykuły z zakresu zdobnictwa i przemysłu graficznego na łamach "Kurjera Poznańskiego", "Rzeczy Pięknych" i "Przeglądu Graficznego". Duże znaczenie miało w Poznaniu Towarzystwo Miłośników Grafiki założone w 1931 r. z inicjatywy Alfreda Brosiga (1895-1940)18, z którym wiąże się także historia powstania Gabinetu Rycin w Muzeum Wielkopolskim (obecnie MNP). Ten wykształcony na uniwersytetach niemieckich historyk sztuki (w 1922 r. otrzymał tytuł doktorski w Ludwig-Maximilian-Universitat w Monachium) podjął w 1924 r. pracę na stanowisku asystenta w Galerii Obrazów poznańskiego Muzeum. Jednak prawdziwą jego pasją stała się grafika, której zbiory włączone były jeszcze w tym czasie do Biblioteki muzealnej. W 1925 r.

Jarosław Mulczyńskidokonano w Muzeum Wielkopolskim wstępnej specjalizacji kolekcji grafiki i rysunku, wymieniając w "Sprawozdaniu" za ten rok po raz pierwszy osobno "specjalny dział graficzny" (choć nadal pod hasłem " Biblioteka") 19.

Dopiero od 1926 r. pojawia się nazwa "oddział graficzny", który odtąd związano administracyjnie z Galerią Obrazów 20 . Alfreda Brosiga mianowano asystentem działu, zaś około 1928 r. otrzymał stanowisko kustosza Gabinetu Rycin i Rysunku, które piastował do wybuchu II wojny światowej. Opracowywaniem zasobów graficznych Muzeum Wielkopolskiego zajmował się od 1925 r., przygotowując katalog zbiorów 21 . Utworzony w 1926 r. Dział Graficzny mieścił się do 1939 r. w sali na poziomie kondygnacji piwnic w gmachu głównym Muzeum 22 . "W sali tej - napisano w «Sprawozdaniu Muzeum za rok 1926» - urządzono na razie wystawę graficzną złożoną z drzeworytów, litografii i miedziorytów, a to z dotychczasowych zapasów. Na umeblowa.nie tej sali złożyły się tylko gabloty i witryny, stoły, wiatraki i ramy, w dużej części nowo sprawione"23. Po przejęciu w 1919 r. Muzeum przez władze polskie zbiory grafiki i rysunku, obejmujące przeważnie prace artystów obcych (głównie niemieckich XIX w.), uzupełniano w pierwszej kolejności o obiekty sztuki polskiej. Tę politykę zakupów kontynuował również A Brosig, kładąc jednocześnie szczególny nacisk na nabywanie" poznania nów" . Ogromną jego zasługą (i dyrekcji Muzeum) było zakupienie w ciągu zaledwie kilku lat ponad tysiąca grafik i rysunków, również - co warto podkreślić - artystów współczesnych, stawiając kolekcję poznańską na równi z najlepszymi zbiorami w kraju, jeśli brać pod uwagę reprezentatywność okresu dwudziestolecia międzywojennego. W 1925 r. zakupiono m.in. najnowsze teki graficzne Wacława Krajewskiego ("Miasto") oraz wspólnie wykonaną tekę tego artysty z Zofią MałachowskąGerżabek, Zdzisławem Przebindowskim i Wacławem Taranczewskim pt. "Poznań 1925", a ponadto prace Wilhelma Osseckiego, Stanisława Siestrzeńcewicza i Władysława Bieleckiego (dziesięć kolorowych drzeworytów)24. Rok później dokonano zakupu już ponad trzystu grafik kilkudziesięciu artystów polskich, m.in. wspomnianego W. Osseckiego (teki "Drzeworyty", "Zabytki budownictwa na Podkarpaciu. Okolice Krynicy" i" Wilno"), Wojciecha Weissa

\'t\\t.,S - '.

\ .

. ł '-:---ł!,ł,łtI1 ;Y' , s ..' ,'- '. IM ( ,,;I J 'I r

Ryc. 7. "Exlibris ks. kan. Edmunda Majkowskiego", akwaforta, proj. Czesław Borowczyk, 1935 r., wł. Franciszek Burkiewicz z Poznania. Fot. Konrad Tomaszewski

(pięć akwafort), Leona Wyczółkowskieg0 25 . W 1928 r. zakupiono rekordową ilość ponad pięciuset obiektów graficznych i rysunkowych. Wśród nich znalazły się prace Jana Matejki ("Poczet królów polskich"), Napoleona Ordy (dwa albumy), Jana Gumowskiego ("Jasna Góra"), Władysława Roguskiego, Władysława Lama (czternaście drzeworytów i pięć akwafort), Karola Mondrala (trzydzieści trzy akwaforty), Jana Wronieckiego, Jana Rembowskiego (jedenaście akwafort), Jana Rubczaka (dwadzieścia pięć akwafort), Wilhelma Ludwika Rudego (teka "Poznań")26. Ostatnim dużym zakupem do Działu Grafiki było nabycie w roku budżetowym 1929/30 prawie czterystu rycin i albumów (z tego prawie połowę zakupiono na Powszechnej Wystawie Krajowej w 1929 r.), wśród których znalazły się prace czołowych artystów polskich: Franciszka Siedleckiego, Franciszka Żmurki, Tadeusza Ajdukiewicza, Jacka Malczewskiego, Stefana Filipkiewicza, Feliksa Jabłczyńskiego, Konstantego Brandla, Tadeusza Kulisiewicza, Józefa Toma i innych, a także nieliczne prace grafików obcych 27 . Od początku lat 30. liczba kupowanych obiektów systematycznie spadała. I tak, gdy w roku 1930/31 zakupiono jeszcze ponad dwieście prac (m.in. Jeremiasza Falcka, Jana Hrynkowskiego, Wilhelma Osseckiego, Bronisława Tomeckiego, Władysława Skoczylasa i Juliusa Minutoliego)28 i w 1931/32 r. ponad sześćdziesiąt grafik (Wacława Borowskiego, Tadeusza Tuszewskiego, Leona Płoszaja, Wilhelma Osseckiego, Wincentego Skowrońskiego i Henryka Czamana)29, to w 1932/33 r. "Dział graficzny (00.) nie pomnożył się. Ważną pozycję w tym dziale - napisano w «Sprawozdaniu rocznym» - stanowią wystawy poświęcone twórczości artystów polskich, do których zebrano bogaty materiał"3o, zaś w roku 1933/34 "Dział Graficzny (00.) pomnożył się en) o szkic ołówkowy Stachowicza"31, a w 1934/35 nie wymienia się już Działu Graficznego. Od tego bowiem czasu, tj. od początku lat 30., cały potencjał intelektualny i finansowy przeznaczano zamiast na zakupy uzupełniające zbiory - na organizowanie wystaw graficznych, które zdominowały prawie całkowicie kalendarz imprez wystawienniczych Muzeum Wielkopolskiego. W 1926 r. z inicjatywy Alfreda Brosiga zaczęto organizować "specjalne" wystawy graficzne, których do 1939 r. urządzono kilkadziesiąt, opracowując prawie do każdej z nich katalog ze wstępem. Drukowano także zaproszenia i plakaty (najczęściej w Rolniczej Drukarni i Księgarni Nakładowej należącej do Jana Kuglina oraz w Zakładach Graficznych "F. K. Ziółkowski i Sp." w Poznaniu), których projekty wykonywali czołowi artyści Poznania, np. Jan Wroniecki. Wszystkie wystawy prezentowano w dolnej sali Muzeum, gdzie znajdował się Dział Graficzny. Pierwszą z serii tych wystaw była prezentacja "Portretu Królewskiego w grafice" trwająca od maja do października 1926 r. (ze zbiorów Dominika Witke-Jeżewskiego), którą przeniesiono z Kamienicy Baryczków w Warszawie3 2 . Aktywność wystawiennicza nabrała dużego rozmachu od 1928 r. Odtąd każdego roku otwierano przynajmniej jedną wystawę, przybliżając głównie problematykę grafiki polskiej, chociaż w przypadku niektórych ekspozycji (np. wystaw tematycznych) podejmowane zagadnienia ilustrowano przykładami grafiki obcej, zwłaszcza artystów niemieckich. Poza własnymi zasobami muzealnymi korzystano ze zbiorów państwowych i kościelnych (np. Poznańskiego

Jarosław Mulczyński

't- < ..

Ryc. 8. Plakat wystawy "Góry i grody polskie w grafice" w Muzeum Wielkopolskim, proj.

Medard Switek, 1936 r., Wł, Muzeum Narodowe w Poznaniu

<,'

,"# c,,,,-OD {( o"'-

V. "..'

'W,

" jj

. t

El

Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu, Archiwum Państwowego w Poznaniu, Biblioteki Kórnickiej i Biblioteki Kapitulnej w Gnieźnie), jak również z kolekcji prywatnych (np. Stanisława Latanowicza, Karola Kandziory, Franciszka Zygarłowskiego, Aleksandra Thomasa i Jana Kuglina) oraz samych artystów. Dla zaprezentowania jak najpełniejszego zestawu prac A. Brosig współpracował z wieloma instytucjami i organizacjami, które wspomagały realizacje tych zamierzeń. Prestiżowe wystawy posiadały znakomitych protektorów i licznie obsadzone Komitety Honorowe oraz Organizacyjne złożone z wybitnych obywateli całego kraju. Wprost niewiarygodna była dominacja wystaw poświęconych grafice, co jest ogromną zasługą kustosza tego Działu w Muzeum Wielkopolskim, wspomnianego A. Brosiga. Przykładowo w latach 1928-1935 odbyło się kilkanaście wystaw i niemal wszystkie dotyczyły zagadnień graficznych! "Przewertowałem kilkaset dzieł - pisał A. Brosig we wstępie do katalogu wystawy "Poznań i miasta Polski

zachodniej w grafice" w 1929 r. - traktujących o naszej ziemi, o jej historii i kulturze, dotarłem do bibliotek i zbiorów prywatnych i molestowałem w ten sposób niejednego obywatela naszego grodu, aby mu wydrzeć kilka litografii lub informacyj o artystach poznańskich czasów dawniejszych. en) Mam nadzieję, że zapoczątkowana akcja w tym kierunku stanie się hasłem do ratowania ginących w naszych oczach zabytków graficznych z niedale- " "I! kiej przeszłości, że można będzie niebawem stworzyć podwaliny do badań nad historją sztuki poznańskiej XIX wieku (...)"33. W 1931 r. z jego inicjatywy powstało Towarzystwo Miłośników G r a f i k i z siedzibą w Muzeum Wielkopolskim, którego został prezesem (Prezesem Honorowym wybrano Leona Wyczółkowskiego). Ponadto w skład Zarządu weszli: Emil Zegadłowicz, Stanisław Zawadzki, a do Sekcji Wydawniczej - Jan Wroniecki i Marian Ziółkowski. Celem Towarzystwa było "organizowanie wystaw grafiki czystej i stosowanej, wydawanie oryginalnych prac grafików współczesnych, utworzenie poradni dla zbieraczy grafiki artystycznej i użytkowej"34. Wzajemna współpraca Towarzystwa Miłośników Grafiki i Muzeum Wielkopolskiego zdynamizowała ruch wydawniczy i wystawienniczy w latach trzydziestych, któremu patronował A. Brosig. Towarzystwo wydawało własne publikacje o charakterze monograficznym i katalogi wystaw 35 . Pierwszą wspólną wystawą Towarzystwa Miłośników Grafiki i Muzeum Wielkopolskiego była prezentacja "Dawnej grafiki polskiej ze zbiorów Muzeum Wielkopolskiego" w 1931 r. W tym samym roku urządzono wspólnie jeszcze trzy wystawy: "Norblin-Płoński-Kielisiński", "Angielskie meble i sztychy XVIII wieku" i "Wystawa prac Władysława Mottego (1851-1894), zapomnianego rysownika i ilustratora poznańskiego". Bogaty był również następny rok, w którym urządzono, także w Muzeum Wielkopolskim, trzy wystawy graficzne, oraz lata następne (zob. spis wystaw graficznych na końcu artykułu). Poza ekspozycjami organizowanymi z okazji rocznic i jubileuszy (np. stulecia śmierci Aleksandra Orłowskiego, osiemdziesięciolecia urodzin Leona Wyczółkowskiego,

L\,>'- ..I!:,; ;;.. : .

;!:? ' ;.::'!......... II}_": ; -- :.łt&fI :- :>- -;> ,' M ' ., . ,,-,, . ! ,....' -, -, ='- < t ' . . "it,> 1.;t' \\.ł.\" "'... I' , "J . ;...:..:' .' ".\." ..,:",-.

łI. .....; '\ . 11 ,; \'" " . I .1' , ' 'łi \ < ł, _. "''''' I.b," "","\'. ':;:,;.::>::: "\:; II' . ,\I.... t . .., /: .. .,' I/! I "}l../i1* t '-I " ' f łł"i ' : o . ...".. .." :' ,," ...1 '., p' , .I ' .' II,'.'I( 'W, o,' \ .,:': > . "" .' tf' .

':',(M .- \?' >" :.t : p" . \ , 'i\ .' 1', ".". .. ' \ " ':, Ił I f t:-." 1 ',' .

j , l . . t , }':, . "4 l' . . ', \C," '.

. "II ". \, I \ :1' .. 1t. '''.. ,11'11, J ' t il' 1 .' . I "'\ ',' r i ! ,"j,: '_\'.' _ \ ,-o <I' J4. .'" \\ \... '1;;:.".." ,11J';'1I 1 'J:':.,">, h ".':.-"-.,,, " IJJ '::'rt'" ,,_-.;1'\., . >\" .ł.. '1\' I '7 . v" .,.. . ' ., J' ;1...' ' . '1.Jł I '. I J ._1' \ \., \ \ .

" I!" ,,,'..1.. ., ,\\:1 \ . t.\'f"" .." S 'i'./'I!:, R> :-,.:;J,', .1 11 !.lIP I: I, I\, ,1 \1 \ '\\ ,t I' t!\ ': :'t, (I{ ,,,..'... "" " .

),rf ' " .'

Ryc. 9. "Exlibris Saturnina Mravincsicsa", proj. Stanisław Kuglin, wł. Franciszek Burkiewicz z Poznania. Fot. Konrad Tomaszewski

Jarosław Mulczyński

rocznicy powstania listopadowego i powstania styczniowego), jak również poświęconymi poszczególnym twórcom (np. wystawa pośmiertna Władysława Skoczylasa) i środowiskom artystycznym (np. poznańskiemu, lwowskiemu i warszawskiemu), niejako specjalnością Gabinetu Rycin i Rysunków Muzeum Wielkopolskiego stało się - zwłaszcza po 1935 r. - organizowanie wystaw tematycznych. Do wcześniejszych przykładów, do których należy zaliczyć m.in. wymieniony "Portret Królewski w grafice" (1926), "Poznań i miasta Polski zachodniej w grafice" (1929) oraz "Stary Gdańsk w grafice" (1933/34), doszedł cały szereg nowych propozycji, jak "Dawna Polska w grafice" (1935), "Widoki Starego Miasta Krakowa" (1935/36), "Morze polskie w grafice" (1936), "Góry i grody polskie w grafice" (1937), "Veduta miast" (1938), wspomniana "Wystawa grafiki myśliwskiej" (1938) i "Współczesna polska grafika wojskowa" (1939)36. Szczególnie dwie ostatnie prezentacje posiadały znaczącą rangę o wymiarze ogólnopolskim. Pierwsza z nich "pod wysokim protektoratem Jaśnie Wielm. Pana Generała Broni Kazimierza Sosnkowskiego"37 zebrała ryciny znakomitych artystów polskich o tematyce myśliwskiej, m.in. Zygmunta Acedańskiego, Edmunda Bartłomiejczyka, Stanisława Ostoi-Chrostowskiego, Juliana Fałata, Władysława Skoczylasa, Mai Berezowskiej i Leona Wyczółkowskiego. Ostatnia wystawa z tego cyklu poświęcona współczesnej polskiej grafice wojskowej została urządzona "z okazji XX-lecia odzyskania Niepodległości Polski (n.) pod wysokim protektoratem Marszałka Polski Edwarda Śmigłego Rydza i J. Em. Ks. Kardynała Dr. Augusta Hlonda, Prymasa Polski"38. W skład Komitetu Honorowego (Prezydium) weszli: premier i minister spraw wewnętrznych - Gen Dyw. F. Sławoj-Składkowski, minister spraw wojskowych - Gen. Dyw. T.Z. Kasprzycki, minister spraw zagranicznych - Pułk. Dypl.

J. Beck, minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego - Prof. Dr W. Świętosławski, minister komunikacji i komendant Naczelnego Związku Legionistów Polskich - Pułk. Dypl. J. Ulrich i biskup polowy - J. E. Ks. Biskup J. Gawlina oraz (Członkowie): wojewoda poznański A. Maruszewski, Dowódca Okręgu Korpusu VII - Gen. Bryg. E. Knoll, starosta krajowy - L. Begale, prezydent Stołecznego Miasta Poznania inż. T. Ruge i inni3 9 . Do Komitetu Organizacyjnego weszło natomiast liczne grono profesorów szkół artystycznych, artystów, redaktorów, dziennikarzy i innych pokrewnych zawodów. Obie ekspozycje wieńczyły kilkunastoletni dorobek wystawienniczy Alfreda Brosiga w dziedzinie grafiki. Wybuch II wojny światowej i przedwczesna śmierć kustosza Działu Grafiki w 1940 r. zamknęły przedwojenny rozdział historii wystaw graficznych w Muzeum Wielkopolskim. W latach 30. również Muzeum im. Mielżyńskich w Poznaniu (założone w 1882 r. przy PTPN) podejmowało się organizowania wystaw graficznych 4o . Zbiory Gabinetu Graficznego tego Muzeum pozostały w nie zmienionym kształcie do 1939 r., albowiem nie zostały przekazane (jak w przypadku innych działów) do Muzeum Wielkopolskieg0 41 . Podstawę zbiorów graficznych Muzeum im. Mielżyńskich stanowiły obiekty po Edwardzie Rastawieckim, kolekcjonerze i uczonym z Warszawy, zakupione przez Seweryna Mielżyńskiego i przekazane do PTPN. Ten bezcenny dar (składał się również z obrazów, rzeźb itd.)

Wystawy grafiki i ruch bibliofilski w Poznaniu

. ,,) ',;:- 'ił " ,'- - '. -', - . -'", -='- '. .

J " ' <')':' '",.; , :';-ł-" " l :1 '1(\o. '4 ;ti.f > J ti " "'. ,,:ł),( 'r; -, ' ,ił ' ' 11ł " ';" ' ' f 'tłf.. . I , . ', 'IJ' ' .. I . ' ..." ; J , " ...., ': ,łl.y. 1 !;_... .

, . l !ł, " m " ',...;:{..." . " I . l ' } , . . I '. '1 ("",. ;'t \¥ ; , ł.' '.t ' h 1 o. .' ,,ł: ! t , ' " ! I 'l ".' t;!:,. ,;.

,- "I! J " I "IIiI'; \t;. , , l ! . . ',' I k '::-,." :.

I, "" 'l;';.K" 'w f: ' :r ' :,' . ' [' ,'l' ,,\ " II'; I . I I I J : ;:. . l: ., " 1 Y1 ,": łV ,," ,c.

:1,1. ' ,J!'i: lI1ł,;,.';( ;./; 1..";,,. .:ł a, :'łI'- gX-.J.,IBIliJ"- .'" AI-) ':\. '\,. I. 'l'AOIl1:U'&A' .'0 ł 'I" ')r". ,< ,E..tZNI!I:.A"':::' / '" I.' . '. I' L.""""' ' \ (i" [..,,.,,;1. . '/ t.',j . {t,.

I ' _ .,......" _ "-.... ..:..;, \..-?ł[_-..!... ... . "tr'. -'!

składający się około z trzech tysięcy rycin i około czterech tysięcy szkiców, wzbogacony pomniejszymi darami, liczył w 1937 r. przeszło dwanaście tysięcy obiektów 42 . Zbiory te, obejmujące głównie grafikę polską XVII-XIX wieku, a w dalszej kolejności sztukę niemiecką, francuską i włoską, Alfred Brosig planował połączyć w jeden spójny zespół z Gabinetem Rycin Muzeum Wielkopolskiego (zbiory tego ostatniego uzupełniłyby o nowoczesną grafikę niemiecką i polską), dając w całości reperezentatywną kolekcję grafiki europejskiej i polskiej. "Przez skomasowanie tych dwóch zbiorów - pisał na łamach "Kurjera Poznańskiego" w 1929 r. A. Brosig - stworzylibyśmy nowy zbiór o całkiem jednolitym charakterze, tern samem nową placówkę pracy naukowej i artystycznej. Dwie duże sale w gmachu T.P.N. wystarczyłyby najzupełniej na urządzenie bieżących wystaw grafiki polskiej oraz zagranicznej (...)"43. Połączenie zbiorów graficznych wedle tych planów miało nastąpić na gruncie PTPN, jako oddziału Muzeum Wielkopolskiego. W zamian galeria malarstwa miała zostać przekazana w całości do Muzeum Wielkopolskiego. Pozostawiony w PTPN zbiór rycin stanowić miał początek nowego Gabinetu Rycin, który pełniłby rolę centrali dla Muzeum Wielkopolskiego na terenie PTPN44. A. Brosig kierował się w tym względzie przede wszystkim troską o losy grafik i rysunków ze zbiorów Muzeum im. Mielżyńskich, znając doskonale kondycję finansową i trudności lokalowe PTPN. Zdawał sobie również sprawę, że z połączenia obu zbiorów wynikną korzyści organizacyjne umożliwiające łatwiejszą działalność naukową i popularyzatorsk ą 45. Do połączenia w owym czasie nie doszło. Tym bardziej, że z dniem 1 lipca 1930 r. w Muzeum im. Mielżyńskich zatrudniona została na stanowisku "kustosza zbiorów muzealnych" Joanna Eckhardt 46 . W polu jej zainteresowań badawczych znalazła się również grafika. Z jej inicjatywy Muzem im. Mielżyńskich organizowało wystawy tej dyscypliny sztuki, prezentując przeważnie prace dawniejszych artystów. W latach trzydziestych odbyło się kilka takich ekspozycji, m.in. w 1934 r. "Wystawa prac graficznych artystów wielkopolskich XIX w." (F. Samecki, M. Jaroczyński, J. i T. Mielcarzewicz), w 1935 r. - "Portret w grafice polskiej XVII-XVIII w." i "Świat zwierzęcy i roślinny w grafice", w 1936 r. - "Wystawa grafiki francuskiej XVII-XVIII w." oraz w 1937 r. -

Ryc. 10. "Exlibris Tadeusza Lesznera" , akwaforta, proj. Maria Zabłocka, wł. Przemysław Michałowski z Poznania, Fot. Konrad Tomaszewski

Jarosław Mulczyński

"Wystawa grafiki włoskiej XVI-XVIII w." (ze zbiorów PTPN) i "Powstanie Listopadowe w grafice" (ze zbiorów PTPN). Joanna Eckhardt opublikowała również szereg artykułów z zakresu grafiki dawnej, m.in. na łamach "Kurjera Poznańskiego" i "Przeglądu Graficznego". Dzięki ogromnej pasji wymienionych w tekście osób Poznań w okresie dwudziestolecia międzywojennego stał się ważnym ośrodkiem ruchu bibliofilskiego. Powołane do życia Towarzystwa rozpowszechniały w formie wystaw, odczytów i wydawnictw bibliofilskich "piękną książkę" i grafikę, zarówno w jej odmianie użytkowej (np exlibrisy), jak i artystycznej (np. teki graficzne). Plonem tych działań było duże zainteresowanie ze strony artystów związanych z Poznaniem i udział mieszkańców miasta, m.in. w konkursach i subskrypcjach na grafiki obficie rozpisywanych w 2 połowie lat 30. przez poznańskie czasopisma i dzienniki, m.in. "Kurjer Poznański", "Tęczę" i "Kulturę".

PRZYPISY:

1 M. Grońska, Ekslibrisy. Wiadomości zebrane dla kolekcjonerów, Warszawa 1992, s. 11.

21. Mrugasiewicz, Bibliofilstwo w Poznaniu w latach 1923-1988, Poznań 1989, s. 5.

3Tamże, s. 6; "Towarzystwo Bibliofilów Polskich w Poznaniu", "Grafika Polska" 1923 z. 3, s. 52. W 1925 r. wybrano nowy Zarząd: prezes ks. Edmund Majkowski, wiceprezes Franciszek Zygarłowski 1883-1954 (kupiec), sekretarz Jan Kuglin, skarbnik Stanisław Sempiński 1874-1929 (księgarz, kierownik działu księgarskiego w Drukarni i Księgarni św. Wojciecha, od 1922 r. kierownik antykwariatu zakupionego od tej Drukarni) i członek Zarządu - Bożenna Szulc-Golska. Trzy lata później dokonano ponownego wyboru Zarządu: prezes Saturnin Mravincsics 1879-? (prezes Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu), wiceprezes dr Ludwika Dobrzyńska-Rybicka 1868-1958 (profesor Uniwersytetu Poznańskiego, bibliotekarka, pisarka i działaczka społeczna), sekretarz i skarbnik Jan Kuglin oraz członkowie Zarządu - B. Szulc-Golska i ks. E. Majkowski. 41. Mrugasiewicz, Bibliofilstwo w Poznaniu..., op.cit., s. 7-8.

s Tamże, s. 11-12. Wśród członków Towarzystwa Bibliofilów Polskich można wymienić jeszcze m.in. Stanisława Bąkowskiego, Antoniego Bederskiego, Jana Stanisława Bystronia, Ludwikę Dobrzyńską-Rybicką, Bolesława Erzepkiego, ks. Leona Formanowicza, Jana Jachowskiego, Aleksandra Jantę-Połczyńskiego, Szczepana Jeleńskiego, Anielę Koehlerównę, Saturnina Mravincsicsa, Mariana Niemierkiewicza, Stanisława Okoniewskiego, Wilhelma Osseckiego, Stefana Papee, Stefana Rakowicza, Antoninę Różańską, Stanisława Wasylewskiego, Marię Wicherkiewiczową, Emila Zegadłowicza i Mariana Ziółkowskiego.

6 "Nowi członkowie TMK (Kraków)", "Silva Rerum" 1928 z. 1/2, s. 32.

7 "Nowi członkowie TMK (Kraków)", tamże z. 10/12, s. 192.

B Byli to: prof. Jan Bystroń, dr Ludwika Dobrzyńska-Rybicka, ks. Leon Formanowicz, dr Marian Gumowski, Jan Kuglin, ks. Edmund Majkowski, dr Zygmunt Mocarski (Toruń), Franciszek Zygarłowski, Wilhelm Ossecki i Helena Retz. 9 Byli to: dr. Ludwika Dobrzyńska-Rybicka, Szczepan Jeleński, dr Zofia Korczyńska, dr Jan Kręglewski, prof. Edward Kuntze, Jan Kuglin, ks. Antoni Ludwiczak, ks. Edmund Majkowski, Maria i Wilhelm Osseccy, Antonina Różańska, dr Maria Rymkiewicz, dyr. Rudolf Wegner, dr Andrzej Wojtkowski, dr Kazimierz Zieliński i Franciszek Zygarłowski.

10 l. Mrugasiewicz, Bibliofilstwo w Poznaniu..., op.cit., s. 8-9; M.M., Zjazdy bibliofilów i bibliotekarzy w Poznaniu, "Przegląd Graficzny" 1929 nr 22, s. 201-202; M.M., Po zjeździe bibliofilów i bibliotekarzy w Poznaniu, tamże nr 23, s. 209. 11 M.Grońska, Nowoczesny drzeworyt polski (do 1945 r.), Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk 1971, s. 307.

12 Tamże.

13 1. Mrugasiewicz, Bibliofilstwo w Poznaniu..., op.cit.,s.l1 14 "Biblioteka Studwudziestu", "Silva Rerum" 1931 nr 1/6, s. 44.

15 Tamże; J.Kuglin, "Biblioteka Studwudziestu", "Polska Gazeta Introligatorska" 1930 nr 2, s. 32.

16 J. Cep, tamże 1939 nr 3, s. 69-70.

17 A. Janta /Połczyński/, tamże, s. 69.

18 Alfred Albert Jerzy BROSIG urodził się 5 maja 1895 r. w Chabsku (Habsberg) niedaleko Mogilna. W 1914 r. ukończył gimnazjum w Pile. Po wybuchu l wojny światowej powołany został do armii niemieckiej; następnie w latach 1915-1919 przebywał w niewoli. Odbył studia uniwersyteckie w Berlinie, Królewcu i Monachium. W 1922 r. otrzymał w Ludwig-Maximilian-Universitat w Monachium tytuł doktora na podstawie pracy pt. "Ilustrowane epopeje Xlll wieku". W 1924 r. podjął pracę w Muzeum Wielkopolskim w Poznaniu jako asystent, a następnie, od ok. 1928 r., pełnił funkcję kustosza Gabinetu Rycin i Rysunku. Poza działalnością w dziedzinie grafiki zajmował się także historią sztuki wielkopolskiej, sztuką Poznania (głównie XIX wieku) i sztuką okresu średniowiecza. Zmarł 7 stycznia 1940 r. w Poznaniu. 19 "Sprawozdanie Muzeum Wielkopolskiego za rok 1925", "Rocznik Muzeum Wielkopolskiego", Poznań 1928, nr lll, s. 187. 20 "Sprawozdanie Muzeum Wlkp. za r. 1926", tamże nr IV, s. 155.

21 Do tego roku ryciny i rysunki opracowywała Romana Szymańska.

22 Obecnie mieści się tam Galeria Sztuki Średniowiecznej.

23 "Sprawozdanie Muzeum Wlkp. za r. 1926", op. cit., s. 155.

24 "Sprawozdanie Muzeum Wlkp. za r. 1925", op. cit., s. 187.

25 "Sprawozdanie Muzeum Wlkp. za r. 1926", op. cit., s. 155-157.

26 "Sprawozdanie Dyrekcji za czas od kwietnia 1927 r. do 31 marca 1928 r.", (w:) Rocznik Muzeum Wielkopolskiego, Poznań 1929, nr V, s. 123-124.

27 "Sprawozdanie roczne dyrekcji Muzeum Wielkopolskiego za r. 1929/30" (maszynopis w Archiwum MNP nr 1/41, s. 16---17). 28 "Sprawozdanie roczne dyrekcji Muzeum Wielkopolskiego za r. 1930/31", tamże, s. 47.

29 "Sprawozdanie roczne dyrekcji Muzeum Wielkopolskiego za r. 1931/32", tamże, S. 72.

30 "Sprawozdanie roczne dyrekcji Muzeum Wielkopolskiego za r. 1932/33", tamże, soIOl.

31 "Sprawozdanie roczne dyrekcji Muzeum Wielkopolskiego za r. 1933/34", tamże, S. 117.

32 "Sprawozdanie Muzeum Wlkp. za r. 1926", op. cit., s, 165.

33 "Poznań i miasta Polski zachodniej w grafice", Muzeum Wielkopolskie w Poznaniu, 1929, katalog, Słowo wstępne: A. Brosig, Poznań 1929, S. 5-7.

34 Cyt. za M. Grońska, Nowoczesny drzeworyt polski... op. cit., s. 307.

Por. Cd), Wystawa starej grafiki polskiej w Poznaniu, "Tęcza" 1931 z. 17.

35 Do 1939 r. opublikowano dwanaście numerowanych tomików: 1. Alfred Brosig, M. Płoński, D.N. Nether. Dzieła rytownicze, 1931; 2. Tenże, Angielskie sztychy XVlll wieku, 1931; 3. Aniela Koehlerówna, Władysław Motty (1851-1894). Szkic biograficzny, 1931; 4. Stanisław Zawadzki, Aleksander Orłowski i jego dzieło graficzne (maszynopis); 5. Artur Maria Swinarski, Współczesna grafika poznańska, 1932; 6. Alfred Brosig, Dzieła graficzne Wyczółkowskiego, 1932; 7. Tenże, lmagines miraculosae. Przyczynek do historii polskiej grafiki religijnej, 1933 (?); 8. Tenże, Dzieje sztuki litograficznej w Poznaniu, 1936; 9. Franciszek Zygarłowski, Marian Jaroczyński. Przyczynek do dziejów sztuki wielkopolskiej, 1937 (?); 10. Alfred Brosig, Wielkopolskie drzeworyty ludowe (brak miejsca wydania); 11. Tenże, Polska grafika myśliwska, 1938; 12. Tenże, Współczesna polska grafika wojskowa, 1939.

36 Wystawę "Współczesnej polskiej grafiki wojskowej" zorganizowano wyjątkowo w Domu Żołnierza Polskiego im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Poznaniu przy ul. Niezłomnych l (otwarcie nastąpiło w dniu 3 maja 1939 r.). 37 "Wystawa grafiki myśliwskiej", Muzeum Wielkopolskie w Poznaniu, 1938, katalog, Wstęp: A Brosig, s. 5.

3B "Wystawa współczesnej grafiki wojskowej", Dom Żołnierza Polskiego im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Poznaniu, 1939, katalog, Przedmowa: Tenże.

Jarosław Mulczyński

39 Tamże.

40 O historii tego Muzeum i jego zbiorach graficznych zob. M. Warkoczewska, Dzieje zbiorów Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, (w:) "Zbiory Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Muzeum Narodowym w Poznaniu", Muzeum Narodowe w Poznaniu, 1982, katalog wystawy, s. 9-24; 1. Kulikowska, Gabinet Rycin, tamże, s. 91-104. 4] Największą część tych działów przekazano w depozyt w latach 1922-1925.

Por. "Sprawozdanie Dyrekcji za 1924 r.", (w:) "Rocznik Muzeum Wielkopolskiego", Poznań 1926, nr II, s. 123, 129-136; A Brosig, Stworzymy wielką galerję w naszem muzeum, "Kurjer Poznański" 1929 nr 558 z dnia 2.XII, s. 8.

42 J. Eckhardt, Kolekcje grafiki włoskiej w Gabinecie Graficznym Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Przegląd Graficzny 1937 nr 12, s. 106.

43 A. Brosig, Gabinet Graficzny w Tow. Przyj. Nauk, "Kurjer Poznański" 1929 nr 572 z dnia 10.XII, s. 8. 44 Tamże, 45 M. Warkoczewska, Dzieje zbiorów..., op.cil., s. 2ł.

46 Joanna ECKHARDT ur. 7 kwietnia 1901 r. w Samborze. Od stycznia 1921 r. studiowała historię sztuki (i historię literatury jako przedmiot poboczny) na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Poznańskiego, Dzięki staraniom i pomocy ks, prof. Szczęsnego Dettloffa wyjechała na 6-miesięczne studia do Paryża; w 1928 r. odbyła kilkutygodniową podróż naukową do Włoch. Od ł.Vll.1931 r. do 10.lX.1939 r. pracowała jako kustosz w Muzeum im. Mielżyńskich w Poznaniu. Podczas okupacji niemieckiej od 29.x1.1939 r. przebywała w Zakopanem, gdzie w dniu 18.x.1941 r. została aresztowana przez gestapo, po czym w dniu 29.x.1941 r. została zwolniona po przeprowadzonym śledztwie. We wrześniu 1944 r. wywieziono ją do obozu pracy przymusowej w okolice Wiśnicza i Bośni. Pod koniec czerwca 1945 r. powróciła do Poznania i od lipca tego roku podjęła pracę na stanowisku kustosza Muzeum Wielkopolskiego w Poznaniu. Od l.lX.I948 r. prowadziła również wykłady kontraktowe w PWSSP w Poznaniu. W dniu 29.1.1955 r. Centralna Komisja Kwalifikacyjna dla Pracowników Nauki przyznała jej tytuł docenta. Do 1963 r. pracowała jako kustosz Działu Rzemiosła Artystycznego w Muzeum Narodowym w Poznaniu, następnie przeszła na emeryturę. W działalności badawczej zajmowała się w okresie przedwojennym głównie sztuką polską XV-XIX w. (malarstwo, rzeźba i grafika), zaś w okresie po II wojnie światowej przede wszystkim rzemiosłem artystycznym (zwłaszcza poznańskim złotnictwem). Zmarła 5.V11970 r. w Poznaniu. Zob. Akta osobowe w MNP; K. Malinowski, Joanna Eckhardt 1901-1970, "Studia Muzealne" (MNP) 1970 z. 8, s. 161-162.

ANEKS

WYSTAWY GRAFICZNE W POZNANIU W I POŁOWIE XX WIEKU (do 1939 r.)

1905 - "Graphische Ausstellung", Kaiser-Friedrich-Museum-Posen, 15.1-31.1.

1905;

1906 - "Ausstellung. Graphische Arbeiten von Emil Orlik und Georg Erler", Kaiser-Friedrich-Museum-Posen, 7.1-4.11.1906;

1907 - "Ausstellung GemaIde und Zeichnungen von Martin Brandenburg.

Graphische Arbeiten von Siegfried Laboschin", Kaiser-Friedrich-Museum-Posen, 24.1-23.11. 1907; - "Ausstellung GemaIde und Zeichnungen von Anselm Feuerbach, Leibl, Sperl, Trtibner", Kaiser-Friedrich-Museum-Posen, 24.11-24.IIL 1907; - "Kunstverein. Ausstellung von Bucheinbanden und Buntpapieren" , Kaiser-Friedrich-Museum-Posen, 7.1V-5.V. 1907;

1908 - "Ausstellung. Gemalde-Studien-Zeichnungen von Professor Karl ZiegIer", Kaiser-Friedrich-Museum-Posen, 23.11-22.111. 1908;

1918 - I Wystawa "Buntu" O. Hulewicz, M. Kubicka, S. Kubicki, W. Skotarek, S. Szmaj, J. Wroniecki i A. Zamoyski), lokal przy ul. Berlińskiej 10 (obecnie 27 Grudnia), otwarcie 1. IV. 1918;

1919 - "Formiści i «Bunt»" (L. Chwistek, T. Czyżewski, J. Hrynkowski, T. Niesiołowski, A. i Z. Pronaszkowie, S. Witkiewicz; J. Hulewicz, M. S. Kubiccy, J. Panieński, A.M. Swinarski, S. Szmaj, J. Wroniecki i A. Zamoyski), Salon TPSP (pl. Wolności 18), otwarcie 8.xn. 1919; - Wystawa miedziorytów i akwafort, Salon TPSP (j.w.), ok. 24.II1-6.1V.

1919; - Prezentacja albumu Stefana Sonnewenda "Ver Sacrum-Teka Armji Wielkopolskiej w dniach jej narodzin", Salon "Stowarzyszenia Artystów w Poznaniu" (pl. Wolności 14a), 15.X-5.x1. 1919;

1920 -"II1 Wystawa Artystów Niezależnych" O. Panieński, S. Szmaj, M. Szwarc i E. Zehn), czerwiec 1920;

1921 - Wystawa grafiki Leona Wyczółkowskiego, Salon sprzedaży Grupy Artystów Plastyków "Świt" (ul. 27 Grudnia 19, l piętro), otwarcie 30.VIII. 1921; - Wystawa szkiców i druków Towarzystwa Graficznego z Krakowa, lokal Polskiego Towarzystwa Graficznego (ul. św. Marcin 4), marzec 1921;

1922 - Wystawa "Czarno-biała", pawilon Grupy Artystów Plastyków "Świt" w Ogrodzie Zoologicznym (ul. Zwierzyniecka), 17.XII.1922-28.1. 1923;

1923 - "Wystawa okrężna Związku Polskich Artystów Grafików"; - "Wystawa okładki tytułu książkowego", lokal "Pawilon" (ul. Podgórna), grudzień (?) 1923;

1924 - Wystawa grafiki Władysława Lama, lokal Instytutu Literackiego "Lektor" (ul. Ratajczaka), grudzień 1924;

Jarosław Mulczyński

1925 - Wystawa grafiki i rysunków Fryderyka Pautscha, Karola Mondrala, Feliksa Jabłczyńskiego, Władysława Skoczylasa, Leona Wyczółkowskiego, F. Ropsa, Emila Orlika, W. (Maxa ?) Ungera, Maxa Liebermanna, Franza Stucka, S. Meida, Bruno Heroux, Franka Brangwyna, F. Schmutzera, F. Schmidta oraz drzeworytów japońskich, Salon Sztuki M. Arcta (pl. Wolności 7), maj 1925; - Wystawa indywidualna Wilhelma (Wilka) Osseckiego, Salon TPSP (?);

1926 - Wystawa indywidualna Feliksa Jabłczyńskiego, Salon Sztuki "Stowarzyszenia Artystów w Poznaniu" (pl. Wolności 14a), otwarcie 14.III. 1926; - "Portret Królewski w grafice", Muzeum Wielkopolskie, 24.V-17.X.

1926; - Wystawa indywidualna Mariana Ziółkowskiego oraz wystawa zbiorowa grafiki i rysunku Adama Batyckiego, Stanisława Dąbrowieckiego, Stefana Filipkiewicza, Józefa Graczyńskiego, Jana Nowickiego, Jana Mazurkiewicza, Wilhelma (Wilka) Osseckiego, Wojciecha Weissa, Leona Wróblewskiego i Kazimierza Zyberk-Platera, Salon Sztuki "Stowarzyszenia Artystów w Poznaniu" (pl. Wolności 14a), 1.-30.VIII. 1926; - Wystawa indywidualna Leona Wyczółkowskiego, Salon Sztuki "Stowarzyszenia Artystów w Poznaniu" (j.w.), otwarcie LIX. 1926; - Wystawa grafiki polskiej ("nowszej doby"), Muzeum Wielkopolskie, listopad-grudzień 1926; - Wystawa indywidualna Aleksandra Laszenki, Hotel Apollo - Sala Błękitna (ul. Piekary 17),30.1. 1926-14.11. 1927;

1927 - Wystawa druków akcydensowych, Dom Ewangelicki (uI.Wjazdowa, óbecnie św.Marcina), maj 1927; - Wystawa opraw książkowych, Rolnicza Drukarnia i Księgarnia Nakładowa (uI.Mie1żyńskiego 24), maj (?) 1927; - "Polska wystawa graficzna" (eksponaty 35 firm graficznych z wielu miast polskich, Polskiego Towarzystwa Graficznego w Poznaniu oraz Państwowej Szkoły Sztuk Zdobniczych i Przemysłu Artystycznego w Poznaniu), Dom Akademicki-sala "Gospody Polskiej" (ul. św. Marcin 40), 27.xI-4.xII. 1927; - Zbiorowa wystawa graficzna Bronisława Bartla, Władysława Roguskiego, Karola Mondrala, Anny Studzińskiej, Jana Wronieckiego, Mariana Ziółkowskiego, Wilhelma (Wilka) Osseckiego i Franciszka Tatuli, Salon Wielkopolskiego Związku Artystów Plastyków (pl. Wolności 14a);

1928 - Wystawa reprodukcji grafik Albrechta Diirera, Muzeum Wielkopolskie, otwarcie 15.1. 1928; - Wystawa indywidualna Władysława Skoczylasa, Salon TPSP (pl. Wolności 18), otwarcie 5.11. 1928;

_ Wystawa indywidualna Aleksandra Laszenki, Hotel Apollo - Sala Błękitna (ul. Piekary 17), 18.III.-l.IV. 1928; _ "Historia drzeworytnictwa polskiego od XV wieku", Muzeum Wielkopolskie, czerwiec 1928;

1929 - Wystawa indywidualna grafiki Stanisława Raczyńskiego, Salon TPSP (pl.Wolności 18), marzec-kwiecień 1929; - "Poznań i miasta Polski zachodniej w grafice", Muzeum Wielkopolskie, 15.IV-31.XI.1929; _ "Wystawa druków, rysunków, projektów graficznych oraz materiałów poglądowych dla nauki zawodu drukarskiego" z okazji X-lecia założenia Polskiego Towarzystwa Graficznego w Poznaniu: 1. "Wystawa poglądowo-graficzna", siedziba Towarzystwa w Kole Seniorów (Al. Marcinkowskiego 26), otwarcie 15.xII. 1929; 2. "Wystawa poglądowo-graficzna", Szamotuły k. Poznania-Hotel "Eldorado", otwarcie 18.XII. 1929; 3. Wystawa druków czeskich, lokal Koła Seniorów (Al. Marcinkowskiego 26), otwarcie 26.II. 1930;

1930 - Wystawa indywidualna obrazów i drzeworytów Władysława Lama, Salon "Sztuka" (ul. 27 Grudnia 4), październik 1930; _ "Powstanie Listopadowe 1830-1831 w grafice", Muzeum Wielkopolskie, 29.XI.1930-28.II.1931;

1931 - Wystawa grupy "Ryt", Salon TPSP (pl. Wolności 18), marzec 1931; _ "Norblin-Płoński-Kielisiński", Muzeum Wielkopolskie, 28.III-31.V.

1931; _ Wystawa jubileuszowa Leona Wyczółkowskiego, Salon TPSP (pl.Wolności 18), otwarcie 12.IV. 1931; - "Angielskie meble i sztychy XVIII w.", Muzeum Wielkopolskie, 20.VI-30.IX. 1931; - Wystawa grafiki polskiej (z pocz. XIX w.), Muzeum Wielkopolskie; - "Wystawa prac Władysława Mottego (1851-1894), zapomnianego rysownika i ilustratora poznańskiego", Muzeum Wielkopolskie, 24.X. 1931-1.III. 1932;

1932 - Wystawa zbiorowa (m.in. grafiki Willielma Osseckiego), lokal firmy meblowej Józefa Sroczyńskiego (ul. Marszałka Focha 4, obecnie ul. Roosevelta), marzec 1932; _ "Jubileuszowa wystawa grafiki Aleksandra Orłowskiego" (dla uczczenia stulecia śmierci), Muzeum Wielkopolskie, 18.III-5.VI. 1932; - "Jubileuszowa wystawa 80-1ecia Leona Wyczółkowskiego", Salon TPSP (pl. Wolności 18), otwarcie lO.IV. 1932; - "Współczesna grafika poznańska", Muzeum Wielkopolskie, 25.VI-15.x.

1932;

Jarosław Mulczyński

- Wystawa plakatów polskich i zagranicznych o tematyce wojennej, Hala Reprezentacyjna MTP; - "Jubileuszowa wystawa grafiki Leona Wyczółkowskiego" (z okazji osiemdziesiątych urodzin), Muzeum Wielkopolskie, grudzień 193215.1. 1933;

1933 - "Wystawa pamiątek Powstania Styczniowego", Muzeum Wielkopolskie, styczeń(?) 1933; - "Wystawa książki Stanisława Wyspiańskiego", Muzeum Wielkopolskie; - "Wystawa grafiki poznańskiej XIX w. (Jaroczyński, Łukomski, Mycielski)", Muzeum Wielkopolskie, 20.11-23.IV. 1933; - "Wystawa czechosłowackiej grafiki stosowanej i pięknej książki", Muzeum Wielkopolskie, 29.IV-8.V. 1933; - Wystawa Stowarzyszenia Artystów Grafików "Ryt", Salon "Instytutu Mąkowskiego. Poznań" (pl. Wolności 14a), 14.V-?VI. 1933; - "Obrazki święte", Muzeum Wielkopolskie, 23.VI-3.XI. 1933; - "Wystawa Stowarzyszenia Czeskich Artystów Grafików im. Hollara" , Salon TPSP (pl. Wolności 18), czerwiec 1933; - Wystawa grafiki Władysława Lama, Jana Mrozińskiego, Zygmunta Szpingiera, Jana Wronieckiego oraz rysunków Stanisława Kirkina, Kawiarnia "Pod Kaktusem" (pl. Wolności 14a), listopad-grudzień(?) 1933; - Wystawa grafiki czechosłowackiej, Salon Instytutu Krzewienia Sztuki (j.w.); - Wystawa indywidualna Stanisława Raczyńskiego, Salon Instytutu Krzewienia Sztuki (j.w.) 18.x1.-5.XII. 1933; - "Stary Gdańsk w grafice", Muzeum Wielkopolskie, lO.XI. 1933-1.III. 1934;

1934 - Wystawa indywidualna drzeworytów Zofii Małachowskiej-Gerżabek, Salon Instytutu Krzewienia Sztuki (pl.Wolności 14a), styczeń 1934; - Wystawa indywidualna Leona Wyczółkowskiego oraz grafiki Zofii Stankiewicz, Z. Szuk-Koskowskiej, Ireny Mińskiej-Golińskiej, Mai Wolskiej-Berezowskiej i H. Gaczyńskiej, Salon TPSP (pl. Wolności 18), otwarcie 11.11. 1934; - Wystawa indywidualna drzeworytów i akwarel Anny Studzińskiej, Salon Instytutu Krzewienia Sztuki (pl. Wolności 14a), marzec 1934; - Wystawa indywidualna drzeworytów Józefa Kluski-Stawowskiego, Salon Instytutu Krzewienia Sztuki (j.w.), otwarcie 12.IV. 1934; - Wystawa prac graficznych artystów wielkopolskich XIX W. (F. Sarnecki, M. Jaroczyński, J. i T. Mielcarzewicz), Muzeum im. Mie1żyńskich, otwarcie 28.IV. 1934; - Wystawa indywidualna grafiki Arkadiusza Kondratskiego, Salon Instytutu Krzewienia Sztuki (pl. Wolności 14a), otwarcie 5.IV. 1934; - Wystawa indywidualna grafiki Ludwika Tyrowicza oraz prac Marcina Szancera (m.in. rysunki), Salon Instytutu Krzewienia Sztuki (j.w.), otwarcie 11.XI. 1934;

- "Lwów w grafice i fotografii", Salon TPSP (pl. Wolności 18), listopad 1934; - "Wystawa grafiki szwedzkiej", Muzeum Wielkopolskie, 20.xI-JO.xIl.

1934; - "Wystawa sztychów ze zbiorów gołuchowskich", Muzeum Wielkopolskie: 1. edycja 25.1X-15.x1. 1934 2. edycja 15.XII. 1934-15.1. 1935;

1935 - "Dawna Polska w grafice", Muzeum Wielkopolskie, 1.11-15.111. 1935; - "Wystawa pośmiertna prac Władysława Skoczylasa" , Muzeum Wielkopolskie, 27.1V-1.VI. 1935; - "Portret w grafice polskiej XVII-XVIII wieku", Muzeum im. Mielżyńskich; - Wystawa nagrodzonych prac konkursowych na najlepszą grafikę z widokiem Poznania (I Konkurs Graficzny "Kurjera Poznańskiego"), Salon TPSP (pl.Wolności 18), czerwiec 1935 (w 1934 r. prezentacja wszystkich prac odbyła się w Salonie IK5-a); - "Wystawa współczesnej grafiki italskiej", Salon TPSP (j.w.); - Wystawa indywidualna drzeworytów Jakubowskiego (wspólnie z Henrykiem Smuczyńskim i Kazimierzem Piotrowskim), Salon Instytutu Krzewienia Sztuki (pl. Wolności 14a), otwarcie JO.l1. 1935; - "Świat zwierzęcy i roślinny w grafice" (XVI-XIX w.), Muzeum im.

Mielżyńskich, otwarcie 8.1X.1935; - Wystawa grafików warszawskich, Salon TPSP (pl. Wolności 18); - Wystawa plakatów włoskich, Salon TPSP (j.w.); - "Widoki Starego Miasta Krakowa", Muzeum Wielkopolskie, 26.X.

1935-15.1. 1936;

1936 - Wystawa indywidualna drzeworytów Stefana Mrożewskiego, Salon TPSP (pl. Wolności 18), styczeń 1936; - "Morze polskie w grafice", Muzeum Wielkopolskie, 8.11-25(?).V. 1936; - "Wystawa grafiki francuskiej XVII-XVIII wieku", Muzeum im. Mielżyńskich, otwarcie 26.1V. 1936; - Wystawa akwarel i rysunków artystów warszawskich, "Salon 35" (pl.

Wolności 4), otwarcie 14.v1. 1936;

1937 - "Wystawa grafiki religijnej Zrzeszenia Krakowskich Artystów Grafików", Salon TPSP (pl. Wolności 18), otwarcie 28.11. 1937; - "Góry i grody polskie w grafice", Muzeum Wielkopolskie, 24.1V?.Ix. 1937; - "Wystawa grafiki włoskiej XVI-XVIII W. ze zbiorów PTPN", Muzeum im. Mielżyńskich, otwarcie 20.v. 1937; - Wystawa Związku Lwowskich Artystów Grafików, Muzeum Wielkopolskie, JO.X-31.XII. 1937;

Jarosław Mulczyński

- "Powstanie Listopadowe w grafice (ze zbiorów PTPN)", Muzeum im.

Mielżyńskich, listopad 1937; - Wystawa obrazów i drzeworytów barwnych Aleksandra Laszenki, Salon "Sztuka" (ul. 27 Grudnia 4), otwarcie 30.xI. 1937;

1938 - Wystawa pośmiertna Leona Wyczółkowskiego, Salon TPSP (pl.Wolności 18), otwarcie 31.1.1938; - Wystawa indywidualna drzeworytów i rysunków Zofii Małachowskiej-Gerżabek, "Salon 35" (pl. Wolności 4), otwarcie LV. 1938; - "Veduta miast", Muzeum Wielkopolskie, otwarcie 4.V1. 1938; - ,,1 Ogólnopolska wystawa grafiki myśliwskiej", Muzeum Wielkopolskie, otwarcie 5.XI. 1938; - Wystawa książki, Pałac Działyńskich, listopad 1938;

1939 - Wystawa Związku Polskich Artystów Grafików w Warszawie, Muzeum Wielkopolskie, 1.III-15.IV. 1939; - "Współczesna polska grafika wojskowa", Dom Żołnierza Polskiego im. Marszałka Józefa Piłsudskiego (ul.Niezłomnych 1), otwarcie 3.V. 1939; - Wystawa grafików krakowskich, lipiec 1939;

JACEK BIESIADA

D nia 14 października 1933 roku złożył rezygnację, wraz z całym zarządem, prezes Związku Zawodowego Literatów Polskich w Poznaniu - Bolesław Koreywo. Stało się tak pod naporem zdecydowanej krytyki ze strony młodych twórców skupionych w grupach literackich "Loża" i "Prom", którzy zarzucali zarządowi niechęć w przyjmowaniu ich do Związku oraz obarczali odpowiedzialnością za stosunki panujące w środowisku pisarskim miasta. Poparcia udzielili im niektórzy członkowie ZZLP, m.in. profesor literatury polskiej na Uniwersytecie Poznańskim Tadeusz Grabowski oraz Zenon Kosidowski - podówczas kierownik programowy Rozgłośni Poznańskiej Polskiego Radia. Pierwszy z nich wspomnianego dnia został wybrany prezesem zarządu tymczasowego i w ciągu swych dwumiesięcznych zaledwie rządów powiększył szeregi Związku o duże grono młodych literatów. 16 grudnia tego samego roku funkcję prezesa objął Zenon Kosidowski. Zarząd pod jego kierownictwem rozpoczął działalność w sposób bardzo dynamiczny. Już 15 czerwca 1934 roku jako dodatek do "Dziennika Poznańskiego" ukazał się pierwszy numer "Życia Literackiego" - organu Związku (jak miało się wkrótce okazać, tytuł ten był kolejną efemerydą na literackim rynku prasowym Poznania - ósmy i zarazem ostatni numer trafił do rąk czytelników 19 marca 1935 roku). Zdecydowanie dłuższy żywot miała kolejna inicjatywa prezesa Kosidowskiego - czwartki literacko-artystyczne, które odbywały się niezwykle regularnie i przetrwały do wybuchu II wojny światowej (pierwszy powojenny"czwartek" odbył się już 22 marca 1945 r.). Nawiązywały one do tradycji "wieczorów czwartkowych" organizowanych w latach 1898-1901 i 1920-1923 przez profesora medycyny, współorganizatora Uniwersytetu Poznańskiego i jego pierwszego rektora Heliodora Święcickiego. 25 października 1934 roku w wyremontowanym Pałacu Działyńskich odbyło się pierwsze spotkanie czwartkowe, na którym Zygmunt Zaleski, naczelnik Wydziału Kultury i Oświaty Zarządu Miejskiego, wygłosił odczyt pt. "Poznańskie zagadnienia kulturalne".

Jacek Biesiada

Na 21 marca 1935 zaplanowano osiemnasty czwartek literacko-artystyczny.

Trzy dni wcześniej w prasie pojawiły się zapowiedzi imprezy informujące, że gość wieczoru - Adolf Nowaczyński - wygłosi odczyt pl. "Spowodu haosu w Żeczypospolitej", nawiązujący do toczącej się w kraju dyskusji o potrzebie reformy ortografii. Nazwisko prelegenta znane było mieszkańcom Poznania nie tylko z jego pięćdziesięciu książek, lecz także z repertuarów teatralnych (np. Teatr Polski wystawił w 1919 roku "Wielkiego Fryderyka" i "Cara Samozwańca", a w 1924 "Cyganerię warszawską"), "Kuriera Poznańskiego" i "Tęczy", które drukowały utwory autora "Wiosny narodów", a także z wygłoszonych 14 maja 1930 i 19 czerwca 1932 roku prelekcji. Do zapowiedzianego odczytu jednak nie doszło, "Adolf Nowaczyński bowiem oświadczył w poniedziałek [18 marca - dopisek J. B.], że będąc w Poznaniu gościem «Kuriera Poznańskiego» odwołuje swą zgodę na wygłoszenie odczytu w Pałacu Działyńskich ze względu na fakt, iż «Kurier Poznański» znajduje się rzekomo w konflikcie z organizatorami czwartków!"l Cóż to był za konflikt? Na posiedzeniu 5 marca 1935 roku Rada Miejska odrzuciła głosami radnych - członków Narodowej Demokracji (partia ta posiadała 35 spośród 64 mandatów 2 ) wnioski o przyznanie subwencji w wysokości 10 000 złotych na nagrodę literacko-artystyczną miasta Poznania i 400 złotych dla ZZLP, która to kwota miała być przeznaczona na zapomogi dla najuboższych literatów 3 . Odpowiedzią na taką decyzję władz miasta był zwołany na 16 marca wiec artystów, w którym wzięli udział m.in. literaci - członkowie ZZLP: prezes - Z. Kosidowski, ks. Nikodem Cieszyński, Konstanty Troczyński oraz Jan Ulatowski. Organizatorzy "czwartków" byli więc w konflikcie z radnymi - członkami Narodowej Demokracji, której organem prasowym w Poznaniu był "Kurier Poznański". Nie jest także pozbawiony racji pogląd Aleksandra Rogalskiego, który przyczyny decyzji autora" Wielkiego Fryderyka" dopatruje się w tematyce siedemnastego czwartku literacko-artystycznego, na którym profesor Henryk Ułaszyn wygłosił prelekcję pt. ,,0 reformę prawa małżeńskiego"4. Potwierdza to poniższy fragment anonimowego sprawozdania zamieszczonego w "Kurierze Poznańskim" pod wielce wymownym tytułem - "Szkodliwe tendencje": "Uważamy wybieranie takich tematów, jak reforma prawa małżeńskiego i w dodatku powierzanie ich takiemu referentowi jak prof. Ułaszyn, który znany jest z wojowniczego stosunku do Kościoła katolickiego, za gruby, wręcz prowokujący nietakt. Cóż dopiero mówić o odnośnych odgrażających się oświadczeniach w dyskusji!"5 A więc kolejny konflikt między ZZLP a "Kurierem" w ciągu niespełna dwóch tygodni. Można więc chyba przyjąć, że odwołanie przez Nowaczyńskiego udziału w wieczorze "czwartkowym" było przede wszystkim wyrazem solidarności z bardzo bliskim mu ideowo dziennikiem. A oto jak skomentowała to wydarzenie organizacja pisarzy: "Zarząd Związku Zawodowego Literatów Polskich w Poznaniu oświadcza, iż tylko poczucie dobrego smaku wstrzymuje go od podania do

publicznej wiadomości zabiegów, metod i argumentów, którymi pewne sfery zmusiły Adolfa Nowaczyńskiego do zerwania zawartej ze Związkiem Literatów jeszcze przed tygodniem umowy, a dotyczącej odczytu już w prasie ogłoszonego. Nie wchodząc na razie w to, kto będzie ponosił konsekwencje za szkody moralne i materialne Związkowi Literatów w ten sposób wyrządzone, Zarząd Związku Literatów wyraża ubolewanie, iż niestety tendencje polityczne usiłujące wpłynąć na autonomię programów czwartkowych nie pozwalają kulturalnej publiczności poznańskiej wysłuchać ciekawego odczytu znakomitego pisarza. Dla zanalizowania powstałej wskutek tego sytuacji odbędzie się w czwartek dnia 21 maja br. o godz. 20-tej w Pałacu Działyńskich odczyt dr Konstantego Troczyńskiego pod tytułem: «Z powodu chaosu w Rzeczypospolitej (Nie o pisowni, lecz o pisarzach)>>"6. Zatem rytmiczność spotkań nie została przerwana, temat wykładu b r z m i a ł identycznie, tylko prelegentem był ktoś inny i zamiast mówić o reformie ortografii "dał zarys zagadnienia moralnych, wewnętrznych uwarunkowań twórczości artystycznej, wyprowadzając rzecz z analizy zjawiska tzw. idealizmu młodzieńczego"7. Tymczasem Nowaczyński odmówiwszy wystąpienia na wieczorze zorganizowanym przez ZZLP, nie zrezygnował z publicznego zaprezentowania przygotowanej już prelekcji. W czasie kilkudniowego pobytu w Poznaniu wygłosił trzy odczyty - 17 marca 1935 pl. "Najpiękniejszy człowiek mojej generacji (o bracie Albercie - Adamie Chmielowskim)", 21 marca podczas wieczoru satyry zorganizowanego przez Instytut Krzewienia Sztuki mówił o życiu literackim nadwarciańskiego grodu, a dzień wcześniej, z inicjatywy "Głosu" - poznańskiego czasopisma studenckiego o orientacji narodowodemokratycznej, licznie zebranym słuchaczom przedstawił wykład pl. ..o "Spowodu haosu w Żeczypospolitej" . Tak więc stali bywalcy czwartków literacko-artystycznych mogli udać się 21 marca do Pałacu Działyńskich na kolejne spotkanie, a zainteresowani reformą ortografii - wysłuchać odczytu Nowaczyńskiego. Wydawało się, że ostatnim pogłosem marcowej burzy w poznańskim świecie literackim było krótkie do niej nawiązanie, jakiego dokonała Wanda Brzeska w prelekcji radiowej podsumowującej sezon artystyczny 1934/1935 nadanej dnia 29 maja 1935 przez Rozgłośnię Poznańską Polskiego Radia 8 . Aliści stało się inaczej.

Do sprawy powrócił "Dziennik Poznański" dnia 16 października 1935, przypominając przebieg całego wydarzenia, by w zakończeniu artykułu poinformować czytelników: "Wczoraj odbyła się w Sądzie Grodzkim w Poznaniu rozprawa, której przewodniczył sędzia Staniewicz. Adolfa Nowaczyńskiego zastępował adw. Celichowski, a w imieniu Zw. Zaw. Literatów wystąpił adw. Gidyński. Sąd po przesłuchaniu pp. Markowskiego i Wegnera ogłosił wyrok skazujący Adolfa Nowaczyńskiego na zapłacenie odszkodowania w kwocie 125 zł i poniesienie kosztów"9.

Pisarz, nie kwapiąc się jednak do zapłacenia zasądzonej kwoty, spowodował, że sprawą zajął się warszawski komornik, który na dzień 29 grudnia 1936 roku

Jacek Biesiadazarządził licytację należących do niego ruchomości na łączną sumę 170 złotych. Pełen tekst pisma, które otrzymał od urzędnika sądowego, opublikował Nowaczyński w "Kurierze Poznańskim", opatrując je sarkastycznym komentarzem: "Jutro tedy człowiek się przekona, czy go zlicytują na rzecz kolegów literatów polskich w Poznaniu. Miewało się już w życiu odczyty tajne (przed wojną) w prywatnych mieszkaniach, podczas których na dany znak, że policja idzie, słuchacze musieli po usunięciu krzeseł galopem brać się wpół i przy fortepianie puszczać się w tan, tak że wchodząc policja zastawała tańczących jour-fixe. Miało się (już po wojnie) odczyty przerywane gazami dymnymi a smrodliwymi albo z obrzucaniem zgniłymi jajcami prelegenta i publiki, albo wprost z przecinaniem przewodów elektrycznych i przy zapasowych dwóch świeczkach na pulpicie (o Mussolinim w Krakowie). Ale po każdym odczycie zawsze i wszędzie było jednak mniejsze lub większe uznanie i niekiedy nawet... honorarium. Żeby atoli uznanie dochodziło do takich granic i rozmiarów, iż trzeba samemu płacić honorarium, i to za odczyt zgoła nie wygłoszony, no, to jednak jest rekord co prawda co nieco z ujemnym posmaczkiem..."lO W świetle tych słów zdziwienie musi wywołać treść listu ZZLP w Poznaniu skierowanego do autora "Małpiego zwierciadła":

Poznań, dnia 30 grudnia 1936 r.

Stary Rynek 78, tel. 24-24 Pałac Działyńskich Wielce Szanowny Panie.

Radujemy się szczerze, że ten nieprzyjemny incydent zostanie wreszcie zlikwidowany. List Pański przyjęliśmy do wiadomości z dużą satysfakcją. Pragniemy podkreślić, że najbardziej nam było nieprzyjemne całe zajście. Przede wszystkim pragniemy najserdeczniej podziękować za tak zaszczytną dla nas gotowość wygłoszenia odczytu w Pałacu Działyńskich. Proponujemy od siebie inne rozwiązanie sprawy. Ofiarujemy WPanu za odczyt normalne honorarium w sumie zł 150. - z tym, że z tego honorarium pokryjemy Pańskie koszta związane z zatargiem, resztę zaś przeznaczone będzie na pomoc dla ubogich literatów. Wobec tego uprzejmie prosimy o podanie nam tytułu odczytu. Proponujemy termin 18 lutego 1937 r. Łączymy wyrazy prawdziwego poważania.

Związek Zawodowy Literatów Polskich w Poznaniu

Dr Zenon Kosidowski Prezes Związku Zawodowego Literatów Polskich w Poznaniu.

P. S. Zaręczamy, że mimo całej tej komicznej historii, będzie Pan przyjęty przez kolegów w Pałacu Działyńskich z wielkim aplauzem i otwartym sercem 11.

13 maja 1937 roku na osiemdziesiątym czwartku literacko-artystycznym Adolf Nowaczyński wygłosił odczyt noszący tytuł "Odkrycie Gdyni". Po imprezie, wypijając na zgodę lampkę wina, "przyrzekł, że na każde wezwanie organizatorów poznańskiego życia kulturalnego stawi się w Pałacu. Nie dlatego broń Boże, żeby się bał procesów, ale że nas lubi ogromnie"12. Było chyba w tym stwierdzeniu trochę prawdy, o czym mogą świadczyć dwa tomy szkiców Nowaczyńskiego o tematyce wielkopolskiej (wcześniej drukowanych przede wszystkim w "Kurierze Poznańskim" i "Tęczy"), które ukazały się w Poznaniu - "Warta nad Wartą" w 1937 i "Poznaj Poznań" w 1939 roku.

PRZYPISY:l Fragment oświadczenia ZZLP wobec zaistniałej sytuacji opublikowanego w "Dzienniku Poznańskim" i "Nowym Kurierze" w dniu 20 I111935.

2 Zob.: Zbigniew Dworecki, Poznań i poznaniacy w latach Drugiej Rzeczypospolitej 19181939, Poznań, Media Rodzina of Poznań 1994, s. 369.

3 Nie było to pierwsze wyrażenie niechęci "endeckich" radnych wobec działań ZZLP.

26 września 1934 roku Rada Miejska odrzucila wniosek Magistratu o przyznanie 4000 zł przeznaczonych głównie na organizowanie wspomnianych spotkań czwartkowych. Uzasadniając takie stanowisko większości, prezes Klubu Narodowego Bohdan Jarochowski powiedział, że "zaraz na początku spotkał się ze strony organizatorów tych odczytów z zamiarem sprowadzenia do Poznania takich prelegentów, jak np. żydowski poeta Tuwim [do końca sezonu artystycznego 1938/1939 autor "Rzeczy czarnoleskiej" na żadnym czwartku literackim nie wystąpił; dopisek - J. B.]. Klub Narodowy musiał więc bardzo silnie zareagować na to i zastrzec się stanowczo przeciwko wprowadzeniu do Poznania i Wielkopolski prelegentów wnoszących do społeczeństwa naszego pierwiastki duchowego i moralnego rozkładu". Kolejnym argumentem według Jarochowskiego była zapowiedź odczytu Jana Emila Skiwskiego (odbył się już jako drugi "czwartek" 8 XI1934), "który wrócił z podróży po Rosji Sowieckiej i zamieścił w warszawskim «Pionie» artykuł «O stosunku religii do kultury», usiłujący wykazać rzekomą wyższość «chrześcijaństwa wschodniego» nad katolicyzmem". (Oba cytaty ze sprawozdania z posiedzenia Rady Miejskiej autorstwa (kI) zamieszczonego w "Kurierze Poznańskim" 1934, nr 438, s. 2).

4 Aleksander Rogalski, Wspomnienia i przypomnienia, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1987, s. 66. 5 "Kurier Poznański" 1935, nr 125, s. 3.

6 "Dziennik Poznański" 1935, nr 67, s. 2 i "Nowy Kurier" 1935, nr 67, s. 10.

7 Kazimierz Piekarczyk, Kazimierz Pluciński, Wieczory czwartkowe w Pałacu Działyńskich. Książka pamiątkowa wydana z okazji setnego "czwartku" w Pałacu Działyńskich w dniu 10 marca 1938 roku, Poznań 1938, nakładem Związku Zawodowego Literatów Polskich w Poznaniu, s. 44. B Zob. Akta Czwartków Literackich znajdujące się w Miejskiej Bibliotece Publicznej im.

E. Raczyńskiego w Poznaniu.

9 (en), "Spowodu haosu w Żeczypospolitej" i jego epilog w sądzie, "Dziennik Poznański" 1935, nr 240, s. 3; Tadeusz Markowski był członkiem ZZLP, natomiast Jan Wegner kierownikiem biura Związku i administratorem Pałacu Działyńskich. 10 Adolf Nowaczyński, List miłosny (Do Związku Zawodowego Literatów Polskich w Poznaniu), "Kurier Poznański" 1937, nr 7, s. 10. n Kopia listu w Aktach Czwartków Literackich znajdujących się w Miejskiej Bibliotece Publicznej im. E. Raczyńskiego w Poznaniu; listu A. Nowaczyńskiego nie udało się odnaleźć, możemy jednak domyśleć się jego treści. 12 K. Piekarczyk, K. Pluciński, op. cit., s. 23.