PAWILONY REKLAMOWE W LATACH 1871-1929

Kronika Miasta Poznania 1996 R.64 Nr4; Lata dwudzieste, lata trzydzieste

LECH ŁAWICKI

P oznań, otoczony pierścieniem fortyfikacji w latach 1839-1860, w znaczący sposób, mimo ograniczeń terenowych, ożywił się gospodarczo po wcieleniu Wielkiego Księstwa Poznańskiego do Cesarstwa Niemieckiego w roku 1871. Pojawiły się liczne, nowe przedsiębiorstwa, fabryki i zakłady przemysłowe, które reklamowały swe towary w specjalnie przystosowanych do tego celu budynkach i pawilonach. W ten sposób wykształcił się specyficzny rodzaj architektury służący celom reklamowym i handlowym; jej kontynuacją będą obiekty stawiane przy okazji wielkich wystaw i targów organizowanych już w XX wieku. Największym zakładem przemysłowym w Poznaniu była fabryka Hipolita Cegielskiego przy ulicy Strzeleckiej, zbudowand w latach 1859-1894 według projektu Stanisława Hebanowskiego i Hipolita Cegielskiego, działająca na tym terenie do roku 1912. Pośrodku głównego dziedzińca stanął istniejący do dziś otynkowany budynek kantoru z wieżą pożarniczą, a koło bramy wjazdowej od strony południowej piętrowy budynek remizy, gdzie reklamowano narzędzia i maszyny rolniczel. Do dzisiaj zachowała się fabryka mebli i stolarki budowlanej Józefa Zeylanda przy ulicy Wszystkich Świętych, wzniesiona w latach 1871-1872 wraz z przylegającym doń budynkiem mieszkalnym przy ulicy Garbary, projektu architekta Cezarego Stenzla (?). Przy fabryce znajdował się kiedyś obszerny magazyn pełniący funkcję pawilonu reklamowego, gdzie wystawiano i sprzedawano wytwarzane przez zakład wyroby2. Jedynym zachowanym reliktem XIX-wiecznej architektury pawilonowo-reklamowej jest nieduże założenie projektu Antoniego Krzyżanowskiego z roku 1882 przy ulicy Garbary 96 (dawniej Małe Garbary 9) będące charakterystyczną wizytówką możliwości wytwórczych i handlowych istniejącego od roku 1857 największego przedsiębiorstwa branży budowlanej w mieście 3 . Niesymetryczny zestaw brył obiektu, rozplanowanych na rzucie kwadratu, całkowicie

Lech Ławicki

podpiwniczonych, tworzy czteroosiowa, parterowa fasada pawilonu z obszernym tarasem, ponad którą, w głębi, góruje dwukondygnacyjny korpus budynku. Wejście do pawilonu znajdowało się w elewacji północnej (po obu stronach schodów zdobiły je figury sfinksów), natomiast wejście do budynku i na taras pawilonu umiejscowiono od strony wschodniej. W fasadzie pawilonu zaprojektowano przeszklone witryny, gdzie prezentowano wyroby zakładu (nagrobki, rzeźby itp.)4. Obramowanie architektoniczne witryn tworzą pilastry i kolumny kanelowane (żłobkowane), zdobione ornamentem o motywach roślinnych, zoomorficznych i muzycznych wraz z fryzem belkowania. Nad witrynami rozmieszczono konsole (podtrzymujące belkowanie) o złożonej, krzywolinijnej formie rollwerkowej (zwojowego ornamentu), które zastąpiono przed 1939 r. wspornikami z pełnoplastycznymi głowami alegorycznymi. Wertykalny podział fasady akcentowały wolno stojące rzeźby na słupkach balustrady tralkowej tarasu (nie zachowane)5. Podział fasady pawilonu kontynuowany jest w głębi dekoracyjnym rozczłonkowaniem ściany zachodniej korpusu budynku pilastrami. Bogaty wystrój elewacji, pod względem formalnym, jest konglomeratem form historyzujących. Zróżnicowana oprawa plastyczna okien i nisz to dla przykładu kompozycyjne łączenie dwóch kondygnacji przerywające podziały poziome elewacji północnej. Stało się to okazją do zaprezentowania kawałków nie obcinanego marmuru w trzonach filarków oraz w płytach opasujących naroża parteru budynku. Wyładowanie gzymsów wzbogacają dekoracyjnie fryzy, natomiast attykę plastyczne szczyciki informujące przechodnia o roku powstania obiektu (obecnie o roku ostatniego remontu 1983). Na dewacji wschodniej znajdują się aktualnie dwa duże medaliony z alegorycznymi głowami w bogatym obramowaniu uszakowym, czyli z zaakcentowanymi narożami 6 . Pełen wachlarz możliwości produkcyjnych firmy w tym zakresie określają liczne głowy pełnoplastyczne i w formie wypukłego reliefu, ukształtowane en face lub w ujęciu 3/4, rozmieszczone w obfitej i różnorodnej oprawie architektoniczno-ornamentalnej obiektu 7 . Wyraźny rozwój gospodarczy miasta nastąpił dopiero w pierwszym dziesięcioleciu XX w. Poznań zaczął się stawać ośrodkiem wielkomiejskim 8 . Propagandowym potwierdzeniem tych przemian stać się miała Wschodnioniemiecka Wystawa Przemysłu, Rzemiosła i Rolnictwa (Die Ostdeutsche Ausstelung fur Industrie Gewerbe und Landwirtscha£t) obejmująca pięć prowincji wschodnio-pruskich (Prusy Wschodnie i Zachodnie, Pomorze, Śląsk oraz Wielkie Księstwo Poznańskie). Wystawę zorganizowano w roku 1911 pomiędzy dzisiejszymi ulicami Głogowską od wschodu, Bukowską i Grunwaldzką od północy, linią nie wytyczonych natenczas ulic Śniadeckich, Parkowej oraz Matejki od zachodu i Berwińskiego od południa. Był to obszar mający trzy wyraźne ośrodki zabudowy - teren dawnego Ogrodu Botanicznego, dziś parku Wilsona przy ulicy Głogowskiej, zespół z Wieżą Górnośląską i Główną Halę Przemysłową przy ulicy Grunwaldzkiej9. Wzniesionu 85 pawilonów o wielorakiej formie architektonicznej, przeważnie o nietrwałej konstrukcji, wśród których można wyodrębnić zespół obiektów o wyraźnie reklamowym charakterze. Reklamowały one wyroby ceramiczne cegielni, propagowały wiejskier=' ;'

-.

.....,;: < ': .;'):..;:.. .'!">f .<.;,J.< 4 4.; : . . :J -t'ł' "'O', \':"." I' '< ,f, j ł' 1.-..... ' I ' " '.

. · r' ' I .- ; -:--., ii:

...., >..""',: ..... ;; l k ...t.;.

0;::::>' :"';""_' « '.

.. . .. "., :...ł:' ' w. .." ".",(. / ł ł-f.'V .. .......... ._"'t\J:ł"' ;.. .. . .'.

c" .....:, -..,1'< ,. '...H>ł(":: .:....::>';.,../,%. --<>-Ą.; -'. .,",.,.,..+",,,y, ,,,<..

\) , i.J.. -: . -:r'<1: l'.

'r;'

'..'"

;"...ł'r

.. . " ''i.: . & 1 ". '. 'fi ;:. .,1 ' '...;M;:'.:f , . ;' : F....!!:

-:.P'"

..' A .

. .".

... .

f .. "j,'.

::f.... . '";OL v,.- __: ...!.: t!fj Y' ____ ->__ ............ ? ? .. . . . . , . ' - . . . . : . . / , '; . . . . ., . ' . . .. ,. . : . . < . . . . . ; : t . , . .. ' . . . ... ;.;;;;" .. - -'__:."' ... -;,:',,Jr.."",......?

..

';"j:::,".łO<'f:; ..... . 1 + '( ! .,'

.",

";":1

.... . ...4".1<' ......."""",(

Ryc. 1. Antoni Krzyżanowski - pawilon reklamowy (1882 d. Widok fasady od ul.

Garbary. Fot. "Album przemysłu i handlu Wielkopolski, Prus i Śląska", zeszyt I, Poznań, 1906 r.

__o

"'" '. '.

...

Z_f.

e.

--.

,...

r

-

:,"/' .<JVtt

. 'I/ '.

"f.:'/<' ;.

/i

... :

.... :. ?:f. .i! ...' , SI<,

;. :;-:<:

:.1\ .

;i. i...ł . '"

....... .

.ł ';

;\'\'h

-.

n.;';

#} ...

.':.E'.;4.*.

;*--.

J& :

. iI't y.,

. .:." : ""': 1'_"",'

., _\

'-WY?'.:"",: _

...

..r.

;."i.

;,:.... _ J:!

.A.....

Ryc. 2. Antoni Krzyżanowski - pawilon reklamowy (1882 d. Widok frontonu.

Fot. Joanna Szymkowiak, 1974 r.

Lech Ławicki

..........

,J'l; j; <:uir' .-f*: ;r.-..,' ..'::......".,...,'.,,';,..;... w'_ l '. 1. . .. . . : . ; I £:t . ::' ... ....,I" <.

. : ". . j d.. . m"': ,;.",", J:,, :;. >o, Ę;:::-:g.;.:: ".

.>,

(.

<I: ":

..: >:' .1.>-:"""

---:.........

Ryc. 3. Antoni Krzyżanowski - pawilon reklamowy (1882 r.). Widok od uL Garbary.

Fotografia autora z 1994 r

...;;"",,.. '" .;;".,,-:/>?

- .

. . , 07,":

:. ?"'% :.

)o"" "'\iIIf.

....

,:_n

",.

..:t..

"'"f-f!

,,;: "y.::

U.d ł;. l J ,' :1 .

s.........__................._.

". w

.-'" <"" .

.;. /:::

.,.

---"-"--

. :" '.: ;::

, ... . .. ""."!' " ,. .t.>.."-... . ,'.. .. . :;..<1{ , . :'¥ . .

. ..

Ryc. 4. Antoni Krzyżanowski - pawilon reklamowy 0882 d. Głowa alegoryczna na wsporniku podtrzymującym belkowanie (fasada). Fot. Hanna Nowakowska, 1981 re.. ::.

,......

j/ ,_e IIi: ".i f J;i)' j 1 ;i' . ;' ' 'I!I " . ',. JII '- !t } '.

: "L'- liT' - '-;"1:' " t. \tCTE. "'Qt\ł NRQhłFR.!KB1, ) ._......łI:\:..."...... .

..;.

"

...:,,' .

". , .''\,;''''. I

, "'\!.'-y.

,. ,

.

n'ł; . ""' ,i' r) ; j '."

".

..... !

:"+n

:' .

',t-- .

-" o.,. 'JOoo - '" '0\' i" ,, ;0,_ I o l,;, '000 'g' ,0 0 " ,-. 'P QVINZ 'PO!E" . ::i"W1::: . .. ,<- -",. .

Ryc. 5. Pawilon firmy M, Perkiewicz - Zakłady Rurek Drenarskich i Ceramiki Budowlanej w "Ostdeutsche Bau-Zeitung" na Wschodnioniemieckiej Wystawie Przemysłu, Rzemiosla i Rolnictwa. Fotografia z roku 1911.

osadnictwo na wschodzie oraz oddziaływanie niemieckiej kultury, eksponując tzw. Stary Poznań (Alt Posen) w miniaturze. Polska firma M. Perkiewicza - Zakłady Rurek Drenarskich i Ceramiki Budowlanej z Ludwikowa k. Mosiny - prezentowała okazały pawilon z cegły o umiarkowanej dekoracji, biorąc pod uwagę inne, mniejsze pawilony tego typu na wystawielO. Fasadę tworzyły dwa boczne ryzality, między którymi znajdowało się duże wejście przesklepione schodkowym łukiem koszowym. Spłaszczenie łuku stało się możliwe dzięki ograniczeniu jego obciążenia niedużą partią muru, którego uskok pokryto dachówką. Plastyczność wysokiego dachu budynku, jego ryzalitów i uskoku nad wejściem spowodowana była pokryciem dachówką mnich-mniszką. Dbałość o jednolitość formy obiektu widoczna była również w obrysie reklamowym szyldu wieńczącego kalenicę, którego kształt ponawiał obrys łuku wejściowego. Oświetlenie wnętrza zapewnić miał ciąg okienek pod okapem oraz dwa duże okna przesklepione pełnym łukiem w ryzalitachlI. Płaszczyzny ścian ryzalitów artykułowały pilastry po bokach okien, nad którymi znajdowały się cofnięte lustra z motywem zdobniczych kręgów. Znacząca dekoracja fasady ograniczyła się do podkreślenia obrysu dużych okien i płaszczyzny ściany nad łukiem wejściowym, gdzie rozmieszczono rytmicznie ciemniejszą cegłę licówkę. Teren wystawowy firmy okalał płot ozdobiony dwoma piramidami, które akcentowały wejście. Zarówno płot, jak i piramidy zbudowane były z różnych rur drenarskich 12.

Lech Ławicki

:..I:'-I.:'-_--,'"

".;:<

..........

lf" ,,' ;<1 ( ':' 1i

:. .

': ,' w:'; "

O' r

.;ą ')i. ), " <'J> .'

'J..' ;'! i

.c.

I", ,.

. ""1,..,

""'-;.:(/

.-11' ..;,,.:;"

..' '"

;,....."...:..

",!;!_'f... ".J"

,;"....

<-¥ł"!' ;-:...'w.

. :..:....-...i .:

'I.. .., ....--1 .;,

"'. 'n;" 1

:.""..< .-- P.....,> _ ...-- "":"Y:-- .t1.".:;.. '"' '". .:'

;.. ":," . ,.;:' .

..; 1'..'

Ryc. 6. Pawilon Ceramiki Klinkierowej Hartwiga-Weidemanna na Wschodnioniemieckiej Wystawie Przemysłu, Rzemiosła i Rolnictwa, Fotografia z roku 1911 w"Ostdeutsche Bau-Zeitung".

W pobliżu, w bezpośrednim sąsiedztwie Wieży Górnośląskiej stanął Pawilon Ceramiki Klinkierowej Hartwiga-Weidemanna z Głównej koło Poznania, tworząc formalnie zestaw ozdobnych portyków. Obramowanie wejść stanowiły zespolone kolumienki z kształtek klinkierowych związane w jedną organiczną całość kapitelem o ornamentyce secesyjnej. Portyki poprzedzały schody z cegieł klinkierowych założone na szerokość wejść. Pawilon wieńczył dwuspadowy dach pokryty dachówką karpiówką. Wyeksponowano wysunięte krokwie dachowe drewnianym, ozdobnym stelażem, skupiając uwagę zwiedzających na reklamie firmy umieszczonej nad łukiem wejściowym. Niedaleko wzniesiono Pawilon Zakładów Barwienia Klinkierów Tłoczni Niemieckiej z pow. kościańskiego. Prostokątny, ażurowy plan obiektu tworzyły parapety z ozdobną oprawą wejścia oraz filary, na których wspierał się dach naczółkowy z wolim okiem. Użyty materiał budowlany to spoinowany klinkier i dachówka karpiówka. W omawianych pawilonach zakładów ceramicznych ograniczono wewnętrzną ekspozycję przede wszystkim do plansz fotograficznych, koncentrując uwagę zwiedzających na wachlarzu możliwości zastosowania wyrobów ceramicznych w zrealizowanych obiektach. Była to specyficzna architektura reklamowo-wystawowa o wyraźnie ograniczonych możliwościach funkcjonalnych wnętrz. Wioska Osadnicza (Kleinsiedlungsdorf) projektu Paula Fischera, usytuowana w pobliżu Palmiarni na terenie dzisiejszego parku Wilsona i wybudowana przez .- .'".

I .... .. 'I '.' ... ..

.''''

..

. ....,.

. o A. _o.

.. < I 'I-I:: I Fi: 1 "' 11 ' I . .

ł 1 ' '.-hi J.IIIJ:łI1I t.

F"

;"..;

;....,.

."..."

. >:,"'.. '" .. ,n;Ił!(',.'" '.' ł . .., '..i;"':

;,. >,' .....

.M. .j

..(:

Ryc. 7. Adolf Berezowski - Pawilon Ligi Obrony Powietrznej Państwa (po lewej), na Powszechnej Wystawie Krajowej. Fotografia z roku 1929, (w:) St. Wachowiak (red.), "Powszechna Wystawa Krajowa", Poznań 1930, t. II

.f"'"

'. .. i<, .t1112' '''lli1 .' ,: .l ... :. ,, t - ' --..

"1'J, . .. :I L .

;. .... . ::1.

. n fi t," ',eaIlUłAr..:., ._:.oł .

<', ,';"', , i 1 i l . ,_t; I_ .,,',;., ' t '\.. " . '.

'>1; .

:.,

-. "': .f',o ,,.

f... .....

1,",

_..'. t..

, ' , .

_ t - I ' . ł " I '" -- t ,-J , '.' ':': .' '?J' I' .., ',......,....,.. . ' ' :.... ... ! ".. ; s, , ..

. ..4ł"' . ..p

.. 'j {. :::.

. i . < . l :"

''le i" ,

1.. _,.....,.:.::'t':" .* .

...

,. '","..:' ."

)<., .

.. .

..

-:r<\' .

. ;. '.

t < ',.';' , .

..,

Ryc. 8. Jan Goliński i Henryk Łagowski - Pawilon Przemysłu Szklanego (42), na Powszechnej Wystawie Krajowej, Fotografia z 1929 r. (w:) "Rzeczy Piękne".

Lech Ławicki

Zrzeszenie Towarzystw Małych Osiedli w prowincji poznańskiej, prezentowała osiem jedno- i dwurodzinnych domów, kościół, dom gminny, karczmę i szkołęskoncentrowane wokół placu dworskiego, gdzie usytuowano otwartą studni ę 13. Wzorcową zabudowę z cegły i drewna tworzyły domy o zróżnicowanej sylwecie z dwuspadowym lub mansardowym, wysokim dachem, skonstruowanym przy użyciu poprzecznej wystawy lub dużych kafrów pokrytych dachówk ą 14. Wielką atrakcją wystawy był park rozrywki z nieregularnym stawem, gdzie odtworzono w miniaturze Stary Poznań. Usytuowano go w pobliżu dzisiejszej ulicy Głogowskiej, niedaleko Wieży Górnośląskiej. Górująca nad makietami zabytkowych budowli kopia Ratusza charakteryzowała się widoczną dysproporcją wieży w stosunku do pierwowzoru. Znajdowały się tu również kopie Odwachu, Pałacu Działyńskich, Kaplicy Mariackiej i kamienic, gdzie znalazły miejsce restauracje, kawiarnie itp. W kopii kościoła Katarzynek urządzono ekspozycję muzeum osobliwości. Makiety otoczono murem z hipotetyczną kopią Bramy Wronieckiej1S.

Intencją organizatorów wystawy było reklamowanie niemieckich wpływów na wschodzie poprzez odpowiadające im przetransponowanie substancji zabytkowych miasta o polskim rodowodzie 16 . Zorganizowanie Powszechnej Wystawy Krajowej w Poznaniu w 1929 roku, z okazji dziesięciolecia Polski niepodległej, miało na celu rozpropagowanie gospodarczej unifikacji kraju. Obszar wystawowy składał się z pięciu terenów, tj. "A", "B", "C" i "D" (obszar wschodni) oraz terenu "E" (obszar zachodni),

.,:. ':,;:"Yt\',': : .. : ;. ".;.",.c. . : ";.: >-,..,/ J), ;Hf . <:,:,- <. .:. ;'. fł ...._.

.< ,. . -':.'(.';.:">'...c .<'"... .:!:' ą L" " .... , : . ': , " ... :; ! . ! ł; i \ " " . ''-'..::: . ,," ' ':. 7" '<111 - t.,.'. - ,", .' :' ł'E ....,:: '"' .... 1ft t'> J j>!I' tĄ ,-' :.. -,,:/." ,- :' , . .. w . , "'* ' . i.' 'm' ,,,,o' . >:L" "' , ' f . t "' . ' ' . , '> . ... :..- ._ - ł .. /'.

:;'; ł .'. '" 'i:':,>'l;drit r ;, ,'ł'. "', , .... ." : , ' . ' ! ::>.",...f. . ... " .,.. ".,'\f.;i."';,'!. '," " " ... . .,.,,' 1"

'ł- .

. .,. ".. f"......;:"z.. A -,4.,. 'c ''I;.,?," ;,-. .

<:,.

"3::::"; ; ...

;',(('

.;

'.l'::

".;. :

..',;." ." ,. ,<, . '.. ,'f"

Ryc. 9. Stanisław Mieczkowski - Pawilon Ceramiki Budowlanej (54), na Powszechnej Wystawie Krajowej. Fot. z roku 1929 (w:) "Architektura i Budownictwo"

.. r ..

- . .....

::;:" -." I"..-.\.ł,; '... -.;:i'

l;' '.; . .'" I:, .ł-:....;.x..,,_";';__M- ,r.;,..:;... /.: JL.': U'lrl l ' ,::+;.i::fAtf' ;'f4:. . .

: ,'I:, .J ::i, ;'.

l'." \. '. /', '..',,:::M

%.. .'

.::.

\.;.

w ;, ,;.< .. ,;. o. .

.L;..

..i:ifo'.<

'OZNAŃP.\I; KpRze:MY.$ł; '}lÓI)'ANY' . .... d. ... ."... . . . ...... ...

Ryc, 10. Jerzy Moller - Pawilon Przemysłu Likierowego i Koniakowego (110), na Powszechnej Wystawie Krajowej. Fotografia z roku 1929.

stanowiących jeden organizm wystawienniczy zlokalizowany w obrębie granic miasta 17 . Dochodził on częściowo do ulic Głogowskiej i Bukowskiej, wykorzystując wcześniejszą zabudowę targową na użytek wystawy. Wielkość przedsięwzięcia - 111 pawilonów - umożliwiła za prezentowanie ówczesnych tendencji w architekturze krajowej, wśród których można wyodrębnić pawilony reklamowe. Modernistyczna bryła architektoniczna wysmukłego Pawilonu Ligi Obrony Powietrznej Państwa (6) projektu Adolfa Berezowskiego, usytuowana na południowym krańcu alei na terenie "A", miała formę pomnikową. Drewniany otynkowany szkielet prostopadłościanu o zróżnicowanycl1 płaszczyznach ścian był "cokołem dla umiejscowionego na nim blaszanego modelu samolotu. Bezpośrednie sąsiedztwo dużych obiektów z ekspozycją wyrobów przemysłowych - Hala Ciężkiego Przemysłu O), Pawilon Przemysłu Metalowego (8) - stworzyło odpowiednią oprawę małego pawilonu propagującego lotnictwo wojskowe. Autorami projektu Pawilonu Przemysłu Szklanego (42) na terenie "C", o powierzchni 415 m 2 , byli Jan Goliński i Henryk Łagowski. Bryłę pawilonu tworzyły dwa stykające się pod rozwartym kątem, leżące, wydłużone prostopadłościany zwieńczone rozczłonkowaną Wi eżą l8. Konstrukcję szkieletową pawilonu wraz z wieżą wypełniały barwne, kwadratowe, prostokątne i trójkątne szklane tafle. Uskokową linię rzutu fasady akcentował pionowy zestaw trójkątnych motywów zdobniczych w formie stylizowanych jodeł. Formy

Lech Ławickiftłtl1 ( -Ir f'y h':-2.1: tv !f' -, t, .' . ..;:. 'r:' i1 "łi.. : ( "1.. rI, . .i.,

.. .. ..

'.

,- Ś ,,;.

,r ,

ttltlłł 1kIM f. ,"

;i,;'r"' i ........ "

Ryc. 11. Bohdan Lachert i Józef Szanajca - Pawilon Związku Polskich Fabryk Portland-Cementu (52), widok od strony południowo-zachodniej, na Powszechnej Wystawie Krajowej. Fotografia z roku 1929, (w:) "Rzeczy Piękne"

.' .::/

, J.

11:j, ,

.,,;.

'

pawilonu i wieży w stylu polskiego art-deco zespolone były nowatorską oprawą żelaznej konstrukcji. Wypełnienie konstrukcji szklanymi taflami o zróżnicowanym obrysie i barwie podkreślało rytmikę zdobniczą obiektu. Optyczną lekkość konstrukcji uwydatniała kulisowa oprawa wieży z jej grzebieniastym zwieńczeniem, która, rzęsiście oświetlona o zmierzchu, wzmagała ażurowość jej struktury. Zastosowanie różnych gatunków szkła w elcwacjach pawilonu i wieży znalazło swoje uzasadnienie w charakterze ekspozycji i wystąpieniu na zewnątrz z reklamą wystawcy. Znamienny jest fakt, że najbardziej dekoracyjne rozwiązania tego rodzaju mogły powstać tylko w specyficznych warunkach wystawowych. Szklane płaszczyzny elewacji były nie tyle czynnikiem dematerializującym formę architektoniczną pawilonu, ile przede wszystkim elementem dekoracyjnym 19 . Pawilon Ceramiki Budowlanej (54) na terenie "E", projektu Stanisława Mieczkowskiego, o powierzchni 1357 m 2 , przylegał do dziedzińca wcześniej wzniesionych budynków szkoły dla dziewcząt (obecnie Szkoły Podstawowej nr 33 im. Zdobywców Cytadeli Poznańskiej przy ulicy Wyspiańskiego 27), wykorzystanych w czasie wystawy na cele ekspozycyjne 2o .

Pawilon zaprojektowano na planie wydłużonego prostokąta z dwoma symetrycznie wysuniętymi skrzydłami bocznymi (ryc. 9). Masyw ryzalitu środkowego z trójosiowym prześwitem ostrołukowym wieńczyła attyka z pogrążonym dachem. Odrębność architektoniczna ryzalitu przypomina dawne fortyfikacje

::j "".. , ," . /"

J:

.lr ): '

;.f'ws..ot, _ "1 < ,,iy r ';.

'ir t'f -." :.....r- _, . łIftt ,' "-,, ){..."';";'l:" ...Jo. ..A¥'''''''''' - A7 ł ,: tf"'''>"

, f' "".,. "*'

L: E M '"'' E J ""'i,t i !:.Jł' J ' i r -'-" :,. .lnw, "":.: L.,..- . · "t.,,:,,, . ., 1Y f "';>"'; I ' < ':". '1KL "t ? L ' "; #'! ": 1 I' , ł l!' < " ::ł' ',,', f'.... -' ''' I ''' J: .:;, _L :I: >.

. .1' f' ł .. ., .:;:::::;L;>". _' _

. """ ).. ..".Z._

".

l.. '; 1;:. ' r' iPf:

..;.

lil.

: RZc WIJ , .1111l ' :"... .; y .....tf .

ił' ..

.,> .

n. .......": .... n- 'r . , ''''L.

......" '1

,1

.

- --- --.-----=,,

Ryc_ 12. Bohdan Lachert i Józef Szanajca - Pawilon Związku Polskich Fabryk Portland-Cementu (52), widok od strony wschodniej, na Powszechnej Wystawie Krajowej, Fotografia z roku 1929 (w:) "Architektura i Budownictwo".

miejskie, tu przyozdobiono go jednak motywami romboidalnymi. Przylegające doń podcienia przykryto dwuspadowym dachem, na którym ułożono kilka gatunków dachówek 21 . Przed wysuniętymi skrzydłami wznosiły się trójczłonowe wieżyczki umiejscowione na quasi ozdobnych pawilonach z prześwitami. Zestaw odrębnych członów obiektu wykonanych z czarnego klinkieru nie stanowił o jego jednorodnej architekturze, prezentował głównie skalę możliwości zastosowania różnorodnej ceramiki budowlanej22. Umiejscowienie romboidalnych dekoracji i kształt nie istniejących już dziś wieżyczek w stylu polskiego art-deco udziwniło obiekt, tym bardziej, że, jak należy sądzić, w zamierzeniu autora miał on nawiązywać w rozplanowaniu obrysu rzutu do tradycyjnej architektury dworkowej. Projektant dostosował kolorystykę ścian od strony szkoły do wcześniej wzniesionych budynków dydaktycznych, przez wprowadzenie czerwonej ceglanej licówki, mając na uwadze wykorzystanie pawilonu po wystawie 23 . Groteskowej architekturze pawilonu 110 (ryc. 10) towarzyszyła groteskowa nazwa: Pawilon Przemysłu Likierowego i Koniakoweg0 24 . Obiekt, projektu Jerzego Miillera, tworzył szeregowy zestaw czterech wież z piętrzącymi się ku górze kręgami różnorodnych butelek przedzielonych rytmicznie daszkami. Na styku z wieżami stanął prostokątny w obrysie pawilon z podcieniem, na którym, pośrodku, spoczęła kula, wypełniając prześwit zestawu wież. Drewniana

Lech Ławickii." t '; ,,' , ł-ł' t ' ¥'

"AJ Ar, łfQIE{ PlaNY j, "

..

... -..

.." .".', <'". ."",iA:', !:,I;:,,/ );zJI:i , , , .

. .. .

I ;.

ł , : " i . :: I ';'1, ' " ;"1':'i , ,1.1J.

.," .. .<,' , ",'<",' .;#f<w,,', ,.;;..." :::...":;,f ,..$,

, ." 7

,>'Wj I .. i l( i:.t ":" iMłłtr

......,.

:,1 1 ..

'",

;i',';;.,:.

" ...W."__

". "

,!!f ; : ;

".,;:. <.....

Ryc. 13, Szymon Syrkus - Pawilon Nawozów Sztucznych (90), teren "E" (widok od strony północnej) na Powszechnej Wystawie Krajowej (1929 r.), Fot. St. Wachowiak (red.), "Powszechna Wystawa Krajowa", Poznań 1930, t. 11budowla była przykładem integralnie związanej ze sobą reklamy i swoiście pojętej formy architektonicznej, którą współcześni określali jako wschodnią. Nowoczesne formy architektoniczne prezentował Pawilon Związku Polskich Fabryk Portland-Cementu (52) projektu Bohdana Lacherta i Józefa Szanajcy oraz Pawilon Nawozów Sztucznych (90) projektu Szymona Syrkusa (ryc. 11, 12 i 13). Architektura tych pawilonów była całkowicie ahistoryczna, funkcjonalna, lekka, o swobodnie ukształtowanej bryle, bez podziału na elewację frontową i tylną budynku, przestrzennie związana z otoczeniem 25 . Oba pawilony w sugestywny sposób reklamowały na zewnątrz charakter ekspozycji. Pierwszy, o charakterze pozorowanej budowli produkcyjno-przemysłowej,

Ryc. 14. Bohdan Pniewski - Pawilon Bogusława Hersego (39), teren "e" (widok od strony północno-zachodniej) na Powszechnej Wystawie Krajowej Fotografia z 1929 r.

(w:) "Architektura i Budownictwo"lit IJ o;.i>, ..-.-.,...,.,.... ] ,. : :.. ., :i;.,;= ł,..

'" "J

,.: }: 1 :r:

"',.;;j

''1

;T :.<:tn ] '. it. ,,< ;." '

.- h" .... . '.". ya'' r + 'Y,l:' .

. :..':;'.

;

I ł f ., d ;. '

,.. ..,.

>,:f". o.f: . ,'. .:. '-":.;--:: ....:

.,...: .. ,C"'X ".......'

.,;';;>

prezentował piękno form przemysłowych z wielokrotnie umiejscowionymi napisami reklamowymi. Drewniana otynkowana konstrukcja obiektu udatnie imitowała techniczną sprawność formowania betonowego tworzywa. Dla przykładu - "przypory" w elewacji północnej należy traktować jako elementy będące seryjnymi płytami prefabrykowanymi, świadczące o zamyśle wprowadzenia i rozpowszechnienia standaryzacji elementów w budownictwie. Stojący obok dźwig i szereg betonowych lamp w przekonywający sposób aranżowały bezpośrednie otoczenie obiektu. Drugi pawilon to nowoczesna, ramowo-żelazna konstrukcja, która była zróżnicowanym kolorystycznie zestawem części niższej z górującą nad otoczeniem wieżą. Charakteryzował się zgeometryzowaną plastycznością brył architektonicznych, koncentrując uwagę zwiedzających na wieży - symbolu wysokich plonów w rolnictwie dzięki zastosowaniu nawozów sztucznych, o czym informowała reklama umieszczona na szczycie. Pawilon Bogusława Hersego (39), projektu Bohdana Pniewskiego, dzięki umiejętnemu wykorzystaniu walorów nowoczesnych materiałów budowlanych (metalu i szkła) oraz faktury tynku był zróżnicowaną w wyrazie plastycznym realizacją architektoniczną. Zestaw prostych i opartych na łuku pełnych płaszczyzn ścian i szklanych tafli określał kształt pawilonu. Wyeksponowanie partii przyziemia, dzięki wspornikowemu wysunięciu płyty tarasu i znacznemu jej przeszkleniu, umożliwiało oglądanie pokazów mody wyłącznie z zewnątrz pawilonu (bez względu na pogodę i porę dnia dzięki zainstalowanemu oświetleniu). Tłum stojący na płycie okalającej pawilon z daleka przyciągał

Lech Ławicki

zwiedzających wystawę. Ciekawemu sposobowi ekspozycji towarzyszył przekonywający sposób reklamy. Zapewniała to funkcjonalność wnętrza i oryginalna oprawa architektoniczna pawilonu. Imię i nazwisko właściciela firmy, umieszczone dwukrotnie na obiekcie, doskonale zostało wkomponowane w zróżnicowaną formę pawilonu. Raz poddano je rytmom "żyletek", drugi raz japońskim wzorem biegło w pionie. Niewielki Pawilon E. Wedla i Syna (73), projektu Aleksandra J. Bojemskiego, o maksymalnie przeszklonych witrynach okalających wejście i wyjście, z górującym napisem "Wedel", w widoczny sposób zapraszał zwiedzających do swego wnętrza. Przegląd znanych pawilonów reklamowych w Poznaniu w okresie półwiecza uzmysławia w widoczny sposób rozwój technicznych i artystycznych środków wyrazu oddziaływających na potencjalnego klienta. Początkowa profuzja dekoracyjności pawilonów, odbywająca się niejednokrotnie kosztem ich funkcjonalności, ustępuje stopniowo miejsca syntetycznym formom architektonicznym eksponującym funkcję reklamową wnętrz i prezentowanych w nich towarów. Przejrzystość funkcji stałych pawilonów umożliwiła czasową modyfikację ich wnętrz w zależności od rodzaju organizowanych wystaw i targów, koncentrując uwagę na wystawiennictwie towarów i usług. Spowodowało to rezygnację z budowy kosztownych pawilonów reklamowych. Dziś na wystawach światowych wznoszone są przede wszystkim obiekty będące wielokrotnie nośnikiem nowocześnie pojętej myśli inżynierskiej i architektonicznej. Obecnie nowe technologie umożliwiają wznoszenie pawilonów o nowoczesnej infrastrukturze, gdzie zwiedzający jest poddawany dodatkowo audiowizualnym środkom reklamy.

PRZYPISY:

l Zofia Ostrowska-Kębłowska, Architektura i budownictwo w Poznaniu w latach 17901880, Warszawa-Poznań 1982, s. 416-418.

Trudno nie zgodzić się z twierdzeniem autorki o wyjątkowej roli wieży pożarniczej, której usytuowanie na osi wjazdu spełniało między innymi swoiście pojętą rolę reklamową dzięki bogatemu wystrojowi architektonicznemu upodobniającemu ją do wieży zamkowej, tak bliskiej, jak pisze, "roszczeniowym" motywom wielkopolskiego ziemiaństwa. 2 Zofia Ostrowska-Kębłowska, op, cit., s. 412-413.

3 Zakład usytuowany pomiędzy Małymi Garbarami i ul. Piaskową oferował produkowane na miejscu i importowane materiały budowlane oraz wyroby techniczne i artystyczne ze sztucznego i naturalnego kamienia, ceramiki i gipsu, uzyskując wyróżnienia i medale na wystawach krajowych i zagranicznych. 4 Większe witryny sklepowe pojawiły się w mieście po r. 1840, a około 1865 r. witryny oraz drzwi wejściowe ujmowano w bogate architektonicznie obramienia z użyciem kolumienek, fryzów i gzymsów, a nawet rzeźby figuralnej, na ogół w formach renesansowo-manierystycznych.

Zofia Ostrowska-Kębłowska, op. cit., s. 405.

5 W czasie działań wojennych w r. 1945 zniszczeniu uległo więcej niż 60% wystroju elewacji. Brakujące fragmenty odtworzono wg istniejących wzorow znajdujących sięw innych częściach elewacji. A. Chichłowski, Opis techniczny projektu technicznego dot. "Remontu i adaptacji Willi Krzyżanowskich", 1970, s. 13, Archiwum Konserwatora Miejskiego. Podobne wolno stojące rzeźby gipsowe znajdują się na fasadzie domu przy AL Karola Marcinkowskiego 27 w Poznaniu.

Wystrój elewacji jest gipsowy z wyjątkiem dwóch sfinksów przy wejściu do pawilonu wykonanych ze sztucznego kamienia (zachowany jeden). 6 Analogiczne głowy alegoryczne są umieszczone na fasadzie domu przy uL Franciszka Ratajczaka 32 w Poznaniu.

Stan elewacji wschodniej pawilonu Antoniego Krzyżanowskiego przed ukończonym remontem w roku 1983 uwidocznił pod obramowaniem uszakowym medalionów zamurowane okrągłe okna świadczące o przebudowie obiektu. 7 Witold Krasowski, Aestetyczna ozdoba w architekturze 2 pol. XIX wieku, (w:) Sztuka 2 pol. XIX wieku, Warszawa 1973, s. 143-144.

W latach siedemdziesiątych po wynalezieniu form klejonych z gipsu i po opanowaniu metod produkcji detali architektonicznych z glinki, betonu i cynku, złożoność kształtów ozdób przestała wpływać na ich cenę. O cenie decydował w zasadzie jedynie materiał, z którego były wykonane. 8 Zdecydowało o tym włączenie w r. 1900 do Poznania Wildy, Łazarza i Jeżyc, a w 1907 r.

Winiar i Sołacza oraz podjęcie decyzji o rozbiórce fortyfikacji po lewej stronie Warty w r. 1902. Jan Skuratowicz, Architektura Poznania 1890-1918, Poznań 1991, s. 26-27. 9 Wystawa zajmowała obszar około 350000 m 2 , z czego powierzchni zabudowanej było około 44 000 m 2 . Janusz Ziółkowski, Międzynarodowe Targi Poznańskie w przeszłości i obecnie, "Przegląd Zachodni", 1955, nr 5-8, s. 164. 10 Oie Ziegelindustrie auf der Ostdeutschen Ausstellung Po sen 1911, "Ostdeutsche BauZeitung", 1911, s. 545.

11 Vve wnętrzu pawilonu eksponowano piec z rur kamionkowych, który uważano za ogniwo pośrednie między piecem kaflowym i żelaznym. Oie Ziegelindustrie, op. cit.

12 Wystawca otrzymał dyplom i brązowy medal za godne uznania osiągnięcia. Wg Oie Ostdeutsche Ausstelung fUr Industrie Gewerbe und Landwirtschaft Posen 1911, Posen 1913, s. 201, 212. 13 Aus dem Posener Lande, R. 1911, s. 338; Zentrablatt der Bauverwaltung, R. 1911, nr 65, s. 404; "Ostdeutsche Bau-Zeitung", R. 1911, nr 38, s. 297; Magdalena Warkoczewska, Pocztówki z widokami dawnego Poznania (1898-1939), Poznań 1995, s. 219.

14 Jan Skuratowicz, op. cit., s. 328.

15 Jan Skuratowicz, op. cit., s. 328-329; Magdalena Warkoczewska, op. cit., s. 217-218.

16 Aus dem Posener Lande, R. 1911, s. 198.

W roku 1890 po rozebraniu starej Wagi Miejskiej na Starym Rynku zbudowano tzw.

Nowy Ratusz połączony ze Starym Ratuszem. W latach 1910---1913 przeprowadzono prace konserwacyjne Ratusza. 17 Lech Ławicki, Powszechna Wystawa Krajowa w 1929 roku (Urbanistyka), "Kronika Miasta Poznania", R. 1976, nr 1, s. 47, 50.

18 Barbara Zwolanowska, Architektura Powszechnej Wystawy Krajowej w Poznaniu w roku 1929, (w:) Rocznik Historii Sztuki, R. 1976, t. Xl, s. 201. 19 Tradycyjny sposób ekspozycji egzemplarzy wystawienniczych w szklanych gablotach uwzględniał ich oglądanie wyłącznie wewnątrz pawilonu. Znajdowało się tu szkło taflowe, stołowe, butelkowe, techniczne i laboratoryjne. Przewodnik po Powszechnej Wystawie Krajowej, Poznań, R. 1929, s. 47. Na wystawie Sztuki Oekoracyjnej w Paryżu w roku 1925 zaprezentowano pawilon polski projektu Józefa Czajkowskiego świadczący swą formą o odrębności kulturowej Polski. Bardziej szczegółowe omówienie architektury pawilonu paryskiego i poznańskiego oraz ich formalne uwarunkowania patrz: Barbara Zwolanowska, op. cit., s. 200---203 i Lech

Lech Ławicki

Ławicki, op. cit., Architektura (część trzecia), "Kronika Miasta Poznania", R. 1977, nr 2, s. 77-78. 20 Projekt pawilonowego systemu budynków szkolnych Teubnera i Stahla przy uL Ziethena (Jarochowskiego) zakładał wybudowanie sześciu budynków i sali gimnastycznej. Stanęły cztery do roku 1918. Jan Skuratowicz, op. ciŁ., s. 293. 21 Przemysł ceramiczny na P.W.K., "Echo Powszechnej Wystawy Krajowej", R. 1929, nr 2, s. 29.

22 Jerzy M(jller, Budownictwo (w:) Stanisław Wachowiak, Powszechna Wystawa Krajowa w Poznaniu w roku 1929, Poznań, R. 1930, t. U., s. 97. Do elewacji budynku użyto szlachetnej cegły - klinkier przysiecki, 23 W pawilonie, po adaptacji wnętrza, znalazły się sale gimnastyczne.

24 W pawilonie wystawiali: "Akwawit" - Sp. Akc. Poznan - J. A. Beczewski, Lwów - Rektyfikacja Warszawska, Sp. Akc. Warszawa - Zakłady Przemysłowe Winkelhausen, T. A. Starogard, (w:) Przewodnik, op. ciŁ., s. 66.

25 Barbara Zwolanowska, op. ciŁ., s. 205.

26 Szczegółowo architekturę pawilonów i ich formalne uwarunkowania omawia Lech Ławicki, op. cit., (część czwarta), "Kronika Miasta Poznania", R. 1978, nr 3, s. 83-87.