ROZWÓJ PRZESTRZENNY POZNANIA W DWUDZIESTOLECIU MIĘDZYWOJENNYM - POSTULATY BADAWCZE

Kronika Miasta Poznania 1996 R.64 Nr4; Lata dwudzieste, lata trzydzieste

Czas czytania: ok. 18 min.

MAGDALENA MRUGALSKA-BANASZAK

N a początku XX wieku rozwój przestrzenny Poznania był jednostronny i przebiegał w kierunku zachodnim i południowo-zachodnim. Miasto otoczone systemem fortyfikacji odczuwało coraz bardziej brak wolnej przestrzeni pod zabudowę. Decyzja władz pruskich z 1902 roku likwidująca wewnętrzny pas umocnień na lewym brzegu Warty pozwoliła na częściowe rozwiązanie tego problemu}. Ważnym momentem dla rozwoju przestrzennego miasta tego czasu było także inkorporowanie w 1900 roku w granice Poznania podmiejskich, lewobrzeżnych gmin: Wildy, Łazarza, Górczyna i Jeżyc, a w 1907 roku części Sołacza. Ówczesny Poznań tym samym coraz bardziej odsuwał się od Warty, przesuwało się również centrum miasta - ze Starego Rynku w kierunku placu Wolności i dalej na zachód.

Zagospodarowanie terenów prawobrzeżnych utrudniał nie tylko pas zewnętrznych fortyfikacji, ale i brak mostów na Warcie. Rozwój Poznania w kierunku wschodnim wymagał ogromnych nakładów pieniężnych, należało sfinansować prace związane z uporządkowaniem tych terenów i przeprowadzić rozbiórkę części fortyfikacji. W przyszłości władze miejskie liczyły się z kolejnymi wydatkami związanymi z budową infrastruktury (drogi, kanalizacja, elektryczność, gaz itpJ, osiedli mieszkaniowych i budynków użyteczności publicznej. W pierwszych latach II Rzeczypospolitej mimo niesprzyjających warunków, do których należały m.in. sytuacja gospodarcza i finansowa oraz kryzys walutowy, wiele argumentów, np. przeludnienie, przemawiało za podjęciem działań zmierzających do powiększenia przestrzeni miejskiej. Ważnymi czynnikami było zapewne powołanie do życia w 1921 roku Targu Poznańskiego i uzyskanie bezpośredniego połączenia z Warszawą. W rozwoju przestrzennym Poznania lat międzywojennych widać wyraźny podział na etapy. Pierwszy to lata 1921-1924, okres przygotowań do włączenia

Magdalena Mrugalska-Banaszak

w granice miasta nowych terenów i zmiana kierunku jego rozwoju. Przygotowania te przebiegały dwutorowo. Po pierwsze należało uporządkować prawobrzeżne tereny, po drugie załatwić wszelkie formalności natury prawnej. Magistrat, wspólnie z władzami wojskowymi, opracował plan wyburzeń dawnych fortyfikacji i osuszenia bagnistych łąk. Prace rozpoczęto w 1921 roku 2 . Dwa lata później władze miejskie wystąpiły do Ministerstwa w Warszawie z wnioskiem o włączenie w granice Poznania 17 jednostek osadniczych położonych wokół miasta, zarówno na prawym, jak i na lewym brzegu Warty3. Wniosek ten jest jednocześnie odpowiedzią na pytanie o plany rozwoju przestrzennego miasta i dowodzi, że władze Poznania prowadziły w początkach lat dwudziestych określoną politykę w tej kwestii. Liczba gmin proponowanych do włączenia i ich lokalizacja świadczą o tym, że była ona niezwykle ekspansywna i dalekosiężna. Ostatecznie 1 stycznia 1925 roku na mocy rozporządzenia Rady Ministrów wcielono w granice miasta 7 z 17 proponowanych gmin, czyli Główną, Komandorię, Rataje, Starołękę Małą, Dębiec, Winiary i dworski obszar Naramowic. Większość z nich leżała na prawym brzegu rzeki, co otworzyło możliwość przestrzennego rozwoju miasta w kierunku wschodnim i zadecydowało o "powrocie" Poznania nad Wartę. Zakładano, że po uporządkowaniu tych terenów i sporządzeniu szczegółowych planów rozbudowy staną się one w niedalekiej przyszłości "jedną, wielką dzielnicą nowoczesnego miasta"4. Władze miejskie wydały do mieszkańców nowowcielonych gmin odezwę, w której zapewniały m.in. o tym, że "będziemy się troszczyć o rozwój waszych dzielnic, że będziemy się starali złączyć was ściśle ze śródmieściem, jak złączono niegdyś tak samoistne gminy, jak Łazarz, Jeżyce, Wildę i Górczyn, że w miarę środków finansowych będziemy się starali o podniesienie szkolnictwa, o zaspokojenie potrzeb ubogich (...)"5. Przewidywano, że w najbliższym czasie na tych terenach rozbudowana będzie instalacja gazowa, elektryczna, wodociągowa, oświetlone zostaną ulice, powstaną posterunki straży pożarnej, nastąpią także korzystne zmiany w dziedzinie komunikacji. W wyniku włączenia w 1925 roku w granice miasta nowych obszarów powierzchnia Poznania wynosiła 6625 ha (dla porównania w 1907 roku 3390 ha), z czego 4733 ha (71,5%) położone były na lewym brzegu Warty, a 1891 ha (28,5%) na prawym. W stosunku do stanu z 1907 roku zdecydowanej poprawie uległy relacje powierzchni gruntów prawo- i lewobrzeżnych, bowiem wówczas zaledwie 8,7% całkowitej powierzchni miasta znajdowało się na prawym brzegu rzeki 6 (ryc. 1-4). W początkach lat dwudziestych Wydział Rozbudowy Miasta poznańskiego Magistratu, którym w latach 1924-1931 kierował Sylwester Pajzderski, przystąpił do opracowania wstępnych założeń planu rozwoju przestrzennego miasta. Powstało wówczas wiele projektów zmian zarówno w zwartej zabudowie śródmieścia, wykorzystaniu terenów nie zabudowanych, jak i zagospodarowaniu nowo inkorporowanych. Dotyczyły one wielu dziedzin życia miejskiego, które decydują o nowoczesnym kształcie miejskiej przestrzeni. Już w 1922 roku rozpisano pierwszy po wojnie konkurs urbanistyczny na przebudowę placu WolnoścF. Wzięło w nim udział kilkunastu architektów, nagrodzono projekty ....,.

iIf>'

. .: 1

. , ;

:ifII

#" '111'-.,. ., .: '".-.ł.

i ;,t1,

"".:.tJ"

. '.':': ::,",':"N ."'

'-ą

,.j.): r":":f!.

:;;i' ., ił.:: l,j " .' I I'

F I " < ' .'

,Ji: 'i,:"t'"y. ,fi'?'fil, ;'1 "i'(:

!,,'. f .

./'0""

. . .

. ';.-..

Ryc. 1. Widok Poznania w kierunku północno-wschodnim, fot. R. S. Ulatowski

'ił' ." ."

: :,.)>

J' \

:':::: t:'..1 \I j"

.'i,",,{OO.

, ł "'!;" ..' i: ...1;., ' .

"'Ii ,r.

.;,....

.-='>':: .;-..l ( -:1,; ,

,', ".

,. . " :.( il/: t ' ';

6. ,...

>:"':. 'V

"""',ł /?' :" JE ....

. p. . .

. : _. ""." .: :,';<i': i.,iii'

7'"' ł$

"j, "

.,.

;;:

:'::.

'\1Ii,' ':, t Ł,; ,y

,<Q" .,'..:;.:'" ,.p.

. ...->.

: '

.i.:h':' '.",.

-.':;..<'

. . '5; .. .......',

!f:". "X m .

". " , :". , ',.

r :!; :R; '.' Zl ,t;J., ! " >'f.tJ

Ryc. 2. Widok Poznania w kierunku wschodnim, fot. R. S. Ulatowski, 1927 r.

Magdalena Mrugalska-BanaszakliliI

; p:">..o

Ul;

r-;

. ł:." .(W14.t" ł .:::;,/i: ..... .. . .

...

:-'Jy.v

,'i'f.

.( {ił .

ł . i ,k:,",.;i) .,.;; f"

I .,.

....... . , ... . .

-tJ.

;:.;.;)...:" ." "y1;J'r(ł(J.r ',Ć[ 'j('<' '. ;.

.. '.tt,.

.:." '..... 11 'l'

Ryc. 3. Widok Poznania w kierunku południowym, fot. R. S. Ulatowski, 1928 r.

:b: .ł.*

"., J .

.i l "' 11 ., " ;' . I ',.' . ...

JHt

. ;':/':1, .. /i.. :li " . .

<,J! I : .

"t'

5 ;J......>III rr l' ._Y .y:.'/

"t f

]t---.;:""

/ ": . <..,' l-:,

/.." <....:"

Ryc. 4. Widok Poznania w kierunku zachodnim, fot. R. S. Ulatowski, 1927 r.

Stefana Sawickiego, Aleksandra Kapuścińskiego i Lucjana Michałowskiego.

Ostatecznie Stanisław Kirkin, wykorzystując rozwiązania proponowane przez nagrodzonych architektów, opracował projekt przebudowy placu Wolności, który został zrealizowany w 1923 roku (ryc. 5). Lata następne to intensywne prace projektowe i realizacyjne zmieniające kształt miejskiej przestrzeni. Te wielokierunkowe działania Wydziału Rozbudowy Miasta przebiegały na kilku płaszczyznach 8 . Szczególnie ważne były prace związane z budownictwem mieszkaniowym - wyznaczono nowe tereny pod zabudowę, prowadzono prace projektowe i wykonawcze. Duże znaczenie przywiązywano do terenów zielonych. Przeglądając zasoby Archiwum Państwowego w Poznaniu 9 , wśród których jest wiele projektów założeń parkowych, skwerów, placów itp., odnosi się wrażenie, że ówcześni urbaniści dążyli do tego, by Poznań stał się miastem pełnym zieleni. Zamierzano przeistoczyć cmentarze położone na stokach pofortecznych wałów w parki miejskie. Miały one rozciągać się od Warty i wildeckich Błoni po południową stronę śródmieścia, przez zachodnie tereny nie używanych torów kolejowych i na północnym stoku Cytadeli w kierunku Naramowic. Projektowano także pas zieleni biegnący od cmentarza Marii Magdaleny (położony był przy zbiegu ulic Kościuszki i Księcia Józefa), przez Przepadek, park Sołacki, w kierunku Kiekrza. W dalszym ciągu oazą wypoczynku i rekreacji miały być tereny położone wokół Drogi DębińskiejlO. Do użytku mieszkańców, przede wszystkim Wildy, oddano w 1923 roku ogródki działkowe zlokalizowane między Dolną

. ...

.:.;.

.. z

".i'>..

,:....: :-'i/.

. . ..,;: : .,'"

.,..,....10". _' '/<1 1 1 "1 1- .".: .I, d!; ':t{} "J'! .. ,. .

:1;" .MI

.;; . 1

.. 1:ÓO{ t, ;.1:j .

, ,f'{

O,",i\\- -,,'" i ;;;{!.ł- )'

. Jf;:>',oi ,1Y :;;; .." . I . .",. ..... I -Ji'".,. .

.. ;'-..:/'fiL

.., ....

..z ... . _"';,' _ ,:).:.... .'

.'; ..:..,oP. '''''''' .\ ;J'(ir.i.c - ,;j

.... .'ot..

»>

''.' ;,.-,hm' }

':m. -/:' W'

<r";'

...,;.;' .

:.' ":<- . "..:" . .

.... ..... --:-:.-':- 7:..:'"

.... .,ś'1-;. :..

Ryc. 5. Plac Wolności po przebudowie, fotografia z 1929 r.

« .,.;

Magdalena Mrugalska-Banaszak

---"?

.. 4' ..

""*

'.::<

.......

...

":s' .J

,. t .. ". __-o n__ . .

",--; .

':'.:::'.----s s

, , "".

",,'A"';'::;:' ., .;;:, " ij.. Yf r.:.,.. ,:-< :',;). "'f' , '-- ,: : .; L: . .> ; _ . 1 \.

,....,Ji\

..> ,

.... f. "

;.j

,. .

,, > ;..j .« .

.j...

....."

Ryc. 6. Przebudowa placu Świętokrzyskiego (ob. Wiosny Ludów), fotografia sprzed 1929 r.

" t ' ... '! "11

.; ;

:...

,,' .'" .I . ...., ł.

":h'

.-.

'tI'

. :.' .

., l;. ..' ;'.f' , ,J!itr

,. ". .:*..-: ",:.

.,/r''i . : "."'iI::,""';' .- .\.",:"" .' ..' ":.. . .

';:J ...}? .'y' .. t_ ... .;

.,.,.", .,,'C':' ... ,.

: 4<".

:;.:.-;.;.

'7'..

:,..;(}.:....:

. " , . '.' . ' i:..... .0"0 :..". j/ :.." ;;.:..: 'II!t *-";{;'' . .>.

"" /:..:,: I .

'..;<.;:... /' .- .

.....d -Jl

. ;..;

Ryc. 7. Kładzenie torów tramwajowych na Górnej Wildzie, fotografia sprzed 1929 r.

Ryc. 8. Kładzenie bruku przed Operą, fot. St. Leszczyński, 1932 r.

fi' Jl :1 ., J: ł IłH'

I :, I.. f;< I 1 ." , '..,

:"" ,

. / ":.:;

":'>'",

....... :.:.

..'

..K'

. t,.. .

"'..J '\: :...... :'k.,. .1"" "',", f' }f i1'

J -"-A ',.

;1 :.:.-- Y. .

',.

fi' . .. L...'

""":';,lfj ,..

'ę

.;.:,1; '" ', ...

Ll@ .. :>: L

." i ' ' ', 1.1 .: ił: ił] ,.

-w,-

i""";i: 'łł '" ,., ł .

." ę' "''''."'.'.

.'" 'i t' t, :-r ... I!. It !' , ł:::' ''.

.....)./f. _ . . ;!t ._U o ,

-;;=;,- .:

... ...:..... l;; 4

. ." d'. .

I:;, "..- " .

:;.:" h" :"IfZ .: ,:,". ,.

., ,;.... ..< . . 'T" *' " j. -" .. .

Al ,..

,' n. .' '.,' ." :-::::i;" ';r '.' . ,. .. "'_.. .. "'. o..... . '."d :':i::';:, ::':Ą .

. .

,,""";":'"f,;...." .

_. -

!irj; :.'

,..,""".. :.. '. 1'*"""" ;W" 1ik::.'

.....

Wildą a Drogą Dębińską. W Poznaniu było wówczas sześć ogródków o łącznej powierzchni 40,7 ha, natomiast w 1937 roku ich liczba wzrosła do dwudziestu dwóch (149,2 ha)I1. Według wstępnych koncepcji na terenach położonych wokół Drogi Dębińskiej, w kierunku południowym, miały powstać także parki miejskie, place zabaw dla dzieci, boiska. Enklawą zieleni po wschodniej stronie Warty miała stać się dolina Cybiny z parkiem na Malcie (wczesny projekt z 1919 roku), a tereny te wyłączone zostały z planów zabudowy. Poza projektowaniem terenów zielonych o dużej powierzchni porządkowano niewielkie, wolne od zabudowy obszary, na których zamierzano założyć place zabaw, skwery itp. (ryc. 9). Kolejnym elementem nowego planu przestrzennego rozwoju Poznania była propozycja uporządkowania przebiegu linii kolejowych. Najistotniejsze było odciążenie Dworca Głównego od ruchu pociągów towarowych i przeniesienie stacji towarowej. W związku z tym projektowano budowę nowych torów

Magdalena Mrugalska-Banaszakmiędzy stacjami Starołęka i Poznań Wschód. Jednocześnie umożliwiłoby to założenie nowych bocznic kolejowych dla licznych fabryk i zakładów przemysłowych położonych przy tej trasie. Zamierzano także wprowadzić zmiany w przebiegu linii tramwajowych, chodziło głównie o odciążenie Starego Rynku. Od 1923 roku porządkowano arterie dojazdów i projektowano budowę drogi biegnącej ze Starego Rynku przez ul. Woźną, koryto Warty i Cybiny (po przeprowadzeniu regulacji) do szosy warszawskiej. Miała ona ułatwić komunikację między lewo- a prawobrzeżnym Poznaniem, a jednocześnie odciążyć Śródkę i Chwalisz ewo (ryc. 11). W przypadku nowych osiedli wprowadzono obowiązujące rozróżnienie na arterie komunikacyjne (np. projektowano, że po przebudowie Dolnej Wildy będzie ona drogą wypadową w kierunku południowym o szerokości 42 m) i ulice "mieszkaniowe" - wewnątrz osiedli (o szerokości 5 m)l2 (ryc. 11, 12).

Niezwykle ważne dla planów rozwoju przestrzennego miasta było opracowanie w 1926 roku nowej ordynacji budowlanej. Przewidywała ona wprowadzenie ścisłego rozgraniczenia między lokalizacją osiedli mieszkaniowych a obszarami przemysłowymi. Autorzy tej koncepcji kierowali się przede wszystkim "względami zdrowotnymi"13. Nowe tereny pod budowę obiektów przemysłowych wyznaczano w trzech rejonach miasta: na północ od torów kolejowych Tama Garbarska - Poznań Wschód, na południe od trasy kolejowej

1! ,i} .J, .

",,,,... "'fI pr .:,;,,"" :t i

.. ....>:;

:',.

.. ..:

.' ..,

<Ii.

.....

'.&'

/':;lr:.:s.:<. '-':.

"; :.. ,..,

, .>:.

:.: . .;;;..,.,,4.(' :"" ..t'."j A

.. ..i.>

Ryc. 9. Centrum Poznania z lotu ptaka, fot. T. Cyprian, 1928 r.

:>.

. ..'X."" 'I

Ę ...-:::f

'..

:..

. -p;

;-:- \ : ,f. "".;,., ::f." .' ;i£ 'J>:};:;::H'i..

7., .

.. ' . :. :..< < .. .... .. ;'.. . .' .. ......, . . .

,. . ,. d.

. '.

,\lIft. .

,.,Iii>', , ... ,n ;:s..., . . :?,:

.,;,.:

;:.

ł' . .:: . f: :.

,r". .

. t 't.. : :"

;;. .....

. /)," , "?"; .

:j,fr';

"'..... ....: '.. F ' .. -.'

"i.-"k : r.

.>!!t.»i..

, ,':W

-; '""1"';' -:.

':>'o--=T .<.

Ryc. 10. Plac Kolegiacki, fot.

R. S. Ulatowski, 1927 r.

.,,,.-

-",

%....,.. "" -':" -. . -=- . . ----- .

'(..1

...}

,'lA

-?:'.

.'< .... ;;

-1 /.. tr1 '} "tl...; ; :. : t.,, t tL,;;,;;,..;;,,,,,, ""'" r I J ,.., ..... 1 t ";,,, . ':';, .: A J " .......... "<.) t.

'"<'.- :!ł :.. .,... :r, :;<: <..;y':";ł,.... __'ii' "'.-N <{".......ń'J; "".ł. '. ; ł1f'" ir

-" .-t 'i;:,; "

.4=!':::

Poznań - Zbąszyń (ob. części Junikowa) i na prawym brzegu Warty, wyłączając zachodnie tereny przylegające do rzeki (Dębina), Miasteczko, Śródkę i Chwaliszewo. O takim wskazaniu pod zabudowę zadecydowały dwa czynniki: kierunek wiejących wiatrów (najczęściej z południa i południowego-zachodu), który w znacznym stopniu ograniczał zanieczyszczenie miasta przez obiekty przemysłowe położone na wyznaczonych obszarach, oraz dogodna komunikacja kolejowa i wodna. W ramach tych podziałów przewidywano przeniesienie targowiska i rzeźni miejskiej, zrealizowano m.in. budowę elektrowni w 1929 roku, wg proj. S. Cybichowskiego (ryc. 13, 14). Duży wpływ na rozwój przestrzenny miasta miały Targi Poznańskie, a przede wszystkim zorganizowana w 1929 roku Powszechna Wystawa Krajowa. Zajęła ona ogromny obszar 65 ha - poza właściwymi terenami Międzynarodowych Targów Poznańskich najbliższe dzielnice miasta, park Wilsona i Kasprowicza. Położenie PeWuKi w śródmieściu Poznania spowodowało, że

Magdalena Mrugalska-Banaszak ,lł .u.IJ

:", t-:

....... mi

5;;:'

J::j.: >:/.:-P-. .

....,.

A:";;'i" ""

., "A

"t"

.. :': "" .. ,.

.t.,:.

.,#,.,.....,.: ., "tJ. u"': "7 -':? '4!' ..iJ;;:,:,JL,< .

;'ło,

"t..;."....... .}i

.:'

.,' ;f.

: I' <:

;-fł;:".; .

1If . "

"'=.;.

-,; :lfli, Et.

t, L"o'_ .. '7 <

..;..,;

c. ."",;:.:. .. :;,>: .

. ":110< . o:. .:'

>:...-....ł..J .

Ryc. 11. Widok Ostrowa Tumskiego od południa, fot. R. S. Ulatowski, 1927 r.

dążono do zatarcia odrębności architektury targowej (na PeWuKę zbudowano 112 różnego rodzaju obiektów) - zwyciężyła tendencja do włączenia jej w strukturę miasta (ryc. 15, 16). Przygotowania do PeWuKi to okres koniunktury budowlanej w mieście. Poza budową obiektów na terenie wystawy panował ożywiony ruch budowlany w Poznaniu 14 . Wzniesiono wówczas budynki mieszkalne (np. przy ul. Głogowskiej z restauracją "Magnolia", przy ul. Roosevelta z ob. kinem Bałtyk), hotele (Polonia), budynki użyteczności publicznej (Dworzec Zachodni, Dom Rzemieślniczy) oraz obiekty sportowe i rekreacyjne (Stadion Miejski, cyrk "Olimpia", nowe łazienki rzeczne, dzieciniec "Pod Słońcem" - ryc. 17). Inwestycje te z jednej strony rozpoczęły właściwy rozwój urbanistyczny Poznania, z drugiej zamknęły kolejny etap zmian w miejskiej przestrzeni. W tym okresie (1925-1929) skoncentrowano się na określeniu wstępnych założeń planu rozwoju przestrzennego. Jego autorzy stworzyli wizję miasta na wskroś nowoczesnego, m.in. przez zaprojektowanie nowych osiedli, terenów zielonych, udoskonalenie komunikacji miejskiej, "wyrzucenie" przemysłu i komunikacji towarowej na peryferie Poznania. Trzeci etap w rozwoju Poznania to początek lat trzydziestych. Powstało wówczas wiele szczegółowych projektów opartych o założenia z lat dwudziestych. Część z nich zrealizowano do 1939 roku. W 1931 roku władze miejskie ogłosiły konkurs "Na projekt regulacji i rozbudowy miasta Poznania" 15. Zamierzano, opierając się na najlepszych pracach, stworzyć szczegółowy plan przestrzennego zagospodarowania miasta. Jednogłośnie pierwszą nagrodę przyznano architektom z Warszawy: Stanisławowi Filipowskiemu i Janowi

......,..... "

'1 , .<.;I

;

;; ł

......... ".o' f'>:,,:":.L--:.

;i'_

':<.' ',.

.+._,_ ._ ,Y. .

.".« !:i4'

...:(" .......'

.-' .,-0; :(t", :.:v

.,.. :,

... ¥. c' ...... .

.,:....,.....--,__1'"

".;" L>..;.:--_-.

:>;.;: r1.

\ '.,1 kr;' I'i :} '.łNt '. 'I.... u,n ".;0

1j . "1IJ!IJ!Iłt.

.)! -.

:/'

, ; ;00"':'" .. :., ;< .,"« '.dI. ,.

, "/":' .. ...... l .,.., I < .. / - y. .-.

.. ' : -j- ''"'; :"

: .

...;;..#-" .

'., 'iI

, " - .. M ,.

y<. . ., .

.' łf] '.< i U : : .c _.....w 'Y:r . . ,J'..?.fV{;E! ....

__:... t.::.'J

I >:,

.:i'-, ->

.;.::

, 0.°.1 )

.. .. .,

,.41

..' " -. I 1'...

Ryc. 12. Katedra, fot. R. S. Ulatowski, 1927 r.

Magdalena Mrugalska-Banaszak

R ../\/i:: . ' , '.' ,..;:::..- jJ = . "",,-<;', '" "'. : ' , . .. "'

Ryc. 13. Port na Warcie - przeładownia, fotografia sprzed 1929 r.

I .1,

)...

''" ..,.

: ,.

"...' ..

.'.

:=+:' ;:';s.,'t"';., .r :"""'.. "'>'j'

'H,

;.: .:ił'

<.. , ., "",.:":'-,,:::'-:! ' '"".r, J "'"",, :,t',-'

'.J"::;':' ,'-- 1Ii!!IiiI; . '::}-' _ :;:>łi::w"

",-'-'.<:0>

Graefe. Autorzy nagrodzonego projektu proponowali m.in. zlikwidowanie przebiegającego przez centrum miasta ruchu pociągów towarowych, a na uzyskanych terenach zbudowanie nowoczesnego centrum usługowo-handlowego. Pomysł ten nie był nowy, o podobnych planach pisał już Pajzderski 16 .

Od 1931 roku Władysław Czarnecki został kierownikiem Wydziału Rozbudowy Miasta. W tym samym roku utworzył przy wydziale Pracownię Urbanistyczną, w której zatrudnionych było, w różnych okresach, kilkunastu architektów i urbanistów 17 . Opracowane w latach dwudziestych przez Pajzderskiego wstępne założenia rozwoju przestrzennego Poznania uszczegóławiane były przez jego następcę. W Pracowni Urbanistycznej Czarneckiego przygotowano wiele planów i projektów zmian miejskiej przestrzeni. Przede wszystkim powstały tu różne plany, zarówno podziału terenu, jak i szczegółowe, dotyczące rozbudowy osiedli i dzielnic miasta (m. in. Winograd, Winiar, Dębca, Ławicy, Rataj, Starołęki, Górczyna, Głównej, Osiedla Warszawskiego 18 oraz Golęcina,

.il"': '

"oJ .,;

.1 .(

;

'.'*":;'; ,

._'.:;..;'.....

JJg

... :-. :: :;;

Ryc. 14. Gazownia miejska, fot. R. S. Ulatowski, 1927 r.

".--s:

.">A.<j

... \;<' . . d" }: .0<':'i..$.".'

. ,.

........\',::",,'... .

fi ..

.cf

;

I,.J a/",1'ł' )i{::, :" . ;.,_.' :' . ".ł,' _;_:Oh ..I:;;. :1"., .. :.0.... >:11

.:p... ........'1'"'

:<" .. " "4,..,

. ; d<

{':' 11',:

'.'11>'

","

H('

< 11<.- .

..,../C I " .. """.

"' ,:.>'.;".

";:: ...,

A.. q

,..d: .:4'

. ,,..';! x_,. "..." ,.. ' c..... 'Y'" i: .""'..:;.

Ryc. 15. Wejście na Powszechną Wystawę Krajową, pocztówka wg fot. W. Kowalczyka z 1929 r.

Magdalena Mrugalska-Banaszak

/' /'

-"jF

'..;;tf, ._:7:: n,_

.fi

!. . J! . '! , . . l=t JI!I!f '..;r

",.

; :r;im;.'- ; : i ... .#" r ' , .... . , .. , ..,. .t- _ , . ",,; .;.1 ..a : - / ::.J;r .. ...... :J#l'/'" .... "'... ,.,': ., ' ...:.,iioi' . ' .', .:;. ......... . 4' _ .....i

-.,-

Ryc. 16. Główne wejście na Powszechną Wystawę Krajową, pocztówka z 1929 r.

: ::.

-4

.. .':<0:<",

"........;R ..

.? .."""' ... ... .

:,. ".;:.

.. ;. '<, >....;..

" : ;I F: ..ii,!f.;i.!"i. '\:,i:

. -, ."}<.:::...:;....,...,...,.... ....' ..... j : ';.Jt)i\;'

--:.'j,.C ', ';";

.,' :,;":', >:::.- ".

.'U! ;""j:l# ' . ";ęJ""

;/ .,.

, ' . '

-"" ,; '.' .iW m 1"ł-- -.'-:: . .-,. :-". :. ::-.. V . .ff.

,{,,., ;;,;..;;;;::;; 'iD; "e::' -: '<;;':> .

-, "ł'.:'

;. i.

;.Ł

,t:t ,",.

';;

,\ '\

-"'

J...

-.j;,,;..

.. .;-" : ;:.::.;. ',y'

.....,l.

Ryc. 17. Dzieciniec Miejski "Pod Słońcem" przy Drodze Dębińskiej, fot. R. S. Ulatowski, 1928 rwłączonego w granice Poznania w 1933 roku, co spowodowało zwiększenie powierzchni miasta o 701,5 ha)19. Aby usprawnić pracę, Czarnecki wprowadził podział miasta na "dzielnice urbanistyczne", każda z nich przypisana została jednemu architektowi z Pracowni Urbanistycznej. Posunięcie to miało także na celu skoordynowanie planów rozwojowych określonej dzielnicy z ogólną wizją zagospodarowania Poznania. Po kryzysie gospodarczym w drugiej połowie lat trzydziestych nastąpiła poprawa w zakresie budownictwa mieszkaniowego. Jednak nowe domy i osiedla powstawały w dalszym ciągu w zachodniej i południowo-zachodniej części miasta. O takiej lokalizacji decydowało przede wszystkim to, że, w przeciwieństwie do terenów wschodnich, były już w znacznym stopniu uzbrojone, a w związku z tym globalny koszt budowy był niższy. Powierzchnia gruntów zajętych przez budownictwo mieszkaniowe z roku na rok rosła. W 1928 roku było to 11 % całkowitej powierzchni miasta, w 1931 roku 11,5%, a w 1937 roku 18,9%20.

W nawiązaniu do założeń z lat dwudziestych w 1932 roku opracowany został projekt miejskich terenów zielonych 21 . Niemały wpływ na jego kształt miał prof. Adam Wodziczko, teoretyk ochrony środowiska przyrodniczego, prekursor dzisiejszej ekologii. Projekt ten przewidywał utworzenie pięciu zielonych klinów: Naramowickiego, Dębińskiego, Golęcińskiego, Cybińskiego i Główieńskiego (od Warty, wzdłuż doliny Głównej, do lasów Wierzenicy i Promna). W zamyśle autora kliny te miały zachodzić do samego śródmieścia i tworzyć enklawy zieleni pośród terenów zabudowanych. Dodatkowo każdy z nich stykał się

'....<iII

>0 InltN ,j:. .

"f; .

L';.,,"";

Mo°,cj. o

.: ,. '>j

-:: .J :>t

'oi' iLo'

:.;:.

",;:'" ",

.ił >.> ';;: p A" JI, ił. UL

._Tj'oJ

7. 1'.

6.t... t:.o Ił; Id o;, i'

.tto, ,, , 00: r 'c °Fot.

'o l. ....

'1:"": 1:">.

: ..: .

. ."\ . :. :"; , :'..:_N-...."

L."

.. /../ -:;;"?

.. ,:_.:.,..: ,.' 'i ,v,...;:;"," ;'"'"" . . .

. 00.,

"ił,ł

...,.

(: l ..

Ryc. 18. Plac Gwarny (ob. zlikwidowany), widok w kierunku ul. Fredry, pocztówka sprzed 1939 r.

Magdalena Mrugalska-Banaszak

..... u'! "";.n..."!

""4\.:'?_'-'.'- ":}il

1&" P '"

:i: .;' i, J::.

;;t :,,;< ,.".

, kit"" t?: <I''\, \. ĄfJi(,;';\ 1. f Y')'-z,:. .;.t' :':.;;. ,,{'-::' ,. } -!I;f": '/.J . '" '" ' X ' y "J' j,! '.

n '"'. ;l ;;$ >, y\£ 1_ _ - , -'- f ... .I,' :,/ ,.:Ii': h ......"""" "..:. ,o n, ;,..::,' '.:!' : ''..'...." -"oe . .. . :';", .,......:

I""

. f.

;J",f, ".ł; '_ .;; ;Ir' :.1 1';"1 'I , , 'i . '"A, .*1'. 1E,łJ .

:.£":--;'",,, . .... 1.:A

J;,...:..'4='J' :";';

.: PO ZNAN SI:. RyneK

Ryc. 19. Stary Rynek, widok w kierunku północnym, pocztówka z 1938 r.

z naturalnymi obszarami leśnymi, co powodowało, że powstał" pierścień łączący poszczególne kliny zieleni pomiędzy sobą, spełniający warunek zielonej obudowy miasta"22. Pozwoliło to również na wytyczenie biegnących poza miasto tras spacerowych z osobnymi ścieżkami dla rowerzystów, jeźdźców konnych i dla pieszych. Pierwsza prowadziła do Jeziora Kierskiego (od Sołacza, wzdłuż Bogdanki), druga, nazwana Trasą Ludwikowską, do Jeziora Góreckiego (od Rynku Łazarskiego, przez Świerczewo, Wiry, lasy Ludwikowa, wzdłuż Jeziora Witobelskiego) prowadziła do Stęszewa. Ostatnia wiodła do Murowanej Gośliny przez lasy i jeziora położone w okolicy Wierzenicy, Promna, Zielonki. Projekt ten był efektem oczywistych relacji zachodzących między człowiekiem i naturą, w których zarówno jedna, jak i druga strona wzajemnie się potrzebują. Człowiek odpoczywa na łonie natury, a ona wymaga od niego stałej opieki i ochrony. Poza ogólnym planem miejskiej zieleni w Pracowni Urbanistycznej opracowywano projekty skwerów, zieleńców, placów i ośrodków rekreacyjnych rozrzuconych w różnych punktach miasta. Urządzono m.in., według projektu Zbigniewa Zielińskiego, skwery przy ul. Zakręt, za cyrkiem "Olimpia" przy torach kolejowych, między ul. Marynarską a ul. Reymonta, przy ul. Wyspiańskiego, na placu Zbawiciela, na Wzgórzu św. Wojciecha 23 , a także place zabaw, m.in. u zbiegu ul. Czajczej i Doli ny 24. M. Spychalski zaprojektował boisko AZS przy ul. Puławskiego, jego autorstwa było oddane do użytku w 1938 roku, po kilku latach budowy, publiczne kąpielisko przy ul. Niestachowskiej25. Oczywiście nie wszystkie projekty doczekały się realizacji, np. park Ludowy z 1934 roku (o powierzchni 24 ha), który od wschodu miał być ograniczony Drogą Dębińską, od południowego-wschodu al. Łużycką (wydzieloną w 1931 roku z Promenady

Piastowskiej), od zachodu Dolną Wildą, a od północy Wałem Saperów. Zakładano, że park będzie miał charakter krajobrazowy "z siecią wygodnych, częściowo cienistych dróg spacerowych i dużymi łąkami, które służyć mogą jako place zabaw dla dzieci. Z uwagi na przyległą Drogę Dębińską, której naturalnym rozszerzeniem ma być projektowany park, drzewostan posiadać ma przewagę drzew i krzewów krajowych z dużą domieszką drzew szpilkowych. Nad dużą łąką przewiduje się usypanie wzgórza o wzniesieniu ok. 3 m, na którym stanąć ma skromna mleczarnia lub kiosk"26. Ten krótki opis ilustruje, jak ówcześni projektanci dbali o to, by planowany obiekt był wkomponowany w istniejący pejzaż miejski. W latach trzydziestych w dalszym ciągu aktualne były plany zmiany dawnych cmentarzy położonych na pofortecznych stokach w parki miejskie. W Archiwum Państwowym w Poznaniu przechowywany jest m.in. poszyt akt, zawierający szczegółowe projekty parku na terenach zamkniętego w 1904 roku cmentarza ewangelickiego parafii św. Pawła przy ul. Topolowej27. Wszystkie działania związane z projektowaniem i urządzaniem terenów zielonych powodowały, że ciągle zwiększała się ich powierzchnia. W 1929 roku było w Poznaniu 170 ha zieleni, a na jednego mieszkańca przypadało 7 m 2 , w 1934 roku powierzchnia wzrosła do 400 ha, a w 1939 roku miasto posiadało 443 ha zieleni (15,5 m 2 na jednego mieszkańca)28. Oznaczało to, że Poznań był jednym z najbardziej zielonych miast ówczesnej Polski. Wieloletnie "zamknięcie" Poznania w obrębie fortyfikacji i naturalna granica - Warta spowodowały poważne utrudnienia w komunikacji. Już władze pruskie starały się rozwiązać ten problem. Powrócono do niego ponownie w dwudziestoleciu międzywojennym. Wychodząc z założenia, że siatka głównych arterii komunikacyjnych jest elementem, który w znacznym stopniu determinuje cały układ urbanistyczny, w 1932 roku opracowano przebieg głównych poznańskich dróg komunikacyjnych, a dwa lata później arterii średnicowej29. Pozwoliło to na wprowadzenie kilku istotnych zmian. Chodziło przede wszystkim o płynne powiązanie nie połączonych dotąd należycie poszczególnych jej odcinków - od ul. Zwierzynieckiej, przez ul. Św. Marcin do ul. Wrocławskiej i dalej przebicie aż do mostu św. Rocha. Ten ostatni odcinek, o znaczeniu strategicznym, po przezwyciężeniu wielu trudności zrealizowano wiosną 1939 roku 3o . Opracowane przez Czarneckiego wyniki pomiarów natężenia ruchu ulicznego w śródmieściu, które okazały się nadspodziewanie wysokie, uświadomiły, że konieczna jest zmiana tej sytuacji. Poprawić ją miało zbudowanie nowych mostów na Warcie, które jednocześnie związałyby prawobrzeżne tereny miasta z lewobrzeżnym Poznaniem. Czarnecki słusznie uważał, że konieczna jest jak najszybsza budowa dwóch mostów: na przedłużeniu ul. Północnej, w celu odciążenia mostu Chwaliszewskiego i ułatwienia komunikacji na szosie warszawskiej, oraz przy dawnym placu Zjednoczenia, na przedłużeniu ob. ul. Królowej Jadwigi (ryc. 20). Miał on połączyć Rataje z miastem i przejąć częściowo ruch śródmiejski. W przyszłości planowano budowę kolejnych mostów, które związałyby Główną z Winiarami i Starołękę z Wildą (ob. trasa Hetmańska)31.

Magdalena Mrugalska-Banaszak

II <1 Ji '- , łI

,"f;:"ł ;;. - .,. ,

. ".;"

. r.:: s--Ą.

:-s_.:.:.- "' r!

. 'ł. _ 11.-' . ł ." "'; .,t: [,?

,>:x. /" '..'1);;; .

"""

. .. ..0 .

;'''1,:..,...4:,::'';''':: 'f, ., ..:: J ' ;j ' "', ;, " ""m,,_;,,.!._"c-' .. ,_' . . .::"." '''1łY' .,....;A<

.;':. :':::;:;-j;,' i.

'. ,

,;.i!J' ,...-" .*' :.' h" ,I';); ,.

':.,,,-' 'f

'r ';: ! "1

';'t'$:. :.»

-¥..:'''("<.<l

Ryc. 20. Budowa mostu Chrobrego, fotografia sprzed 1925 r.

Do wybuchu II wojny światowej nie udało się zrealizować planów związanych z przeobrażeniem w wielkomiejską dzielnicę Poznania prawobrzeżnych terenów włączonych w 1925 roku. Na przeszkodzie stanęły przede wszystkim trudności natury finansowej. Wszelkie przedsięwzięcia budowlane wymagały ogromnych nakładów, bowiem tereny te pozbawione były elementów miejskiej infrastruktury. Do największej inwestycji budowlanej na prawym brzegu Warty należała budowa Osiedla Warszawskiego (oddane do użytku w 1930 roku, arch. Sylwester Pajzderski) i kilku domów na Zawadach (1934 rok, arch. Jerzy Tuszewski). Tylko częściowo wywiązały się władze miejskie z obietnic poczynionych w 1925 roku, a odnoszących się do poprawy warunków życia na terenach nowo włączonych, m.in. zbudowano szkoły według projektów Jerzego Tuszewskiego w 1929 roku na Winiarach i w 1938 roku na Dębcu. Natomiast na terenach prawobrzeżnych powstało kilka obiektów przemysłowych, np. "Stomil" na Starołęce, fabryka "Maggi" przy ul. Bałtyckiej, a ich lokalizacja była zgodna z ustaleniami poczynionymi w latach dwudziestych. Analizując poszczególne elementy przestrzennego rozwoju Poznania, wyraźnie widać, że był to program zmierzający do stworzenia miasta funkcjonalnego i przyjaznego człowiekowi. Zdecydowały o tym zmiany w zakresie architektury i budownictwa, rozwój terenów zielonych, próba usprawnienia komunikacji, nowe lokalizacje zabudowy przemysłowej, bardzo istotna była także dbałość o "urodę" miasta. Z tym zagadnieniem wiąże się zarówno ogólny

, .

; <:

".-/./

. :-<:....i" .!t, n+';

,: ;;.r ':" h: ;

: ;..;.., ; ;.:

. ..):....... ...

','::: <>,

ł",'f'" t

; . " . ,i . r - :" ,, ! , . ! . .,... A;f: "q, . ...., li .

"'0, _f:)i?:?"5Y';;_ W 'o, J ',' ' r ' , .. .. .... . I ' ij,.. .' . .t.:,". , .;. "!'... ,,' .........,. "'1.""''' "..: .

... ł\....;;.t.:" t ł ,.t"'i\f l ':J' . N 'h: . dr.. t ; 'Ot.

I , . . .:, 'S <':if'i.j ; ",f t A '\ft ht+. "", ',f . 1"J ' :\ '1.,..:',1! ",f'" .;'t.;';r.,;. ,:.:r.. ,/,. '4 ;,>+' . +."" '.J':ł;l(. \. !', -i) (, \"";

("ł.

>.<"

1';' y l"' /

. łł ' r. ':A" '

':1

:-,t''', t ,../ .'!<!' . 4'

...

" "

Ryc. 21. Odsłonięcie pomnika Najświętszego Serca Jezusowego, fotografia z 1932 r,wystrój estetyczny zabudowy (np. wymóg akceptowania przez odpowiedni wydział Magistratu wszelkich napisów reklamowych), jak i tzw. mała architektura. W ramach tego elementu przestrzeni szczególnie podkreślić należy problemy związane z lokalizacją poznańskich pomników. Jest to tym bardziej ważne, że po zburzeniu pruskich, ówcześni architekci i urbaniści musieli dokonać nowej aranżacji przestrzeni stanowiącej do tej pory zamkniętą kompozycję, stąd np. przebudowa w 1923 roku placu Wolności była efektem zlikwidowania monumentu cesarza Fryderyka. W tym czasie wyznaczyli taką lokalizację dla powstających pomników, która, wpisana w określoną strukturę, winna ją uzupełniać i tworzyć nowe walory widokowe (ryc. 21). Omówione wyżej elementy składające się na obraz miejskiej przestrzeni sygnalizują jedynie nie opracowany do tej pory ważny problem badawczy. Niemal każdy z nich wymaga obszernych kwerend archiwalnych, a w wielu przypadkach zmusza do nowego spojrzenia na zagadnienia rozwoju przestrzennego i zmian w wyglądzie miasta zachodzących w dwudziestoleciu międzywojennym.

PRZYPISY

1 J. Skuratowicz, Architektura i budownictwo, (w:) Dzieje Poznania 1793-1918, pod red.

J. Topolskiego i L. Trzeciakowskiego, Warszawa - Poznan 1994, s. 542-559.

Magdalena Mrugalska-Banaszak

2 Z. Dworecki, Poznań i poznaniacy w latach 11 Rzeczypospolitej, Poznań 1994, s. 72-73, 3 Z. Zaleski, Rozszerzenie granic miasta, "Kronika Miasta Poznania" 1925, R. lll, s. 3--4.

Władze miejskie wystąpiły o włączenie 17 następujących gmin: Głównej, Komandorii, Chartowa, Rataj, Żegrza, Małej i Wielkiej Staro łęki, Dębca, Lubonia, Świerczewa, Junikowa, Ławicy, Golęcina, Sołacza, Winiar i Naramowic (dominium i wsi). 4 Tamże, s. 4-5.

5 Tamże, s. 6.

6 Z. Pogorzelski, Terytorialny rozwój Poznania w latach 1900-1975, "Kronika Miasta Poznania", 1975, nr 1, s. 69. 7 K. Sobkowicz, Architekci wielkopolscy. Biogramy - dzieła - stowarzyszenia, Poznań 1988, s. 48. 8 S. Pajzderski, Rozbudowa miasta Poznania, (w:) Księga pamiątkowa miasta Poznania, Dziesięć lat pracy polskiego Zarządu Stołecznego Miasta Poznania, Poznań 1929, s. 507-511 9 Por. Katalog dokumentów technicznych. Materiały archiwalne pod red. S. Kłysa, Poznań 1980, s. 153-213, Zieleń miejska i urządzenia sportowo-rekreacyjne. 10 M. Mrugalska-Banaszak, Uroki Drogi Dębińskiej - zapomniany trakt spacerowy dawnego Poznania, "Kronika Miasta Poznania" 1993, nr 3--4, s. 7-38. 11 W, Deja, Ogrody działkowe Poznania na tle warunków przyrodniczych miasta, "Kronika Miasta Poznania" 1983, nr 3, s. 62. 12 S. Pajzderski, op. cit., s. 510.

13 Tamże, s. 509.

14 Z. Dworecki, op. cit., s. 97-104.

15 K. Sobkowicz, op. cit., s. 149.

16 S. Pajzderski, op. cit., s. 509.

17 K. Sobkowicz, op. cit., s. 150.

18 W. Czarnecki, To był też mój Poznań, Poznań 1987; K. Sobkowicz, op. cit., s. 150-151; por. także Katalog dokumentów technicznych, op. cit., s. 11-20 plany dzielnic miejskich, s. 20-24 plany osiedli i kolonii robotniczych. 19 Z. Pogorzelski, op. cit., s. 63.

20 Z. Dworecki, op. cit., s. 76-77.

21 W. Czarnecki, op. cit., s. 156-161.

22 Tamże, s. 157.

23 Tamże,-s.s. 216, 264 24 Archiwum Państwowe w Poznaniu (APP), Akta Miasta Poznania, sygn, 7307, s. 5 i 7321, s. 10. 25 W. Czarnecki, op. cit., s. 174.

26 APP, Akta Miasta Poznania, sygn. 7267.

27 APP, Akta Miasta Poznania, sygn. 7393.

28 T. Ruszczyńska, A Sławska, Poznań, Warszawa 1953, s, 159.

29 W. Czarnecki, op. cit., s.s. 144, 212.

30 Tamże, s. 289-291.

31 Tamże, s.s, 146, 14,218.

Ilustracje pochodzą ze zbiorów Muzeum Historii Miasta Poznania Reprodukcje wykonali: Barbara Drzewiecka - 6, 7, 13, 15, 16, 20.

Jerzy Nowakowski - 8, 9, 17, 21.

Powyższy artykuł jest częścią publikacji Kronika Miasta Poznania 1996 R.64 Nr4; Lata dwudzieste, lata trzydzieste dostępnej w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej dla wszystkich w zakresie dozwolonego użytku. Właścicielem praw jest Wydawnictwo Miejskie w Poznaniu.