WYRACHOWANIE KUPCÓW SYNAGOGI POZNAŃSKIEJ I ICH KRAMÓW KORZENNYCH, BŁAWATNYCH, SUKIENNYCH W ROKU 1768

Kronika Miasta Poznania 1996 R.64 Nr3; Karol Marcinkowski i jego czasy

BOGUSŁAW WIECŁAWSKI

W ydarzenia, jakie pod koniec XVII wieku i przeważającą cZęść wieku XVIII były udziałem naszego narodu, stanowiły niemal totalne zagrożenie bytu narodowego Polaków. Wojny szwedzkie i różne inne klęski, a także niepowodzenia będących ich konsekwencją zdarzeń polityczno-militarnych postawiły Polaków w obliczu powszechnego kryzysu. Ten z kolei powodował takie skutki, które prostą drogą prowadziły nasz naród do ruiny ekonomicznej i cofnięcia się naszej gospodarki do poziomu sprzed XVI wieku. Konsekwencją powyższego było całkowite uzależnienie od wrogich nam państw ościennych i niemal powszechne zubożenie narodu. Wyjście z ruiny wymagało wielkiego wysiłku, ofiar i czasu. Do pewnych istotnych zmian w zakresie poprawy egzystencji ludzkiej przyczyniło się przede wszystkim zmniejszenie napięć powodowanych uprzednio wojnami, zamieszkami i rujnującymi ludność kraju przemarszami obcych armii (typowe dla pierwszej połowy XVIII w.). Okres panowania w Polsce Sasów, aż do 1763 r. włącznie, charakteryzował się stopniowo narastającą dynamiką życia gospodarczego pozwalającą mówić o nowym etapie rozwoju miasta Poznania (lata 30 i 40 XVII w.). Kolejnym okresem ożywienia, w którym pojawiły się nowe elementy aktywności gospodarczej, były lata stanisławowskie. Nasilała się wówczas świadoma działalność zmierzająca, poprzez reformy królewskie, do podniesienia poziomu życia narodu (w samym Poznaniu działała Komisja Dobrego Porządku). Wprowadzono także stopniowo zmiany w ustroju miast 1 . Względny spokój i zarysowująca się coraz wyraźniej nadzieja na odrodzenie państwa polskiego powodowały aktywizację gospodarczą i polityczną wśród ludności Poznania. Gorączkowo i z wielkim wysiłkiem odbudowywano miasto z ruin, zarówno domostwa jak obiekty gospodarcze i handlowe. Nieco wcześniej władze miasta,i to dzięki własnej inicjatywie, zadbały o odrodzenie podległych im wsi - zawsze stanowiących ważne zaplecze Poznania. Rozszerzono także prawa wolnościowe mniejszości żyjących w kraju, w tym oczywiście prawa Żydów poznańskich. Żydzi w stolicy Wielkopolski byli obecni w różnych dziedzinach życia, zwłaszcza ekonomicznego, już wcześniej. Stanowili oni tutaj człon bardzo aktywny, inspirujący i dynamiczny. Tym samym niejako prowokowali pozostałych mieszkańców do aktywności w poszukiwaniu rozwiązań najbardziej efektywnych, często wręcz pionierskich, przyczyniając się do rozwoju rynku wewnętrznego w tym regionie Polski 2 .

W drugiej połowie wieku XVIII w Poznaniu problemem wręcz gardłowym był brak substancji mieszkaniowej - miasto leżało w gruzach. Pewne nadzieje przyniosły już uchwały Sejmu Konwokacyjnego (1764), poznańska Komisja Dobrego Porządku niestety dopiero po 10 latach zabrała się do pracy3. Nic tedy dziwnego, że ten głęboki kryzys mieszkaniowy był złotym okresem dla posiadaczy wolnych kwater, w których zamieszkiwali głównie Żydzi osiedlający się w mieście. Wykorzystywali oni w sposób bezwzględny osłabienie pozycji mieszczan do utrwalenia i rozszerzenia swojej tutaj obecności 4 . Konsekwencją zaistniałej sytuacji było narastanie niezadowolenia wśród kupców poznańskich, które z kolei spowodowało reakcję króla zabraniającą Żydom sprzedawania" wszelkich towarów i artykułów publicznie na ulicach miasta i w szynku"5. Działalność handlową Żydów organizowały, ale i ograniczały różne postanowienia władz miejskich. Sądzić należy, że nie zawsze były one przestrzegane, co spowodować musiało konieczność formalnego uporządkowania tego stanu rzeczy. W tym celu podjęto decyzję o policzeniu obiektów handlujących nielegalnie. Chodziło tu głównie o kramy handlowe, które lokowały się na ulicach, w różnych zakątkach, przybudówkach, zakamarkach itp. Choć nie można wykluczyć, że niektórzy Żydzi byli osłaniani przez określonego patrona - wtedy mieli wygodne, dobrze położone lokale handlowe. To przecież szlachcic poznański usilnie niedozwalał delegacji powołanej przez władze miasta sprawdzić "...co w kramach jest u mieszkających Żydów w kamienicy i pod kamienicą po sklepach p. Miedzwieckiego".6 Wydaje się więc, że tu tkwiła zasadnicza przyczyna wydania decyzji o powołaniu osób do "wyrachowania kupców synagogi poznańskiej i w konsekwencji sporządzenia dokumentu opisującego aktualny stan kramów korzennych, bławatnych i sukiennych." Trzeba przyznać, że postanowienia tego aktu powodują ważne zmiany o charakterze gospodarczym i handlowym w mieście. Ukazuje on zarazem część historii kontaktów polsko-żydowskich, a także (co równie ważne) egoistyczną postawę szlachcica polskiego. Wspomniany akt jest dla historii Żydów w Poznaniu bardzo ważny nie tylko dlatego, że jest jedyny w swym rodzaju. Przede wszystkim pozwolił zapoznać się, i to w perspektywie historycznej, z całą gamą towarów oferowanych w handlu żydowskim. Mnogość i różnorodność produktów i surowców daje nam wyobrażenie o rozległości rynku na jakim działali, co zarazem dowodziło ich

Bogusław Więcławski

/x&. " !Jłł I!i.re' 1'.t;PIMmi ŃJ'['? .1R1fi"l>W1m' ffJ £3I7t.m6'A1.1':",:r A>nr;' -1:rko<b"a ,nuhQ>."mivA:;"" x-arJ! ..,p,: ",rur id K-.... j Mt"J'cn:yt",( ..?JI"'vd"j't e"l.q'r e., '" h,*Y'f}<&:4it'?:)' '.... .,,(. u (./P' , ,,,,;j(;''',?UY j"".,m. 'ir/''du.A.a;, , Ąjr (I "J"L JIl,'uIĄ.."" J'.knj "'rp""" ""1>L.....j;:;:::"b wy". .....u t?O!7 (;_. ,-.t;.-. 1.1'''-'6 "..,,3,<_:>! '-:'"I ., ""t. . ..It",ut. ur,;6. r ( ru .-nA:;tt::J. XJ2"" 7'G&tr:-h> bn. Ą'!.>,ł;; -74..;" " .J I' · . ".- J." /t,-.fd"". ....... i> .,«iJ...1 /1".I:,.r'Ji>iv", .........-t-». ....-,r Hł 3 -''' J ';';'_-:: -/ "kP""<..j-.r&. 72""7 ::J;;;u.'P':m.t..".,,.

'lIł ;:.ek ;'huob.'.:- w.. .... <l..,...tG...kl , 12''':- ...,t:::? If"0 .,tf!'""':'" n -'\,)...........- -ł _ '-". -' . / 1fr'' _ _ ,,'I . ... {f: ,..t',.. -ł4'.".... ,.u"'" <./.t#7'Y. ,. ;""'.1:" .,.:....4 ffi,. 4IL' "" - , ""-' /.l.

k.tJM-1.d-.. u"J", ,P>'" ,,:"'f ......-ti..n--u Jduh>"htK"" ""'.K<;."4,,.,> /l1d'U. ."/-. rZ l" <:.-: / """ , L' 1.

7nU> ppl "".1:'''.' Aa...!/./ 1--,"",,1'1' nI:"e. /< ....."", u-łł-ł-"""'" tV 6l- .Ilui..r ?",rn.< w;;.. J;]-.,.;...., .....A1?""y."U..e.....> .t'J""'AlA"'-.. . /1 L . / 9- &1'/.n,t..Y. t. IV::::;'....... 4-d!..-.....;,y- ;",t.i'I'_' "...:;).f v"""'_

Ryc. 1. Fragment dokumentu ze spisem kupców żydowskichżywotności i operatywności. Nie wiemy nic o obrotach tego kramarskiego handlu, ale nie mogły być takie nikłe, skoro około 80 osób utrzymywało się z niego. Niżej publikowany dokument, opisujący stan handlu żydowskiego, odnaleziono w aktach grodzkich poznańskich. Nosi on tytuł: "Rekwizycja od obywatelów i kupców miasta Poznania na wyrachowanie kupców synagogi poznańskiej i ich kramów korzennych, bławatnych, sukiennych". Na uwagę zasługuje fakt, że owe "policzenie" handlarzy żydowskich odbyło się na żądanie czy w wyniku zabiegów podejmowanych przez kupców poznańskich w urzędzie grodzkim. Dokument ów podpisali: Józef Jezierski - szlachcic oraz Franciszek Glenicki - kupiec poznański, w październiku 1768 r. 8 Wyznawcom Mojżesza wolno było handlować tylko ograniczonymi towarami, nie wolno im było prowadzić handlu artykułami żywnościami. Mogli handlować tylko w celu zaspokojenia własnych potrzeb; dlatego posiadać mogli rzeźnię rytualną i swoje sklepy oraz określone cechy. Nie mogli handlować pszenną mąką z okolicznych miast i wsi i wypiekać białego chleba na sprzedaż. Wolno im było sprzedawać jedynie warzywa i owoce, ryby i śledzie, lekarstwa, artykuły rzemiosła metalowego (w tym złotniczego), obuwie, konfekcję itp. Ograniczenia w handlu Żydów tylko po części wynikały z walki konkurencyjnej. Czynnikiem istotnym było przede wszystkim ograniczenie terytorialne. Poznań był miastem ciasnym, zamkniętym murami. Żydzi posiadali

względnie stałą powierzchnię zasiedlenia (ulice Wroniecką, Żydowską i najbliższe). Nic tedy dziwnego, że wielu Żydów prowadziło handel obnośny poza miastem i we wsiach. Wielu handlowało na obszarze całej Wielkopolski. Niektórzy produkowali różne towary na konkretne zamówienie. Według "rekwizycji" możemy mówić o 42 opisanych kramach oraz o 40 nieokreślonych obiektach handlowych. Tak więc w sumie w II połowie XVIII wieku Żydzi dysponowali, choć w ograniczonym zakresie (odzież, korzenie i norymberszczyzna), 82 kramami. Natomiast nie wiemy nic o stałych sklepach. Na tej podstawie możemy określić handel kramarski jako ważny element handlu poznańskiego. Tym bardziej, że nie występują tu wszystkie tego typu obiekty handlowe. Pojęcie kramu w XVIII wieku nie jest określone. Sądząc po rodzajach sprzedawanych towarów, nie mogły to być jakieś miejsca doraźne rozstawiane na powietrzu, na gołym placu itp. Wnosząc po rodzajach sprzedawanych tam towarów i ich wysokiej cenie, kramy musiały stwarzać określone warunki sprzedaży, możliwości oceny nabywanego towaru. W wieku XVIII pojawiły się na naszym krajowym rynku towary będące efektem bardzo złożonych procesów wytwórczych. Mam tu na uwadze wysoce przerobione i nowocześnie farbowane sukna francuskie, kamlot y 9 przednie z włosów kozy angorskiej, bławatylO, kużbaje ll , ale także wyroby bardziej wyrafinowane jak, kosztowne bogazje 12 . Zarazem żydowscy kupcy "naszych kramów" sprzedawali płótna cienkie - takie jak cic 13 - pochodzące ze Wschodu. Występowały w Poznaniu, i to stosunkowo powszechnie, batysty14, koronki francuskie, ale także barchany15 i farfory16. Ponadto spotykamy w sprzedaży sukno zwane Gierlickimi tuzinkamj17 i galanterie norymberskie, które obejmowały handel spinkami, sygnetami i chustkami.

PRZYPISYl Główne linie rozwojowe Poznania. (w:) Dzieje Poznania t, 1 do 1793 roku, pod red. Jerzego Topolskiego. Warszawa-Poznań 1988, s. 31-38.

2 Wł. Rusiński, O rynku wewnętrznym w Polsce w drugiej połowie XVlIl wieku. Roczn.

Dziejów Społ.-Gospodarczych, R. 16:1954, s. 121; J. Łukaszewicz, Obraz historyczno-statystyczny m. Poznania w dawniejszych czasach. Poznań 1838, t. l, s. 62. 3 Dzieje Poznania, jw. t. 2, s. 800.

4 Opisy i lustracje Poznania XVI-XVlIl w. Oprac. M. Mika. Poznań 1960 nr lOt.

5 Dekret Augusta 11 (Sasa) z 1713 r.; o. Leitgeber, Z dziejów handlu i kupiectwa poznańskiego za dawnej Rzeczypospolitej Polskiej, cz, l, Poznań, s. 92. 6 APP. AmP I 88 f. 205 (1774).

7 Akta Gr. Pozn. 1245 f. 127.

8 Akta Gr. Pozn. sygn. jw. f. 126-129.

9 Kamloty, kamelot - miękka tkanina z wełny wielbłądziej bądź z włosów kozy angorskiej o splocie płóciennym. W Polsce znana od XVII w.; używana na suknie kobiece, ubiory męskie. 10 Bławat _ kosztowna błękitna tkanina jedwabna używana w średniowieczu; później tą nazwą określa się każdą tkaninę jedwabną.

Bogusław Więcławski

11 Kużbaje, kuszbai kosmata materia wełniana na ubiory.

12 Bogazja - kosztowna, wielobarwna, drukowana tkanina bawełniana sprowadzana z Francji, używana na ubiory, obicia mebli itp.

13 Cic, syc - cienka tkanina bawełniana, biała lub kolorowa we wzorki wykonane drukiem; rodzaj perkalu. Pochodzi ze Wschodu, rozpowszechniony w Polsce w XVII-XVlII w. Używany też na suknie, obicia itp.

14 Batysty - staropolski rąbek - cienka, przezroczysta tkanina z przędzy lnianej, bawełnianej, wełnianej lub z jedwabiu (ew. sztucznego); bywa bielona, barwiona w sztuce lub drukowana; w Polsce znana od XVIII w. Stosowana na ubiory, bieliznę i zasłony. 15 Barchany - tkanina bawełniana o splocie płóciennym, z prawej strony gładka z lewej puszysta, jednolicie barwiona lub drukowana, pochodzi zapewne ze Wschodu; w Polsce znana od XVI w.; używana na spódnice i podszewki. 16 Farfory (farfury, farforka) - termin staropolski używany do połowy XVIIl wieku na określenie naczyń porcelanowych, od połowy XVII w. - naczyń fajansowych. 17 Gierlickie tuzinki - z G6rlitz (Zgorzelca), są to sukna tuzinkowe (czyli zwykłe).

ANEKS

"My niżej wyrażeni jakośmy rekwirowani od Obywatelów i kupców miasta Poznania na wyrachowanie kupców Synagogi poznańskiej i ich kramów korzennych, bławatnych, sukiennych, co niżej uczyniwszy wyznajemy

1. Kupiec Abram, sukna francuskie i insze gierlickie tuzinki, kamloty przednie, pasy bogate, skóry różne wyprawne i niewyprawne, w tymże kramie barchany u syna jego i rzeczy rożne: dywany, skóry, kużbaie etc. 2. Masiek, w swym kramie ma futra rożne, które dystyngowanym ludziom do kupna być mogą. 3. Michał przezwiskiem, ma kram korzenny dostateczny, w którym znajdują się wszystkie rzeczy jako u najdostateczniejszego kupca. 4. Lewek ma kram, w którym są towary: chustki, pasy, partykularnej przedaży. 5. Żyd Jał ma w swym kramie: płótna, skóry i nsze rzeczy różne.

6. Buruchowa wdowa ma w swym kramie płótna różne, sukienkowe materie lekkie i rzeczy insze różne. 7. Jakub Chersz - różne kamloty i towary insze różne kosztowne, ma w swoim kramie. 8. Michał - różne towary w kramie swoim ma bogate i niebogate [w] dostatecznej [ilości]. 9. Enoch - i on różnymi towarami, chustkami i inszymi handel swój prowadzi. 10. Maskowa ma w swym kramie towary przednie kamloty, bławaty i paszy przednie. 11. Inbral towary różne, kamloty, jedwabne materie, dostateczny kram ma.

12. Abram, ma w swym kramie płótna, kużbaje, pończochy i insze rzeczy.

13. Fabis Laizer - kram korzenny ze wszytskim dostateczny w którym rzeczy ma bogate, galanterie i farfory. 14. Chec Abram, płótna różne w swym kramie ma i przednie.

15. Jakub Jaul - towary ma różne korzenne, i co się znajdować powinno w tymże kramie różne futra, które są dobrego targu. 16. Sierek młody - korzenny ma kram z jedwabnymi i z różnymi farfurami. 17. W tymże domu sukiennik mieszka, który ma sukna tuzinkowe.

18. Salomon Michał, płótna różnego gatunku ma w swym kramie.

19. Sirek Stary, kram korzenny i różne rzeczy, farfury i noski ma w swym kramie. 20. Szymon różne towary, a najbardziej noremberskich galanteryi, kwiatów włoskich i płótna przednie. 21. Sierkowa stara - różne towary i noremberszczyzny ma w swym kramie.

22. Moyżysz stary wyprawne różnego gatunku ma w swym kramie.

23. Izrael - nici, płótna, pończochy, platki, sól ma w swym kramie.

24. Abrama syn - skóry wyprawne i różne ma w swym kramie.

25. Kanturka - wdowa - korzenia różne ma w swym kramie.

26. Salarnonowa - wdowa - korzenia różne ma w swym kramie.

27. Saulowa - wdowa - korzenia różne ma w swym kramie.

28. Giedz Abram - ma kram korzenny dostateczny.

29. Chersz - ma płótna różnego gatunku, kużbaie, pończochy ma w swym kramie. 30. Mąka - ma kram korzenny dostateczny.

31. Lewek, ma płótna różne i kużbaie w swym kramie.

32. Litmanka, noremberszczyzny przednie, gazy, muśliny i insze galaterje ma w swym kramie. 33. Giedz Kau, ma sukna tuzinkowe, gierlickie francuskie różnego gatunku w swym kramie. 34. Lewek Michał, płótna różne przednie ma w swym kramie.

35. Salarnon Jachim - ma różne towary, pończochy przednie różnego gatunku w swym kramie. 36. Chanuska - płótna ma różne przednie, kużbaie, batysy najprzedniejsze ma w swym kramie. 37. zięć Chanuski - także przednie towary i bogate jako i matka jego ma w swym kramie. 38. Wayny - płótna różne przednie różnego koloru ma w swym kramie.

39. Józef Jokal, płótna ma niewiele w kramie swoim.

Według rekwizycji pomienionych kupców miasta Poznania chcieliśmy widzieć co w kramach jest u mieszkających Żydów w kamienicy i pod kamienicą przedających jako i po sklepach Pana Miedzwieckiego burgrabiego tutejszego, lecz usilnie niedozwalał, których kramów pod kamienicą Ichmościa Miedzwieckiego ma bydź 10, którzy mają różne towary i bogate dostatecznie, oprócz tych którzy są i przedają pod murami. Tych ma bydż 30.

Bogusław Więcławski

Skończywszy jego stronę pod kamienicą sławetnego Pana Feliksa krawca tutejszego: 1. Samuel ma chustki, rękawiczki i różne bagatele w swym kramie.

2. Chersz płótna, kapelusze i różne rzeczy w swym kramie.

3. Eliasz różne rzeczy i różnego gatunku jak grzebienie, chustki, bagazje, cice i różne insze ma w swym kramie.

Działo się w Poznaniu roku 1768 dnia piątego października Na co się rękami swojemi podpisujemy Józef Jezierski Franciszek Glenicki

Źródło: Akta Grodzkie Pozn. 1245 f. 126-129.