ANALIZA KAFLI PIECOWYCH Z GÓRY PRZEMYSŁAWA W POZNANIUl

Kronika Miasta Poznania 1996 R.64 Nr3; Karol Marcinkowski i jego czasy

Czas czytania: ok. 15 min.

EWA MASEŁKOW5KA-STĘPNIK

W XVI wieku funkcjonowały w Polsce równolegle dwa typy pieców. Starszy, o metryce XIV-wiecznej, w kształcie cylindrycznej bryły, zbudowany był z kafli formowanych na kole garncarskim i nazywanych - ze względu na podobieństwo do naczyń - miskowymi lub garnkowymi. Na Wzgórzu Zamkowym znaleziono ogółem 10 fragmentów takich kafli, co może być przesłanką, iż ten typ pieca mógł w tym miejscu występować. Nie da się niestety precyzyjnie ustalić czasu jego funkcjonowania, bowiem fragmenty są zbyt drobne, aby określić kształt choćby jednego kafla. Ponadto kształty takich właśnie kafli niewiele się zmieniły na przestrzeni niemal czterech wieków . Warto zaznaczyć, iż piece z kafli miskowych/ garnkowych występowały najprawdopodobniej równolegle z piecami z kafli płytowych, nie stały jednak w reprezentacyjnych izbach, lecz w innych pomieszczeniach (np. czeladnych). Drugi typ pieca grzewczego zbudowany był z kafli płytowych i pojawił się na ziemiach polskich około połowy lub w 2 poło XV w. 2 . Głównie na podstawie przekazów ikonograficznych (z końca XV, XVI i XVII w) wiadomo, iż były to piece jedno-, dwu-lub trójkondygnacyjne o dolnej skrzyni prostopadłościennej a górnej (lub górnych) cylindrycznej, prostopadłościennej lub wielobocznej. Od pieców stawianych z kafli miskowych/ garnkowych różniły się one także strukturą ścian, która akumulowała znacznie więcej ciepła. Dolna część paleniskowa pieca umieszczona była na cokole, który mógł być kamienny. Tę część ozdabiano często kaflami cokołowymi. Komory tych kafli, tworzące w efekcie grubość ścian, wypełniano gliną i gruzem ceglanym. Z punktu widzenia konstrukcji pieca można więc wyodrębnić wspomniane już kafle cokołowe, wypełniające z dolnej i górnej skrzyni (nadstawy), kafle narożnikowe oraz gzymsowe - rozdzielające poszczególne skrzynie. Przy bardziej rozbudowanej bryle spotyka się także kafle fryzowe, a całość budowli od góry zamykały często kafle wieńczące, elementy dekoracyjne lub tzw. dachówki piecowe tworzące dekoracyjny ok ap 3.

W okresie renesansu piec zyskał nową, prócz grzewczej, funkcję - dekoracyjną. Stał się tym samym ważnym elementem wystroju wnętrza, konstrukcja kafli dawała bowiem niemal nieograniczone możliwości dowolnego kształtowania ich powierzchni. W efekcie powstawały kafle o mniej lub bardziej wypukłym reliefie, zróżnicowanej często tematyce i kolorystyce. Garncarz, stawiając piec, miał już gotowy zestaw kafli, który kompozycyjnie i programowo tworzył całość. 4

W przypadku materiału kaflowego ze Wzgórza Zamkowego w Poznaniu zaznaczyć należy, iż był on charakterystyczny dla stanowisk miejskich. Cechował go bowiem zły stan zachowania, duża fragmentaryczność i rozproszenie ułamków. Ponadto zaleganie na wtórnym złożu uniemożliwiało datowanie w powiązaniu z warstwami stratygraficznymi. W konsekwencji jedyną przesłanką do ewentualnego datowania kafli były ślady techniki wykonania i sposób dekorowania płytki licowej, który nosi na ogół cechy charakterystyczne dla danej epoki. Tak fragmentaryczne dane nie dają jednak podstawy do próby rekonstrukcji wyglądu pieców. Ze względu na duże rozdrobnienie materiału analizie poddano 285 fragmentów kafli, na ogólną liczbę 769 odnalezionych ułamków, a resztę zakwalifikowano do fragmentów amorficznych. Materiał ten w przybliżeniu można datować na 2 poło XV do końca 1 poł XVII W. Z analizowanego zespołu zostały wybrane najbardziej interesujące fragmenty znalezionych kafli.

Pierwsze wzmianki na temat pieców zamkowych znaleźć można w lustracji z roku 1565 - opisano w niej zamek odbudowany po pożarze z roku 1536. Wizja ta daje również opis rozlokowania pomieszczeń i ich wyposażenia. Istotną informacją jest to, że w reprezentacyjnej sali wielkiej na pierwszym piętrze stał piec z kafli "różnych farb"; opis potwierdza także istnienie pieców w innych izbach. Na drugim piętrze, w pomieszczeniach mieszkalnych należących do rezydencji, również znajdowały sie ozdobne piece 5 . Najstarszym odkrytym śladem funkcjonowania pieca jest niewielki ułamek kafla (Tabl. 1:1) - zapewne średniowiecznego - z fragmentem wizerunku wieży lub innej budowli zaznaczonej wypukłym reliefem. Tak mały fragment nie daje niestety podstawy do przypuszczeń, czy mamy do czynienia z przedstawieniem konkretnego obiektu, czy też wytworem fantazji. Metrykę XVI-wieczną mają dwa fragmenty tzw. dachówek piecowych, ktÓrych funkcja polegała na osłanianiu sklepienia pieca (Tabl. 1:2,3). Sposób ich dekoracji nawiązywał do kształtu dachówek "karpiówek", stąd wzięła się ich nazwa. Oba fragmenty ozdabiały najprawdopodobniej dwa różne piece. Pierwszy fragment (szkliwo zielone), łukowato wygięty, pokrywają stosunkowo duże "łuski"; drugi zdobi drobniejszy ornament, a poszczególne "łuski" pokrywało szkliwo na przemian koloru białego i niebieskiego. Analogiczne do tego typu znaleziska z terenu Poznania, o bardzo podobnym wzorze i formie, datowane są na poło XVI w 6 .

Ewa Masełkowska-Stępnik

10em

_.

-

I, \\:;f\ : I " , :' :.. I \ .. ł . '.

l......., I , , .

.

.

.

.

.

.

I I .

, , , I I I , .

, , , I , , , \

TabL I.

1. Fragment kafla z motywem wieży, szkliwo ołowiowe, jasno-brązowe.

Prawdopodobnie k. XV w.

2. Fragment dachówki piecowej, szkliwo ołowiowo-cynowe, zielone - XVI w.

3. Fragment gzymsu kapnikowego, szkliwo ołowiowo-cynowe; kolory: łuski na przemian białe i niebieskie, spód żółty - XVI w.

Z okresu przełomu wieków (XVI/XVII) pochodzi zapewne kilka fragmentów kafli kasetonowych (Tabl. 11:1,2,3,4,5) nazywanych tak ze względu na charakterystyczną dla nich cechę - znacznie ponad lico wysuniętą ramkę i zazwyczaj w zagłębieniu pośrodku przedstawiony motyw centralny. Na Tabl. II widać przykłady takiego układu kompozycyjnego. O rodowodzie kafli kasetonowych sięgającym końca XVI lub początku XVII w świadczy zarówno schematyczne, stylizowane ujęcie motywów ornamentacyjnych, jak i mała głębokość (plastycznoŚĆ) reliefu. Dotychczas omówione fragmenty należały do typu kafli wypełniających, środkowych - takie bowiem miejsce zajmowały w konstrukcji pieca. Rolą kafli gzymsowych było natomiast oddzielenie poszczególnych części pieca różniących się między sobą wielkością. Stąd też mogły być umieszczone na styku cokołu i dolnej skrzyni lub skrzyni i nadstawy, wreszcie nadstawy i zwieńczenia. Ze względu na swoją funkcję ich górne i dolne krawędzie musiały znajdować się w różnych płaszczyznach. Jeszcze inna rola przypadała kaflom fryzowym. Tworzyły one bowiem ciągły pas ornamentu mogący znajdować się pośrodku pieca, nad kaflami gzymsowymi lub mogły wystąpić w postaci fryzu zamykającego od góry jego konstrukcj ę 7. W przypadku kafli gzymsowych i fryzowych ze Wzgórza Przemysława (Tabl. III:l,2,3,4) typologiczną klasyfikację uniemożliwił ich bardzo fragmentaryczny stan zachowania. Wśród tej grupy tylko jeden kafel (Tabl. 111:1), zachowany w dużym fragmencie, dawał się określić jako gzymsowy. Jego lico podzielone było na dwa równoległe, poziome pasy ornamentów, z których jeden uformowany został na kształt półwałka wybrzuszonego w stosunku do pozostałej części. Po wewnętrznej stronie lica widniał wyraźnie odciśnięty ślad splotu tkaniny i okopcenia. Relief bardzo płasko wyodrębniał motywy zdobnicze ponad powierzchnię lica. Przykładem częstego łączenia w jednym kaflu motywu ukośnie "nawiniętej" wstęgi z ornamentem wystających kwadratowych kostek obok siebie (Tabl.III:2,3,4), bądź rozdzielonych jeszcze pasami dekoracyjnymi, są również kafle ze stanowiska Stary Rynek 69 (fryzowe i gzymsowe), gdzie motyw ten często się powtarzał 8 . Analogiczna była również ich kolorystyka; w jednym przypadku kafel powleczony został w całości szkliwem ołowiowo-cynowym koloru zielonego, a w pozostałych dominuje zestaw szkliw w kolorze białym i niebieskim (najczęściej), do którego czasami dodany był kolor zielony (ramki) i żółty. Najprawdopodobniej kafle z obu wspomnianych stanowisk można podobnie datować, tj. na przełom XVI i XVII wieku lub początek XVII w. Ku takiemu datowaniu skłaniają również podobne znaleziska z Wlenia 9 , Odrzykonia, Pułtuska 10 czy Krakowall.

Pośród typów ornamentów plasujących się najczęściej około przełomu wieków XVI i XVII jednym z najbardziej charakterystycznych był ornament kontynuacyjny, gdzie kompozycja nie była ograniczona do lica jednego kafla, lecz rozchodziła się na sąsiadujące rzędy. W omawianym zespole wyróżniono kilka

Ewa Masełkowska-Stępnik

.::.."-.."' .. -- ..Ii.

..\ '

, /:'-:i;;';;;;'.

I , I i I j. i _ i '\1 -'- .:.."_.:...

.._ .i '_;"",,,,,';_' .,':.,. ;_i- '.; , ;.t " "t?'j .' '--":-' ',:ł ,., .j : ______.1

.!..:. ....;i... ;"."..:fr!:.:"

10 cm

- 5 . .

Tab!. II.

1. Fragment kafla wypełniającego kasetonowego, szkliwo ołowiowo-cynowe, zielone ok. 1 poło XVII w. 2. Fragment kafla wypełniającego kasetonowego, szkliwo ołowiowe, zielone _ XVI/XVII w.

3. Fragment kafla wypełniającego kasetonowego, szkliwo ołowiowo-cynowe; kolory: biały, niebieski, zielony - ok. 1 poło XVII w. 4 Fragment kafla wypełniającego kasetonowego, szkliwo ołowiowo-cynowe, zielone ok 1 poło XVII W. 5. Fragment kafla wypełniającego kasetonowego, szkliwo ołowiowo-cynowe, żółte XVII W.

"":." ..'.;.',.,.,'." ..::;."";,.:.". 1J . ".;.' ,. ,..... . , 'i'\""'" 'J. .,.h.-.'.. '.

;:\,.;;;,:. : .:<.

/(!:tl.;Z...4..) ::,'\\' .,,r ..(t J t\"\::: :Yii<;:;) 7} X;?llt\'J..-/tl' "" :\):JA,";' "-,'r.' '..'_,,:' .'." : i" ';-::l'...

...-..",..... _'.;r.'.,.. .!.. ." .... '...-..,

10 cm

..

Tabl. III 1. Fragment kafla gzymsowego, szkliwo ołowiowo-cynowe; kolory: biały i niebieski - XVI/XVII w.

2. Fragment kafla gzymsowego, szkliwo ołowiowo-cynowe; kolory: biały, żółty, brązowy, zielony - 2 pol. XVI w. 3. Fragment kafla gzymsowego, szkliwo ołowiowo-cynowe, zielone - 2 pol. XVI w.

4. Fragment kafla gzymsowego, szkliwo ołowiowo-cynowe; kolory: biały, niebieski, żółty, zielony - XVI/XVII w. 5. Fragment kafla gzymsowego (?), szkliwo ołowiowo-cynowe; kolory: biały, niebieski, brązowy, zielony - 1 pol. XVII w. (?)

Ewa Masełkowska-Stępnikfragmentów kafli będących dobrymi przykładami zastosowania ornamentu kontynuacyjnego (Tabl. IV,V,VI). Jedyny w całym zespole kafel narożnikowy należał najprawdopodobniej do popularnego w Poznaniu 12 motywu łamiącej się wstęgi w powiązaniu ze stylizowanym przedstawieniem dwóch delfinów umieszczonych symetrycznie po obu stronach osi pionowej kompozycji. Przykłady takich kafli wystąpiły w Poznaniu na stanowisku Stary Rynek 69 (TabLV:A) oraz przy ulicy Szkolnej (Tabl.V:B), natomiast w materiale ze Wzgórza Przemysława odnotowano jedynie ich niewielkie fragmenty (TabI.IV:l,2,3,4). Na podstawie w/w rekonstrukcji można wnioskować, że kafle zestawiane ze sobą mijały się w kolejnych rzędach, tworząc sieć ornamentów, gdzie wyodrębnione kompozycyjnie i kolorystycznie wstęgi układały się na powierzchni całego pieca w "cebulki". Podobne nieco wzory kontynuacyjne ozadabiają kafle z zamku w Bolesławcu nad Prosną (południowy kraniec Wielkopolski); piece z nich powstałe datuje się na lata 1569 do 1628 13 .

W typie ornamentu kontynuacyjnego utrzymana była również dekoracja wyjątkowo dużej grupy kafli (41 fragmentów) występujących w trzech wersjach kolorystycznych: zielonej, biało-niebieskiej i biało-niebiesko-żółtej (Tabl. VI:l,2). W tej samej grupie dały się zauważyć dwa warianty tego samego motywu różniące się micdzy sobą centralnym wypełnieniem kompozycji oraz inną dekoracją czterech narożników lica. Zgodnie z zasadą zestawiania kontynuacyjnej kompozycji w kolejnych rzędach kafli - z powyższego wzoru tworzyły się większe (z narożników) i mniejsze koła, co było szczególnie efektowne w przypadku kafli dwukolorowych. Dla efektu dekoracyjnego zrezygnowano jednak z zasady mijania się kafli w kolejnych rzędach, co osłabiało konstrukcję pieca (TabL VI:A,B). Analogią dla tego wzoru są dwa fragmenty kafli ze stanowiska przy ul. Wodnej w Poznaniu datowane na przełom XVI/XVII W 14 . Ten rodzaj ornamentu ściśle związany jest z okresem w sztuce znanym pod nazwą manieryzmu. Nurt ten, plasujący się pomiędzy dojrzałym renesansem a sztuką baroku, prztwarzał często w schematycznej formie elementy renesansowe, ale też zawierał już pewne pierwiastki charakterystyczne dla sztuki XVII w, jak np. horror vacui, tj. ścisłe zapełnianie całej powierzchni ornamentem.

Kafle o układzie kontynuacyjnym generalnie datuje się na lata 60-te XVI w.

do początków XVII wieku 15 . Warto zauważyć, że na 41 fragmentów z opisywanym wyżej motywem 7 miało po wewnętrznej stronie odcisk splotu tkaniny, co może sugerować, iż czas powstania tych kafli bliski jest końcówce XVI wieku lub przełomowi wieków XVI i XVII16), a zatem mieści się w ramach czasowych przyjętych dla występowania ornamentu kontynuacyjnego.

W omawianym zespole znalazła sie również liczna grupa fragmentów kafli (50), których lica ozdabiał ten sam rodzaj motywu w formie stylizowanego, umieszczonego na osi pionowej kandelabru, od którego odchodziły symetrycznie schematyczne listki i elementy dekoracyjne (Tabl.VII i VII A). Kafle utrzymane były w kolorystyce mieszanej (biało-niebiesko-żółto-zielone), lecz wystąpiły

10 cm .'y.......--, \ , , , , , , , '.

, \ , " , , ,

Tabl. IV 1. Fragment kafla narożnikowego z motywem wstęgi, szkliwo ołowiowo-cynowe; kolory: biały, żółty, niebieski, zielony - ok. pał. XVII w. 2. Fragment kafla z wizerunkiem stwora morskiego, szkliwo ołowiowo-cynowe, kolory: biały, żółty, niebieski, brązowy - XVII w. 3. Fragment kafla z motywem wstęgi i delfina, szkliwo ołowiowo-cynowe; kolory: biały, żółty, niebieski - ok. poł. XVII w. 4. Fragment kafla z motywem wstęgi, szkliwo ołowiowo-cynowe; kolory: niebieski i biały - XVII w.

Ewa Masełkowska-Stępnik

10 cm I

Tabl. V A. Rekonstrukcja kafla wypełniającego z motywem delfinów i wstęgi na podstawie fragmentów ze stanowiska na Starym Rynku 69 (Poznań), szkliwo ołowiowo-cynowe; możliwa wersja kolorystyczna: biały, niebieski, ŻÓłty, zielony - poło XVII w. B. Fragment kafla wypełniającego z motywem wstęgi i delfinów ze stanowiska przy ul.

Szkolnej (Poznań), szkliwo ołowiowe, zielone - ok. poło XVII W.

także jednolicie zielone. Rekonstrukcja tego motywu znana jest już z terenu Poznania i zaprezentowana została w opracowaniu materiału kaflowego pochodzącego z ul. Garbary17, gdzie datuje się niepolewany kafel, na podstawie którego odtworzono wzór dekoracyjny, na przełom XVII/XVIII w. Taki rodzaj ornamentu zbliżony jest do typu kontynuacyjnego, bowiem w tym przypadku każdy kafel tworzył kompozycyjnie autonomiczną całość. Najprawdopodobniej piece budowane z kafli w tym typie dekoracyjnym funkcjonowały równolegle, czego dowodem mogą być piece z Bolesławca, gdzie piec zbudowany z kafli o autonomicznej kompozycji (nr 24, datowany 1541-1611) występował niemal równolegle z piecami, gdzie kafle zdobił ornament kontynuacyjny18.

W analizowanym zespole znalazł się także jeden szczególnie interesujący okaz. Był to niewielki fragment kafla heraldycznego (TabLVIII:1) z przedstawieniem jednej białej podkowy, zachowanej w całości, i zarysem drugiej. Obie podkowy odcinały się bielą od niebieskiego tła. W tym przypadku na podstawie nawet tak małego fragmentu udało się odtworzyć cały herb. (Tabl.VIII:2), bowiem taki układ białych podków na niebieskim tle występował tylko w herbie Belina nazywanym też niekiedy Byliny19, Sama identyfikacja herbu nie daje niestety jeszcze wskazówek co do chronologii kafla z jego wizerunkiem. W 2 poło XVI wieku był on znany i należał do jednego z naj starszych polskich rodów szlacheckich.

Jeżeli przyjąć założenie, iż opisane powyżej fragmenty kafli pochodzą z terenu rezydencji zamkowej, to jest prawdopodobne, że "Lustracja starostwa poznańskiego, dokonana po śmierci Adama Czarnkowskiego, starosty generalnego" z 29.01. 1628 r. 20 wymienia piece zbudowane ze wspomnianych kafli. Ogółem dokument ten wymienia 14 pieców i, jak wynika z jego lektury, były one zróżnicowane zarówno pod względem wielkości jak i kolorystyki. Najskromniejsze stały w pomieszczeniach gospodarczych (izba wielka w piekarni - piec murowany z cegły, izba kuchenna - piec prosty,biały); w "izbedce" wrotnego, nad kuchnią i dwóch czeladnych znajdowały się piece zielone dobre. O stawianiu pieców z zielonych kafli zaważyło nie tylko zamiłowanie Poznańczyków w 2 poło XVI-go wieku do tego koloru 21 , lecz również względy finansowe, bowiem tlenki żelaza i miedzi stosowane do barwienia szkliwa na zielono były surowcami tanimi i stosunkowo łatwo dostępnymi2 2 . Warto jednak zauważyć obecność zielonych pieców również w izbie murowanej sklepistej, gdzie piec zielony dobry, przy nim kominek wymurowany i izbie wielkiej. Prawdopodobnie były one znacznie bardziej okazałe niż te stojące w pomieszczeniach służby. W omawianym zbiorze znalazły się przykłady dekoracyjnych kafli zielonych, np. fragment dachówki piecowej (TabL 1:2) oraz fragmenty z motywem kontynuacyjnym (Tabl. VI:l,2), kandelabrowym (Tabl.VII, te dwa wzory miały też inne wersje kolorystyczne), kasetonowym (TabL 11:1,2,4) a także fragmenty gzymsowe (Tabl. 111:3). Trzeba dodać, że na 285 fragmentów kafli poddanych analizie - 71 było pokrytych szkliwem zielonym. Ogółem w całej rezydencji w 1628 r. zauważono 6 pieców zielonych.

Ewa Masełkowska-Stępnik

-'"

Tabl. VI 1. Rekonstrukcja kafla wypełniającego z ornamentem kontynuacyjnym, szkliwo ołowiowo-cynowe; kolory zielone i kombinacja biało-niebiesko-żółta - XVI/XVII w. 2. Rekonstrukcja kafla z ornamentem kontynuacyjnym, szkliwo ołowiowo-cynowe, zielone - XVI/XVII wc.d. Tabl. VI A. Rekonstrukcja fragmentu ściany pieca O) B. Rekonstrukcja fragmentu ściany pieca (2)

Ewa Masełkowska-Stępnik

W głównym budynku zamku, poza dwoma wspomnianymi już piecami zielonymi, stały piece malowane dobre: w izbedce malej sklepistej, dwóch izbach murowanych i wielkiej izbie pokojowej. Określenie to wskazuje zapewne na piece z kafli wielobarwnych, których również nie brak w opisywanym zbiorze (Tabl.I:3, II:3,5, III:l,2,4,5, V:A, VI:l,2, Tabl.VII i VIII). Lustracja wymienia jeszcze jedną kategorię pieców; wyróżnikiem są tutaj ich rozmiary, gdyż określa się je słowem "wielki". Piec wielki malowany stał w izbie sądowej (murowanej, sklepistej o dwóch filarach murowanych), a także w izbie stołowej (piec wielki murowany dobry). Pomieszczenia te, jako najbardziej reprezentacyjne w całym starostwie, wyposażono prawdopodobnie w najokazalsze piece.

Pomimo dużego stopnia destrukcji i rozdrobnienia materiału kaflowego ze Wzgórza Przemysława oraz faktu zalegania na złożach wtórnych, głównie na podstawie analizy sposobów dekorowania i analogii wyznaczono prawdopodobny choryzont chronologiczny. Dla poddanego analizie zbioru kafli formowanych ręcznie w matrycach obejmował on okres około stu lat, tj. od połowy XVI (poza jednym fragmentem późnośredniowiecznym) do końca 1 poł. wieku XVII. Największa grupa kafli datowana jest około przełomu tych wieków (XVI/XVII).

Jeżeli przyjąć założenie, że zbiór kafli formowanych w matrycach związany był z historią obiektów zamkowych (bo mógł też trafić tam z innego terenu), to da się zauważyć pewną prawidłowość. Omawiany zespół pochodzi bowiem z czasu największej świetności Wielkopolski i Poznania. W formie renesansowej zamek (jak i wiele kamienic przyrynkowych) został odbudowany po wielkim pożarze z roku 1536. Około połowy wieku najprawdopodobniej musiał więc już normalnie funkcjonować. Z fazą renesansowej odbudowy można by łączyć dwa fragmenty wyżej wspomnianych dachówek piecowych i niektóre ułamki kafli gzymsowych. Dużą grupę kafli z przełomu wieków XVI/XVII a zwłaszcza ich dwa zespoły (Tabl.VI:l,2 i Tabl.VII), z których każdy miał aż trzy wersje kolorystyczne, przypuszczalnie można wiązać z następną generacją pieców zamkowych stawianych w końcówce wieku XVI (lub na początku XVII). Niewykluczone, iż lustracja z roku 1628 wymienia właśnie niektóre z nich. Niewiele wiadomo o miejscach powstawania kafli w Poznaniu. W 1993 roku odkopano relikty jedynej do tej pory odkrytej garncarni funkcjonującej w XVI w. na Wzgórzu Św. Wojciecha, gdzie produkowano ceramikę naczyniową, budowlaną, ale także kafle. Wydobyto kilkaset fragmentów (odpadów technologicznych) kafli o bogatej ornamentyce charakterystycznej dla ok. poło XVI W. W zbiorze tym, obok kafli wypełniających, gzymsowych i fryzowych, znalazły się także elementy zwieńczeń i dachówek piecowych 23 . Fragmenty kafli z tego stanowiska nie zostały do tej pory opracowane, trudno zatem o materiał porównawczy, który byłby niezwykle cennym przyczynkiem do badań nad kaflarstwem poznańskim. Cech garncarzy zawiązany został w Poznaniu w roku 1562 i liczył wtedy co najmniej 5 mistrzów. Potem nastąpił jego szybki rozwój, bowiem już na przełomie w XVI/XVII liczba mistrzów zwiększyła się do 2724.

IOem

; ,tJ \f\ ; 0; t l -:t&t? )j J.: 'I; 11 >,d?i f6iJ\ , , @;j' ': € -< ( t 1 _ '11; . \ " ,?,\ \ "f 'je "..::;.', ..,- I. .::7 '-. ' . .' , G"''''"" !, . tii. I LJJr-I"r.1 ". Mt....;...:\i. 1 .,......-;),...r'I;'-h .

. ;.. . , .... v.... , .... ."' . .-: _;. ...! V l.,.. . - ,,;:). . .../;I- .' ; ".0 ---_v..... cO ._,_ J/,';:.:' -'". ",,/--,(::.;,:,-. (J_,' /,;.. " .;( ;;:_ ' .. :..i Jt r .. ; 0.°.,; I ), - :- r.... <&-"-' .!:-- .;:,>' ¥AJ1:-'7 .!V,,';:,.. ¥4:i 0 ';__ £//':, <;j :'\ _'-- -"!i!;J;'3- ",,-v.;!i!fI.l'Ji'-- ",' ",i ',<;G ;:. , /' "" , .1 ,:(r:" "'.:c-' '? . ",'f I '-t'.r::. ,. 'l , " :!.r - . fi. , .--ę=;:;;: - -./"' " - f/ : t:;J '- .-. . r . , -"-- ..- ... : " i;'\:<"""'-- '-_.'\:."='';:' , ":';:': f-'s""_________ ' c,'_'" -:&i"i.o%":""'''', ', ",:'d :<2:'r-S::: ';ł,.'."..', . - -, <-,;,>- --= ,.. . -. ,. '::-- 'LO--o" .., .

1 ;:-;ć ':t,t?':'): ,, ', _:ł,r,il .l/:ł;rl) -, - _ - (1 =- .>.. ( f - j"'() f, (i\ ,Q, ' . 'j ' :@ " - li\-,'If ( !\/1i_-tJ}::\'1 ' ' . ... ;lir):I)"'n\ I . j'J' .\' : t.!b/; :_;.-.. ; _,:1 :u f'v iJ .o. ._:.; -':!";., LJ 00. ., ". .." .= . I _ r..; 00.

.e:- . t,>, I r'v '6:.).'L....,., lf-:, 6') h" _1'"f.1>:tI/;J .;.) - :1t, (jj :;; 1?r ):.i.... := w: . ;,,--<i;jJr p;:.:.> >i:i1: v-,:;,,:.-0 -;;ił t::',,:-.

1((fj ,..'i , {(ttf) f ..?'3'ł-.,;: ,!;30

Tabl. VII.

Rekonstrukcja kafla ze wzorem autonomicznym, szkliwo ołowiowo-cynowe; kolory zielone i kombinacja biało-niebiesko-żółto-zielona - ok. k. XVI w. A. Rekonstrukcja fragmentu wzoru autonomicznego na ścianie pieca.

Ewa Masełkowska-Stępnik

Tab!. VIII 1, Fragment kafla heraldycznego szkliwo ołowiowo-cynowe, tło niebieskie, podkowy białe, XVI-XVII w (?) 2. Herb Belina-Byliny na podstawie "Herbów rycerstwa polskiego" Paprockiego z 1584 r

Belina = Byliny

Koniec wieku XVI i początkowe lata XVII stulecia to szczytowy okres znaczenia gospodarczego i kulturalnego Poznania. Z tego też okresu pochodzi najwięcej ułamków kafli analizowanego zbioru. Jakkolwiek w pierwszej połowie wieku XVII widoczne już były pierwsze objawy kryzysu ekonomicznego, to jednak początkowo dotknął on rolnictwo. Miasto zaczęło chylić się ku upadkowi dopiero w drugiej połowie wieku. Jedną z głównych przyczyn tego stanu rzeczy były wojny szwedzkie (początek 1655), a rok później wielka zaraza2S. Wojna nie oszczędziła również obiektów zamkowych, a oblężenie miasta przez wojska agresora w roku 1703 doprowadziło do uszkodzenia budynku głównego i wieży. Katastrofalny stan obiektu opisuje lustracja z roku 1710. Zamek pozostawał w ruinie niemal przez cały wiek XVIIP6, co potwierdza pośrednio brak kafli z tego okresu.

PRZYPISY

1 Badania, dzięki którym wydobyto około tysiąca fragmentów kafli piecowych i komór przeprowadziła w latach 1992-95 Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska pod kierunkiem mgr Henryka Klundera. Tekst ten powstał na bazie szerszego i bardziej szczegółowego opracowania: Ewa Masełkowska-Stępnik, Analiza kafli piecowych z Góry Przemysława w Poznaniu, Poznań 1995. Mpis w dokumentacji Pracowni Archeologiczno-Konserwatorskiej w Poznaniu.

Historię badań i aktualny stan wiedzy na temat Zamku wyczerpująco przedstawił Zygmunt Do1czewski, Zamek książęcy czy królewskie "Pallatium"? O siedzibie ostatnich Piastów Wielkopolskich (w:) KMP, Poznań 1996, nr l, s.83-93. 2 Dowodzą tego lustracje dworów i folwarków, np. dworu w Mąkoszynie z 1694 - "piec w kafle garckowate"; dworu w Paniewie z 1724 "piec ze ślepych kafli", czy zespołu dworskiego w Stawcu z 1727 - "piec w izbie, kafle garnczkowe proste". Por. Leszek Kajzer, Przyczynek do chronologii kafli piecowych z obszaru Polski, (w:) Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, nr 4/87, s. 698.

3 M. Dąbrowska, Kafle i piece kaflowe w Polsce do końca XVIII wieku. Stan i potrzeby badawcze. (w:) Prace i materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, 1993, s. 174.

4 M. Dąbrowska, Kafle późnogotyckie i renesansowe na ziemiach polskich (w:) Kafle gotyckie i renesansowe na ziemiach polskich, Kat. wystawy, Gniezno 1993, s. 12-13. s Fragmenty tej lustracji cytuję za E. Linette, Zamek. 700 lat dziejów, Warszawa 1981, s.18. 6 M. Piątkiewicz-Dereniowa, Materiał kaflowy, (w:) Początki i rozwój Starego Miasta w Poznaniu, Warszawa-Poznań 1977, s.199, Ryc.lO. 7 M. Dąbrowska, Kafle i piece kaflowe w Polsce do końca XVIII w"Wrocław-WarszawaKraków-Gdańsk-Łódź 1987, s.69-70.

8 E. Masełkowska-Stępnik, T. Stępnik, Kafle ze stanowiska Stary Rynek 69 w Poznaniu, Poznań 1994. Mpis w dokumentacji Pracowni Archeologiczno-Konserwatorskiej w Poznaniu.

9 K. Dymek, Renesansowe kafle z zamku W1eń (w:) Przegląd Archeologiczny, T. 41, Wrocław 1993, s.39.

10 M. Dąbrowska, 1987, II.30:11.

11 Katalog zabytków sztuki w Polsce, t.IV, Kraków cz.l, Warszawa 1965, Fig.166.

12 Kafle z motywem łamiącej się wstęgi wystąpiły w Poznaniu na stanowiskach przy ulicach: Garbary (M. Piątkiweicz-Dereniowa, 1970), Piaskowej (T. Stępnik, K. Zisopulu, 1994), Szkolnej (materiały w opracowaniu), Wodnej (T. Stęp nik, 1995), Stary Rynek 69 (E. Masełkowska-Stępnik, T. Stępnik, 1994). 13 M. Żemigała, Ogrzewanie piecowe na zamku w Bolesławcu nad Prosną XIV-XVII w., Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź, 1987, tabI.5-9.

14 T. Sawicki, Kafle piecowe z badań ratowniczych na ul. Wodnej 13 (Brama Wodna) w Poznaniu w 1992r. Mpis w dokumentacji Pracowni Archeologiczno-Konserwatorskiej w Poznaniu, s. 4, TabI.2:1. 15 M. Dąbrowska, 1987, s.133.

16 M. Dąbrowska, 1987, Autorka stwierdza, że większość przebadanych przez Nią kafli XVI-wiecznych miała po wewnętrznej stronie lica odcisk tkaniny, używanej podczas procesu produkcji, s.189-192. 17 M. Piątkiewicz-Dereniowa, op.cit., s.202, Ryc.15.

18 M. Żemigała, op.cit., tabI.V,VLVII.

19 Encyklopedia Staropolska (oprac. A. Briickner), T.l, 1990, s.420.

20 M.J. Mika (Oprac.), Opisy i lustracje Poznania z XVI-XVIII w, Poznań 1960, s.72-76.

21 L. Sieciechowiczowa, Życie codzienne w renesansowym Poznaniu, Warszawa 1974, s.52.

22 M. Dąbrowska, 1987, s.203.

23 T. Łaszkiewicz, Renesansowa garncarnia (kaflarnia) na Wzgórzu Św. Wojciecha w Poznaniu (w:) Kafle gotyckie i renesansowe na ziemiach polskich (Kat. wystawy), Gniezno 1993, s.44-45.

24 M. Drozdowski, Życie gospodarcze miasta (w:) Dzieje Poznania (red. J. Topolski), Poznań 1988, s.457. 25 W. Rusiński Początki kryzysu gospodarczego w 1 poł.XVIIw., Gospodarka w dobie regresu (w:) Dzieje Wielkopolski (red. J.Topolski), Poznań 1969, s.485,706. 26 E. Linette, op.cit., s.25.

Powyższy artykuł jest częścią publikacji Kronika Miasta Poznania 1996 R.64 Nr3; Karol Marcinkowski i jego czasy dostępnej w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej dla wszystkich w zakresie dozwolonego użytku. Właścicielem praw jest Wydawnictwo Miejskie w Poznaniu.
Do góry