ADAPT ACJA SIECI RZECZNEJ DLA POTRZEB OBRONNYCH POŁUDNIOWEJ I WSCHODNIEJ CZĘŚCI POZNANIA

Kronika Miasta Poznania 1996 R.64 Nr1; Mury miejskie

ALFRED KANIECKI

W 1253 roku, w związku z brakiem możliwości rozbudowy grodu na Ostrowie Tumskim, przeniesiono miasto na lewy brzeg Warty. Objęło ono głównie fragment terasy nadzalewowej (II) wznoszącej się od 3 do 5 metrów ponad poziom wody w korycie Warty. Pomiędzy korytami Warty i Bogdanki przylegał on do stoków doliny z zachowanymi fragmentami terasy wysokiej, którą stanowiły tzw. góry: Zamkowa i Św. Marcina. Obszar terasy II w obrębie nowo lokowanego miasta występował pierwotnie na wysokości od 55,5 do 56,5 m npm i na tym też poziomie znajdowano ślady osadnictwa z XII i z początku XIII wieku. Choć był to obszar terasy II, a więc nadzalewowej, to jednak w jej obrębie występowały obniżenia wypełnione utworami zastoiskowymi bądź organicznymi. Istniały więc bagna i mokradła wciskające się jak gdyby w teren przedlokacyjnego miasta. Znajdowały sie one w sąsiedztwie obecnego Ratusza, pałacu Górków, wzdłuż północnej pierzei Rynku, na ulicy Kramarskiej oraz ciągnęły się wąskim pasem wzdłuż zbocza doliny. Powierzchnia II terasy, na której założono miasto, nie była więc powierzchnią płaską. Od północy przylegały do miejsca lokacji bagna, usytuowane pomiędzy ujściowymi odcinkami Bogdanki i Wierzbaka, a od południa rozlewiska odnóg i dopływów Warty pomiędzy piaszczystymi odsypami. Poziom przyległej terasy zalewowej był o około 3 metry niższy od poziomu terasy nadzalewowej (II). Pamiętać należy, że połowa XIII wieku to okres wyraźnego wzrostu uwilgotnienia klimatu, efektem czego były podwyższone poziomy wód powierzchniowych i podziemnych. Przypuszczalnie występowały wtedy najwyższe stany wód w ciągu ostatniego tysiąclecia. Po przeniesieniu miasta na lewy brzeg Warty pierwsze przeprowadzone tam prace miały na celu zaadaptowanie terenu pod zabudowę, czyli zaniwelowanię nierówności i przystosowanie sieci rzecznej dla celów obronnych.

Alfred Kaniecki

Przekopano fosy, obejmujące od południa, wschodu i północy miasto, do których skierowano wody: od południa - odnogi Warty, od północy - Bogdanki. Zachodnia część miasta, wyżej wyniesiona i pozbawiona fosy, posiadała fortyfikacje o wiele silniejsze niż pozostałe odcinki. Lokując miasto na terasie nadzalewowej Warty, na obszarze przyległym do koryta rzeki, odrzucano korzyści wynikające z zagospodarowania obszaru wyżej położonego, leżącego np. na terasie wysokiej lub nawet na wysoczyźnie. Zadecydowały o tym względy obronne. Taką lokalizację miasta doskonale zabezpieczały, poza fosami, odnogi i ramiona Warty od południa i wschodu oraz bagna od północy. W zasadzie aż do XVI wieku brak ściślejszych wiadomości o sieci hydrograficznej w pobliżu miasta. Z informacji zawartych w źródłach pisanych wynika jednak, że w średniowieczu układ głównych cieków w sąsiedztwie Poznania zbliżony był do tego, jaki przedstawiony jest na planach i widokach miasta z XVII i XVIII wieku, a więc główne koryto Warty oddzielało Poznań lewobrzeżny od Chwaliszewa, które z kolei od Ostrowa Tumskiego oddzielała odnoga Warty zwana już w XIII wieku Starą Rzeką. Na pewno istniały wtedy dwa ramiona Warty opływające od wschodu i zachodu wyspę Groblę. Nieco powyżej, naprzeciw dawnej wsi Rataje, od głównego koryta Warty odchodziła w kierunku zachodnim odnoga nazwana na mapie Karola Grunda z 1780 roku Kamionką, natomiast na późniejszych - Strugą Karmelicką. Łączyła się ona z zachodnim ramieniem Warty, tzw. Małą Wartą, na wysokości Grobli, płynąc pomiędzy kościołem Bożego Ciała a klasztorem bernardynów.

Z kolei od Kamionki odchodziła w kierunku północnym, wzdłuż stoku doliny, odnoga nosząca prawdopodobnie w XVI wieku nazwę Noteć a później Struga Rybacka. Odnoga ta płynęła wzdłuż zachodniego stoku doliny Warty zasilana po drodze wypływami wody ze źródeł zboczowych oraz strugą spływającą z Nowych Ogrodów. Na strudze tej znajdowało się pięć małych zbiorników wodnych, prawdopodobnie powyrobiskowych, jak znajdujemy to na XVIII-wiecznych planach miasta. Prawdopodobnie odnoga ta do połowy XIII wieku prowadziła wody przez obszar nowo lokowanego miasta wzdłuż zbocza doliny. Świadczą o tym utwory organiczne i zastoiskowe zalegające pod gruntami nasypowymi na terenie szpitalnym pomiędzy ulicą Podgórną i Paderewskiego. Czy odnoga ta łączyła się z Bogdanką przy wzgórzu Zamkowym, czy też skręcała w kierunku wschodnim, pokrywając się dalej mniej więcej z przebiegiem ulicy Wodnej - trudno jest obecnie stwierdzić ze względu na słabe rozpoznanie geologiczne i archeologiczne tego obszaru (ryc. 97). Wody tej odnogi skierowano do fosy miejskiej od Bramy Wrocławskiej, tak że opływały one mury miejskie od strony południowej i wschodniej. Wody z fosy wprowadzane były do Warty w sąsiedztwie klasztoru Dominikanów (Kaniecki A., 1993). Prawie na całym wschodnim odcinku murów obronnych wody fosy i Warty płynęły do siebie równolegle, tworząc wyspę, na której wzdłuż długiej ulicy osiedlili się garbarze. Względy obronne decydowały również o fakcie zabezpieczenia brzegów Warty palami i groblami - szczególnie od strony miasta. W początku XVIII wieku, kiedy to część tej odnogiw sąsiedztwie Bramy Wrocławskiej została przez Szwedów przy budowie fortyfikacji zasypana, wodę do fosy miejskiej doprowadzano z Małej Warty kanałem koło szańca Garbarskiego. W obrębie doliny znacznie więcej było wtedy drobnych strumieni i zbiorników wodnych. Prawdopodobnie osada Rybaki usytuowana była na wyspie oblewanej wodami odnóg Warty, . Noteci, Kamionki i jeszcze jednej odnogi, pozostałością której był w połowie XVIIl wieku zbiornik wodny - wspominają o nim J. Deresiewicz (1965) i S. Karwowski (1912).

Wody fos miejskich były wykorzystywane w różny sposób. Przede wszystkim pobierano wodę z fos dla potrzeb gospodarczych i pitnych. Na przykład w obrębie ulicy Wrocławskiej lokowali swe zakłady piwowarzy ze względu na łatwość zaopatrzenia w wodę (J. Wiesiołowski, 1982). Wodę z fosy pobierano również dla potrzeb łaźni przy ulicy Koziej. Nad fosą lokowano też zakłady niektórych gałęzi przemysłu produkujących duże ilości odpadów, co sprawiało, że pogarszał się stan czystości tych wód. Nad fosą w południowej części miasta zlokalizowano dwie rzeźnie a nad częścią wschodnią liczne garbarnie. Do fos podłączone były również rynsztoki i kanały ściekowe zbierające wody deszczowe i ścieki z domostw. Były one otwarte, o umocnionych brzegach i dnach początkowo wykładanych drewnem, a w XVIII wieku cegłą. Z terenu miasta, co prawda jest to informacja pochodząca z XVIIl wieku (F. Pohorecki, 1932), ścieki były odprowadzane do fos 3 dużymi i 3 małymi kanałami. 3 duże kanały odprowadzały ścieki do fosy miejskiej od strony południowej i wschodniej: pierwszy przed Kolegium Jezuickim, drugi poprowadzony z ulicy Świętosławskiej pod tymże Kolegium i trzeci prowadzący od rynku poprzez ulicę Butelską (Woźną) do fosy. Natomiast 3 małe kanały miały swe ujście w fosie przy ulicy Psiej (Szkolnej), Wrocławskiej i przy Zgniłej Furcie. Szerokość fos w różnych częściach miasta i w różnych okresach była różna.

W miarę rozwoju miasta były one rozszerzane i pogłębiane. W XVIII wieku miały od 25 do 30 kroków szerokości, jak wynika to z długości mostów przerzuconych przez fosę, chociaż przy Bramie Wielkiej szerokość fosy wynosiła

.8) - 6o 0.5 1km I I I , I I , I J I I

Ryc. 97. Powierzchnia przedosadnicza w dolinie Warty: 1 - piaski, 2 - gliny zawalowe, 3 - torfy i namuły organiczne, 4 - przypuszczalne przebiegi odnóg Warty, 5 - granice miasta. (Wartości liczbowe określają rzędne terenu (m n.p.m.) - A. Kaniecki 1993)

Alfred Kaniecki

50 kroków (F. Pohorecki, 1932). Brzegi fosy wzmacniano darnią, belami i palami. Pod karą trzech groszy zakazano wchodzenia do fosy miejskiej, prawdopodobnie dla ochrony jej brzegów (W. Maisel, 1966). W XV wieku na fosie miejskiej od strony południowej i wschodniej wybudowano dwa młyny wodne: Czapnik i Faffków. Młyn Czapnik (Królewski Mały, za Wrocławską Bramą) usytuowany był przy Bramie Wrocławskiej na Noteci, czyli na odnodze Warty skierowanej do fosy miejskiej. Wymienia go dokument z 1417 roku, ale przypuszczalnie powstał na przełomie XIV i XV wieku. Zniszczony został w czasie wojny ze Szwecją za rządów Jana Kazimierza, kiedy to w jego miejscu usypano szaniec. Resztki tego młyna rozrzucono w 1660 roku, jak podaje J. Łukaszewicz. Młyn Faffków (Pfaffkow) zbudowany został w 1417 roku na fosie poniżej Bramy Wielkiej. Później należał kolejno do: Wildów, Widawskiego, a następnie do szpitala św. Krzyża. Również został zniszczony w czasie wojny ze Szwecją. Brzegi fosy w sąsiedztwie młynów należało wzmacniać palami i dylami, a zastawka młyna tak powinna być regulowana, aby woda nie podtapiała młynów sąsiednich (KD.W.). Oczyszczano również fosę, aby ułatwić pracy młynów. W tym celu w 1559 roku rada miasta nałożyła podatek na mieszkańców miasta i gości przebywających w mieście. Fosa zarzucona błotem, piaskiem i kamieniami nie mogła prowadzić odpowiedniej ilości wody dla potrzeb młynów wodnych, wskutek czego odczuwano w mieście brak chleba (A Warschauer, 1886). Z początkiem XVI wieku miasto zaczęło wykupywać młyny wodne usytuowane w bezpośrednim sąsiedztwie oraz budować nowe. Ponieważ w miesiącach letnich w czasie trwania stanów niżówkowych w rzekach brakowało wody dla poruszania kół młyńskich, władze miasta podjęły działania w zakresie zwiększenia w nich ilości wody. W części południowej miasta wiązało się to z przerzuceniem wód z głównego koryta Warty do jej odnóg, nad którymi usytuowano młyny: Śluza, Ungrów, Czapnicki i Faffków. W tym celu wybudowano dwie "gacie" - Kamienną i Spustną. Gać Kamienna skonstruowana została nieco poniżej początku Strugi Karmelickiej tak, iż przegradzając koryto Warty, zwane Starą Rzeką, kierowała jej wody do odnogi. Z kolei gać Spustna znajdowała się przy klasztorze Bożego Ciała, u wylotu centralnej ulicy osady Rybaki, przegradzając wody Strugi Karmelickiej i kierując część jej wód do odnogi zwanej Notecią lub Strugą Rybacką, która zasilała z kolei wody fosy miejskiej. Na grobli Spustnej stał młyn Śluza, jeden z największych na terenie miasta. Gacie: Spustną i Kamienną, które kierowały wody Warty do jej odnóg, zbudowano około 1540 roku, chyba razem z młynem miejskim Śluzą. Istniały one do początku XVIII wieku, kiedy to Szwedzi okupujący Poznań zasypali w 1704 roku przed Bramą Wrocławską odnogę Warty, zwaną Notecią, zasilającą fosę miejską od południa. Zahamowanie przepływu wody uniemożliwiło pracę młynów wodnych na tym odcinku, stąd uległy one tam likwidacji. Obie "gacie" były często niszczone przez .powodzie i wymagały ciągłej konserwacji, lecz korzyści związane z wydłużeniem pracy czterech młynów wodnych, usytuowanych nad wzmiankowanymi odnogami Warty, widocznie LA , AAlfr I ,. ,;; <'ttt:'\.<:. . .' " " -1 '::r;:J::, ., . > . I : . 'I" \' r" , . ,;. . '. -t , '..l . . :"t..;].1. .'. ...'. ... ,- , ...t .

.ł..' -, " , ... :. '. I 'Uli . , 'X7'A:;. '&i: .' ':: f oL "; :::i: '!> :1: :;;;: u'.' . , 7,, "' , . '-' , . ,\llljLw . ».,'if g_dl' i . .,._' - l1..-... '. -- 'o - ."... .- ,."". -. " ....... '4.. 'uW" 'łf:flfł J, . _..,-.",...,..,-<r."--,,, .....,. = , ' _...........-'.....,-:J"---....,.,.,.?...,-,/.....'_....,- )lilii -łł1"J\. ;A . ---. -..---, ;7\':<,.,;,. .+, l

1 ł ,

II

.!la.:

'-'.". -

...,' ,:.;:.....

."".... . II ,.:.,.,.t:.-.>:'f< ,:" :.,

Ryc. 98. Warta w okolicach kościoła Bożego Ciała i Struga Karmelicka, od lewej kościół Bożego Ciała i kościół Bernardynów, na wzgórzu kościół św. Marcina, ok. 1740, fragment rys. EB. Werneraprzewyższały wydatki. Przegrodzenie całego koryta Starej Rzeki przez gać przyczyniło się do znacznego wzrostu ilości wody płynącej jej odnogami: Strugą Karmelicką i Notecią. Stąd być może odnogi te nosiły nazwę Warta.

Czy w sąsiedztwie wsi Obrzycy istniała budowla, która kierowała wody Warty do Nowej i Starej Rzeki, czy regulowały to czynniki naturalne - trudno dziś stwierdzić. Ze względu na obecność młynów wodnych na odnogach Warty, tj. Strudze Karmelickiej i Noteci, poziom wody w fosach był regulowany. Istnienie zastawek przy młynach powodowało, że wody cieków skierowanych do fosy miejskiej płynęły wolno, spiętrzone co kilkaset metrów. Młyny: Śluza, Ungrów, Czapnicki i Faffków zniszczone zostały w czasie wojny ze Szwecją w 1656 roku. Później odbudowano tylko młyn Śluza. W 1704 roku, kiedy Szwedzi wybudowali bastion ziemny przed Bramą Wrocławską i zasypali odnogę Warty - Noteć, wodę do fosy miejskiej sprowadzano kanałem z Małej Warty koło szańca Garbarskiego. Niepotrzebne stały się w tej sytuacji groble utrzymujące odpływ wód Warty, tj, gać Spustna i Kamienna. Główny przepływ Warty zachodził więc odtąd dawnym korytem Warty i ramieniem od wschodu opływającym wyspę Groblę. Kamionka, Noteć i Mała Warta, w warunkach zmniejszonego dopływu wody, a zasilane głównie w czasie trwania wezbrań, ulegały coraz większemu zamulaniu i zwężaniu, Przyczyniały się do tego również ścieki zrzucane do tych wód przez

Alfred Kanieckimieszkańców Dębca, Wildy i Łazarza. Odnogi te, jako siedliska różnych chorób, zostały zasypane w końcu XIX wieku. S. Paternowski (1937), badając finanse miasta w XV wieku, znalazł szereg informacji o kosztach napraw murów obronnych bądź fos, bowiem po śmierci Kazimierza Wielkiego mury obronne przeszły na własność miasta i wydatki z tym związane obciążały kasę miejską. Ponieważ Poznań od 1331 roku, . od oblężenia miasta przez Jana Luksemburczyka, nie był oblegany ani zagrożony, stąd długie lata spokoju i ogólna stabilizacja państwa wzmogły poczucie bezpieczeństwa. Nie czyniono więc zbyt wielkich starań o należyte zabezpieczenie obronności miasta, co odbiło się niekorzystnie na stanie tych umocnień. O złym stanie fos miejskich informuje już list Władysława Jagiełły do mieszczan poznańskich z 1411 roku (Z. Pilarczyk, 1988). W 1417 roku władze miejskie podjęły uchwałę o umocnieniu brzegów fosy na odcinku od Bramy Wodnej do klasztoru Dominikanów (A. Warschauer, 1892). H. Kądziołka (1960), badając finanse miasta w latach 1501-1648, stwierdził, że naprawą fosy biegnącej wokół murów miejskich zajęto się tylko w latach 1543-1547, wydając około 50 zł rocznie, oraz w latach 1591-1593, wydając przeciętnie około 10 zł rocznie. Ponadto naprawiano mury obronne i fosę w latach 1563 i 1570, kiedy trwała wojna północna o Inflanty, i w latach 1609-1619 w czasie wojny z Moskwą. Pierwszym dokładniejszym opisem stanu murów i fos obronnych była "rewizja murów miejskich z 1654 roku" (M. Mika, 1948). Przedstawia ona fatalny stan tych urządzeń obronnych spowodowany brakiem dbałości o nie. Utrzymanie ich w należytym stanie nadal przekraczało możliwości magistratu, tym bardziej, że w latach 1590-1650 zaznaczały się oznaki recesji gospodarczej miasta (Z. Pilarczyk, 1988). W połowie XVII wieku, w związku z zajęciem części dawnej fosy pod budowę klasztoru i Kolegium Jezuickiego, nastąpiło przesunięcie linii muru obronnego i fosy na zewnątrz. Wyraźnie uwidocznione to jest na planie Fabera z 1704 roku (ryc. 8). Lustracje miasta z XVIII wieku często przedstawiają opłakany stan tych fos. Zarzucone śmieciami i nieczystościami, a więc mało drożne po wojnach ze Szwecją, rzadko oczyszczane ze względu na brak ludzi, charakteryzowały się bardzo słabą zdolnością odprowadzania zanieczyszczonych wód. Na planach XVIII-wiecznych, szczególnie tych z końca stulecia, fosy przedstawione są jako tereny zabagnione, wśród których sączy się cieńka struga. Domyślać się należy, że w głębszych miejscach woda jeszcze stała, natomiast w miejscach płytszych zupełnie wyschła. Ksiądz M. Kotarbski (F. Pohorecki, 1932) pisze o bagnach znajdujących się w fosach miejskich i podaje zarazem ich wymiary: na przykład przy Bramie Wrocławskiej, a więc przyległe do kolegium pojezuickiego, nigdy nie wysychające, o długości 140 i szerokości 40 kroków. Najdłużej funkcjonowała fosa po północnej stronie miasta, która dopiero w okresie międzywojennym została zasypana.

LITERATURA:

Deresiewicz J., Poznańscy rybacy na poznańskich Rybakach. Studia Historyczne, Księga Jubileuszowa z okazji 75 rocznicy urodzin pro£. S. Arnolda. KiW, Warszawa, 1965.

Kaniecki A., Poznań. Dzieje miasta wodą pisane. cz. I, Przemiany rzeźby i sieci wodnej.

Aquarius, Poznań, 1993, Kądziołka H., Finanse miasta Poznania 1501-1648, PWN, Poznań 1960.

Karwowski S., Bractwo rybaków w Poznaniu. Roczniki PTPN, R. XXXVIII, Poznań 1912.

KD.W. - Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski, T. VIII, nr 809, Poznań.

Łukaszewicz J., Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania w dawniejszych czasach, Poznań 1858, Maisel W., Wilkierze poznańskie, t. I, Poznań 1966.

Mika M., Opis murów i budynków miejskich z roku 1654. "Kronika Miasta Poznania", R. XXI, Nr 3, Poznań 1948.

Paternowski S., Finanse miasta Poznania w wiekach średnich. PTH, Poznań 1937 Pilarczyk Z., Obronność Poznania w latach 1253-1793. PWN, Poznań 1988.

Pohorecki F, Opis Poznania z 1787 roku. "Kronika Miasta Poznania", R. X, Poznań 1932, Warschauer A., Die Chronik der Stadtschreiber von Posen. Zeitsch. f. d. Hist. Gesell.

f.d. Prov. Posen, T. 2, Posen 1886. Warschauer A., Stadtbuch von Posen. Posen 1892.

Wiesiołowski J., Socjotopografia późnośredniowiecznego Poznania. PWN, Warszawa-Poznań 1982.