BRAMA WODNA

Kronika Miasta Poznania 1996 R.64 Nr1; Mury miejskie

W ostatnich latach ukazały się dwa opisy Bramy Wodnej. Pierwszy z nich dał w 1988 r.

Z. Pilarczyk, opierając się na materiale historycznym i ikonograficznym. Drugi tekst opracował w 1993 r. Z. Karolczak w oparciu o badania archeologiczne Pracowni Archeologiczno-Konserwatorskiej w Poznaniu. Tekst ten publikujemy w znacznym skrócie, ponieważ wstał niedawno na naszych łamach opublikowany. Zestawienie obu tych tekstów ukazuje, jak istotnie zmienia się obraz przeszłości miasta, gdy zaginione obiekty stają się przedmiotem badań archeologa. [red.].

1. Z. PILARCZYK, Brama Wodna

Na temat Bramy Wodnej nie zachowało się zbyt wiele informacji, zwłaszcza dotyczących wcześniejszych jej dziejów. Można domniemywać z usytuowania jej na osi Ostrów Tumski, Garbary, Grobla, że funkcjonowała od początku istniania umocnień obronnych miasta. Tradycyjnie już informacje o wyglądzie Bramy czerpiemy z widoku miasta z 1618 r (ryc. 55). Co prawda jest ona narysowana tam w rzucie ukośnym, ale można odtworzyć fronton Bramy od strony miasta oraz ścianę boczną. Nie można z rysunku odczytać czy od zewnątrz była umocniona przedbramiem, za to z przebiegu fosy, która znajdowała się u podstawy muru, wnioskować można, iż takowego nie było. Do Bramy prowadził mostek przerzucony przez fosę, widoczny również na cytowanym widoku. Sądzić należy, że w razie niebezpieczeństwa grożącego z tej strony miasta palono go i wtedy Brama zostawała jakby elementem muru bądź też basztą. Aby ją zdobyć, trzeba było dodatkowo pokonać fosę. Ze wspomnianego widoku z 1618 r. wynika, że Brama Wodna była budowlą jednokondygnacyjną, pokrytą dwuspadowym dachem zwieńczonym od strony miasta arkadową attyką. W Bramie znajdował się przejazd. Była ona budowana na planie prostokąta. Tak się składa, że bezwzględne wymiary Bramy są znane dosłownie z ostatnich dni jej istnienia. W 1795 r. władze pruskie podjęły decyzję o zburzeniu szeregu budowli obronnych miasta, w tym również Bramy Wodnej, i wtedy z przysłowiową pruską dokładnością, która w tym wypadku przybrała wymiar nieco paradoksalny, dokonano dokładnych pomiarów tych obiektów.

Ryc. 54. Brama Wodna z przełomu XIV i XV w. Rekonstrukcja Zb. Pilarczyk.

<, .

, -. ',;'

-....................- ł:\ ";'" :.;;',\ \."..., . :, '&,.:

"iI !:

,I .

:I l': .7' ,o" "'/£.

.{ ': jaz. .,' r,j:j'

Ryc. 55. Brama Wodna, ok. 1618, fragment ryciny z dzieła G. Brauna.

Wynika z nich, że Brama Wodna miała 12 stóp [ca 4 m] szerokości i 10 [ca 3,3 m] wysokości, a na niej wznosił się okrągły trzon wysokości 15 stóp [ca 5 m] o średnicy 5 stóp [ca 1,6 mpo J. Widawski 2 podaje wymiary podstawy wieży bramnej (6,5 x 5,5--6 m), bazując na informacji, którą podaje Mika 3 w relacjach 9 x 8 kroków. Grubość muru wynosiła około 75 cm, czyli 2,5 cegły4. Mimo że przytoczone dane pochodzą z końcowego okresu istniania Bramy, to skłonni jesteśmy uważać je za adekwatne dla konstrukcji średniowiecznej. Na zakończenie należy dodać, iż - podobnie jak w przypadku Bramy Wielkiej - na drodze prowadzącej od Bramy Wodnej do brzegu Warty stała budowla - wieża mająca bronić przeprawy przez rzekę.5

PRZYPISY

1 R. Priimers, Die Stadt Posen in siidpreussicher Zeit, Posen 1912, s.166 2 J. Widawski, ..., s.372.

3 Opisy i lustracje, s.266-267.

4 R. Priimers, op. cil., s.116! 5 Opisy i lustracje, s.265.

Druk. Z. Pilarczyk, Obronność Poznania w latach 1253-1793, Poznań 1988, s.I34-135.

Przedruk za zezwoleniem Autora.

Zbigniew Karolczak

2. ZBIGNIEW KAROLCZAK, Średniowieczna Brama Wodna w Poznaniu - wyniki badań archeologicznych

Brama Wodna w ponad 500-letnim okresie funkcjonowania przechodziła różne etapy rozwojowe, które generalnie sprowadzają się do czterech głównych faz czytelnych lepiej w jej opracowaniu przestrzennym, znacznie mniej natomiast w rozwiązaniu konstrukcyjnym bryły. Stwierdzono występowanie następujących faz rozwojowych Bramy Wodnej: Faza I - naj starsza (pierwotna, XIII-wieczna).

Jej elementy składowe to: brama przejazdowa i ciąg muru wysokiego.

Bramę w tej fazie stanowi ceglana, prostokątna budowla wzniesiona na fundamencie kamiennym o wymiarach 15,0 x 6,7 (do 8,0) m, o ścianach bocznych nieco rozchylających się na zewnątrz. Szerokość konstrukcyjnej, stopniowanej ściany południowej wynosi 1,12 m, natomiast ściany wschodniej, czołowej - 1,25 m. Szerokość ściany północnej jest nieznana, ponieważ zachowała się ona szczątkowo i to jedynie w kamiennej partii fundamentowej - zarówno na odcinku zachodnim opracowanej węgarem, jak również (częściowo) na odcinku wschodnim przy ścianie czołowej. Pozostałości tej ściany wystąpiły na głębokości ok. 1,5 m poniżej poziomu obecnego. Stosunkowo dobrze zachowana (zniszczony był jedynie jej odcinek zachodni) boczna ściana południowa wystąpiła na głębokości ok. 0,8 m poniżej poziomu obecnego. Partie fundamentowe tej ściany posadowione są wyżej na odcinku zachodnim, zalegając na głębokości od 3,6 do 2,2 m, natomiast na odcinku wschodnim (przy ścianie czołowej) na głębokości od 4,8 do 3,5 m poniżej tego poziomu. Wysokość posadowienia ściany uzależniona była wyraźnie od warunków topograficznych - występującego spadku terenu w kierunku wschodnim. Stopniowane partie ceglane ściany występują na głębokości od 2,9 do 2,0 m poniżej poziomu. Znaczny odcinek ściany wykazuje oddzielenie jej struktury ceglanej od kamiennej warstwą cegieł układanych na tzw. rolkę. Ściana czołowa zachowała się fragmentarycznie, występując jedynie na odcinku tuż przy bocznej ścianie południowej Bramy na głębokości 1,6 poniżej poziomu obecnego. Posadowiono ją na fundamencie kamiennym zalegającym na głębokości od 5,0 do 4,2 poniżej tego poziomu. Ścianę opracowano węgarem szerokim od 0,59 do 0,65 m wyznaczającym arkadę przejazdu. Na głębokości 3,65 m poniżej poziomu wystąpił próg wyznaczający dawny poziom przejazdu bramnego. Ściana przebudowana została wtórnie "wprawionym" łukiem konstrukcyjnym i nadmurowanym nad nim nowym progiem występującym na głębokości 2,0 m poniżej poziomu obecnego. Charakterystyczne jest pęknięcie progu starszego, i to tuż przy węgarze, oraz jego znaczne odchylenie na zewnątrz, co sugeruje możliwość wystąpienia katastrofy budowlanej, która spowodowała częściowe jej zniszczenie. Stąd też nastąpiło wprawienie wspomnianego już łuku konstrukcyjnego w nasadę opracowanego wcześniej, a zachowanego w stanie nienaruszonym węgara tej ściany. Na linii ściany czołowej, w południowo-wschodnim narożu Bramy, opracowano zewnętrzną przyporę przyścienną o wymiarach 1,15 x 1,15 m, wystawioną

nieco (na 0,2 m) przed linię tejże ściany. Nieznana jest szerokość arkady łuku przejazdowego opracowanego w ścianie czołowej Bramy. Wynosiła ona zapewne ok. 4,2 m. Ściany Bramy wzniesiono z cegieł o wymiarach: 29,0 x 13,0 x 9,5 (do 10,0) cm - w wątku wendyjskim.

Przedłużeniem zachodnim bocznej, południowej ściany Bramy był zachowany niewielki fragment muru, który wystąpił na głębokości 1,9 m poniżej obecnego poziomu (częściowo zachowana jego ceglana struktura spoczywała na fundamencie kamiennym występującym z kolei na głębokości od 3,2 do 2,5 m poniżej tego poziomu). Partię ceglaną od kamiennej oddziela warstwa cegieł kładzionych na tzw. rolkę. Ściana ta (nadmurowana zresztą w okresie późniejszym) wykazuje odchylenie południowo-zachodnie w stosunku do ukierunkowania bocznej ściany południowej Bramy. Ścianę wzniesiono z cegieł o wymiarach 29,6 (do 29,9) x 13,2 (do 14,5) x 8,6 (do 9,8) cm - w wątku wendyjskim. Nie znamy jej szerokości ze względu na jej "obmurowanie", które nastąpiło w późniejszej fazie. Omawiany mur wypełnił lukę powstałą między Bramą a obwodowym murem wysokim. Zachowany był on jedynie w sześciu warstwach cegieł i wykazywał znaczne odchylenie od pionu na zewnątrz. Może to świadczyć o możliwości wystąpienia tu w przeszłości katastrofy budowlanej. Obwodowy mur wysoki odsłonięty został na południe od Bramy na odcinku długości 3,7 m. Usytuowano go prostopadle do linii bocznej ściany południowej Bramy. Wystąpił już 0,7 m poniżej poziomu obecnego, posiadając stosunkowo dobrze zachowaną, stopniowaną ceglaną strukturę ułożoną na fundamencie kamiennym zalegającym na głębokości od 3,3 do 1,75 m. Szerokość muru wynosi 1,02 m. Mur wykonano z cegieł o wymiarach: 29,5 x 13,0 x 9,0 (do 9,5) cm - w wątku wendyjskim. Charakterystyczne, że mur kontynuuje swój bieg w kierunku południowo-zachodnim, który został potwierdzony tzw. "podglądem" na odcinku dalszych 5,0 m. Łączył się on tutaj (po ugięciu się mniej więcej w połowie odcinka) z fragmentem muru odkrytym w 1937 roku podczas budowy Ośrodka Zdrowia. 1 Ze względów obiektywnych nie udało się uchwycić biegu północnego muru wysokiego i jego styku z Bramą. Po stronie zachodniej południowego odcinka muru wysokiego na głębokości ok. 1,7 m poniżej poziomu obecnego odsłonięto fragmentarycznie zachowany kamienny bruk uliczki przymurnej.

Ryc. 56. Brama Wodna wg stanu na przełomie XIII/XIV w. (I faza) Rys. Z. Karolczak

Zbigniew Karolczak

Faza II - brama z XV-wieczną modernizacją. Jej elementy składowe to: brama przejazdowa ze starszej fazy, przedbramie tzw. "naczółkowe" . Prawdopodobnie na początku wieku XV (niewykluczone, że może już wcześniej) doszło do dostawienia na przedpolu dotychczasowego przejazdu bramnego niewielkiego budynku przedbramia o wymiarach (dane przybliżone) 2,65 x 8,35 m (o wnętrzu 5,08 x 1,65 m). Z wymienionej budowli odsłonięto jedynie część jej ściany południowej, nieco odchylonej na południowy-wschód od linii wyznaczonej ścianą starszą. Nie uchwycono natomiast ściany czołowej (wschodniej) ani też północnej Bramy. Ściana czołowa została zapewne zniszczona przez katastrofę budowlaną, która spowodowała osunięcie się muru do fosy. Ściana posiadała szerokość 1,23 m. Poniżej zachowanej 9-warstwowej partii ceglanej, w licach występowały wmurowane duże kamienie zmieniejące jej strukurę na kamienno-ceglaną. Całkowitej wysokości ściany niestety nie uchwycono ze względów obiektywnych. Od strony zewnętrznej (południowej) uzyskano "podgląd" 2-metrowej wysokości tej ściany, natomiast od strony wewnętrznej (północnej) - na wysokość 2,5 m. Ścianę wzniesiono z cegieł o wymiarach 26,0 (do 26,5) x 12,0 (do 13,0) x 9,0 cm - w wątku gotyckim. Trudno jednoznacznie rozstrzygnąć czy ściana czołowa tak opracowanego przedbramia posiadała przypory zewnętrzne. Prowadzone badania nie wyodrębniły ich z późniejszych przemurowań.

Ryc. 57. Brama Wodna wg stanu na początku XV w. (II faza). Rys. Z. Karolczak

Przejazd Bramy wraz z obwodowym murem wysokim, niewykluczone że również z "łącznikiem" południowym (tj. murem zamykającym lukę powstałą pomiędzy Bramą a murem wysokim), datować należy na ostatnią ćwierć wieku XIII.

Faza III - brama "późnogotycka" (XV-XV lXVI-wieczna).

Jej elementy składowe to: wieża bramna, dwa przedbramia.

W część zachodnią wjazdu bramnego fazy I (najstarszej) "wprawiono" wieżę bramną - nadmurowując jego ściany o jedną kondygnację. Od strony zachodniej, pomiędzy północno- i południowo-zachodnie naroża Bramy wstawiono ścianę, opracowano węgary i wykonano arkadę przejazdu. W połowie wnętrza Bramy fazy I wstawiono drugą (wschodnią) ścianę opracowaną węgarami i arkadą. Powstało wnętrze o wymiarach 4,56 x 4, 46 (do 4,70) m, które wiązaćnależy z wieżą Bramy Wodnej znanej z widoku Poznania z roku 1618 G. Brauna i F. Hogenberga (ryc. 55). Wymiary zewnętrzne wieży wynoszą 6,5 x 7,0 m.

Od strony wschodniej pierwotnego wjazdu bramnego powstało kolejne wnętrze o wymiarach 5,52 x 5,10 (do 5,70) m - rodzaj przedbramia. Ścianę wschodnią - czołową Bramy I fazy - przemurowano, wspierając arkadę przejazdu na nowo opracowanych węgarach. Znacznie podwyższono próg nowo opracowanego przejazdu, wznosząc go na łuku konstrukcyjnym, którego wspory oparto na wezgłowiach węgarów starszej fazy. W wyniki zniszczenia ściany czołowej przedbramia tzw. "naczółkowego" z fazy II postawiono nową, szerokości ok. 1,70 m, wzmocnioną dodatkowo rodzajem filara (cokołu) o wymiarach 0,5 x 1,0 m, opracowaną ponadto od strony zachodniej strzępiami stanowiącymi ślad niezrealizowanej, innej koncepcji budowlanej tego elementu. Trudno też jednoznacznie rozstrzygnąć czy ściana czołowa posiadała przypory zewnętrzne. Badania nie ujawniły ich obecności. Należy przypuszczać, że ściana choćby ze względów statycznych musiała je posiadać. Równowaga muru "łącznikowego" między Bramą a obwodowym murem wysokim została zachwiana w bliżej nieokreślonym okresie. Spowodowało to jego destrukcję. W miejsce to, co prawdopodobnie nastąpiło w fazie III-ciej, "wprawiono" nowy mur. Postawiono go na pozostałościach muru starszego. Posiadał on znaczną szerokość wynoszącą ok. 1,80 m i swoją strukturą "objął" i częściowo wchłonął relikty muru starszego.

Ściany elementów obronnych tej fazy wzniesiono z cegieł o wymiarach: 28,5 (do 20,0) x 14,0 x 8,0 (do 8,2) cm - w wątku gotyckim.

Ryc. 58. Brama Wodna wg stanu w wiekach XV-XVII. (III faza). Rys. Z. Karolczak

Faza IV - Brama z nowożytną (XVIII-wieczną) modernizacją. Jej elementy składowe to: wieża bramna, przejazdowe przedbramie - ze starszej fazy; budynek przejazdowy. Skutkiem ponownego zniszczenia struktury czołowej ściany zewnętrznej przedbramnego "naczółka" z fazy III już u schyłku XVII względnie w XVIII wieku - wymieniono całkowicie jej partie licowe oraz przemurowano przypory zewnętrzne. Modernizowana ściana czołowa z arkadą przejazdu i nowym progiem (0,9 m poniżej poziomu obecnego) została celowo pochylona w kierunku "pionu" muru dla poprawienia jej stabilności. Ścianę opracowano

Zbigniew Karolczakstopniowaniem. Na głębokości 3,35 m poniżej obecnego poziomu wystąpiła odsadzka szerokości 0,3 m. Wprowadzone w linii ścian bocznych przypory zewnętrzne Bramy fazy IV posiadają wymiary: 1,1 x 1,2 m. Rdzeń przypór opracowano "krzyżowo", co scaliło ich strukturę. Podobne rozwiązanie techniczne zastosowano w opracowaniu przypór w Bramie Wronieckiej i Bramie Wielkiej. Ścianę czołową z przyporami wzniesiono z cegieł o wymiarach: 24,0 (do 25,0) x 12,0 x 7,0 (do 7,5) cm w wątku kowadełkowym. Można przypuszczać, że przedbramie w tej fazie zostało opracowane w formie budynku przejazdowego - może z wieżyczkami strażniczymi umiejscowionymi po bokach arkady przejazdu jak to przedstawiono na widoku Poznania z ok 1740 r. EB. Wernera} (ryc. 1 i 53) Na istnienie zasygnalizowanego rozwiązania obecnie nie posiadamy materialnych dowodów. Odsłonięte podczas prac wykopaliskowych relikty kwestii tej jednoznacznie nie rozstrzygnęły. Nie można jednak wykluczyć istnienia podobnego rozwiązania już w fazie III rozwoju Bramy. W obrębie budynku przejazdowego IV fazy, na głębokości 1,0 m poniżej obecnego poziomu, odsłonięto niewielki fragment bruku wypełniającego wnętrze. W obrębie wieży bramnej, na głębokości 1,23 m poniżej poziomu, odsłonięto kamień brukowy o wymiarach 1,1 x 0,7 m, z wyżłobioną koleiną szerokości 0,15 m (wtórnie przemieszczony, prawdopodobnie przy zakładaniu instalacji na przełomie XIX/XX wieku). R. Priimers, powołując się na źródła archiwalne dotyczące zburzenia murów miejskich w 1795 roku,4 wymienia Bramę Wodną, z której dachu zdjęto 80 funtów ołowiu. W dokumentach zawarto również informacje o wymiarach rozbieranych obiektów - Brama Wodna posiadała 12 stóp szerokości i 10 wysokości. Nadbudowana była okrągłym trzonem o średnicy 5 i wysokości 15 stóp.5 Na podstawie wyników naszych badań sądzimy, że informacje te są niezbyt precyzyjne. Według innych źródeł pisanych 6 grubość murów wynosiła 2,5 cegły (tj. ok 0,75 m). Wieża Bramy Wodnej posiadała zapewne wymiary 6,5 x 5,5 (do 6,0) m, tj. 8 x 9 kroków. Na wysokości ok 3 m (10 stóp) znajdowała się okrągła nadbudowa w formie wspomnianego już trzonu. Trudno jednak byłoby zgodzić się z istnieniem cylindrycznej nadbudowy wieży Bramy Wodnej, mając na uwadze np. jej widok na panoramie miasta EB. Wernera (dosyć precyzyjnym), gdzie przedstawiona jest jako budowla flankowana po bokach dwiema wieżami (o ile

Ryc. 59. Brama Wodna wg stanu w pał. XVIII w. (IV faza). Rys. Z. Karolczakoczywiście jest to brama właściwa a nie zewnętrzna, tzw. "przymostowa" - na XVIII-wiecznych planach miasta zupełnie zresztą inaczej przestrzennie rozwiązana)? Podane wyżej wymiary są i tak zbliżone do rzeczywistych - uzyskanych obecnie w toku prowadzonych badań wykopaliskowych. Znaczącym elementem systemu obronnego Bramy Wodnej stanowiącym jego strefę zewnętrzną była fosa miejska zasilana wodami przepływającej przezeń Strugi Karmelitańskiej. W oparciu o poczynione obserwacje wydaje się, że fosa przebiegała przed czołem przejazdu Bramy fazy f, również przedbramia II i III fazy jej rozwoju, będąc nieco odsuniętą od linii obwodowego muru wysokiego. Wjazd do bramy odbywał się po moście drewnianym, na odcinku tuż przy bramie - zapewne zwodzonym (dotyczy starszych faz Bramy). W jednym z dwóch założonych w fosie wykopów badawczych - w odległości 5,0 m od czoła przedbramia fazy III (również budynku przejazdowego fazy IV) - stwierdzono istnienie drewnianej obudowy fosy (oskarpienia) w postaci ściany blokowanej drewnianymi (dębowymi) słupami. Koryto przepływających w fosię wód Strugi było zatem obudowane (przynajmniej na odcinku wjazdu bramnego) na przełomie XVII/XVIII lub w wieku XVIII. Przeprowadzone wykopy badawcze osiągnęły głębkość 6,0 m poniżej obecnego poziomu.

PRZYPISY

l B. Wietrzychowski, Odkryty fragment średniowiecznego muru miejskiego przy ul. Wietrznej i pl. Kolegiackim, "Kronika Miasta Poznania", R. XV (1937), s. 179-184. 2 E. Linette, Średniowieczne mury obronne Poznania, Poznań 1960, (dokumentacja historyczna PKZ, maszynopis). 3 Widok Poznania z ok. 1740 r., rysunek EB. Wernera (oryginał w zbiorach Muzeum Historii Miasta Poznania - oddział Muzeum Narodowego w Poznaniu).

4 R. Priimers, Die Stadt Posen in siidpreussicher Zeit, Posen 1912, s. 2-4, akta St. Posen C 17.

5 R. Priimers, op. cit., s. 466.

6M.J. Mika, Opis Poznania z r. 1728, "Kronika Miasta Poznania", R. XXIII (1950), nr 3, s. 266-267. 7 W sytuacji bramy "przymostowej" (co może mieć w tym wypadku rzeczywiście miejsce) - zachodzi możliwość przedstawienia przez Wernera widoku bramy właściwej, jako obiektu okazalszego i zapewne bardziej graficznie efektownego. Są to jednak spekulacje myślowe, nie poparte faktami.