ZEWNĘTRZNY MUR OBRONNY MIASTA PRZY ZBIEGU ULIC STAWNEJ I GARBARY Wyniki ratowniczych badań archeologicznych
Kronika Miasta Poznania 1996 R.64 Nr1; Mury miejskie
Czas czytania: ok. 7 min.TOMASZ STĘPNIK
W trakcie archeologicznych badań ratowniczych przy zbiegu ulic Garbary i Stawnej w Poznaniu odsłonięto pozostałości zewnętrznego muru obronnego miasta. Prace te związane były z zakładaniem sieci wodociągowej przez Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji w Poznaniu. Prace badawcze wykonywała Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska przy współpracy z mgr Zbigniewem Karolczakiem z Muzeum Archeologicznego w Poznaniu. W obrębie stanowiska wytyczono cztery wykopy o łącznej powierzchni 83 m 2 (ryc. 43). Mur obronny zarejestrowano w dwóch wykopach - 3 i 4.
W wykopie 3 znajdował się on na głębokości 1,30 m, a w wykopie 4 - 0,95 m od obecnego poziomu użytkowania. W sumie mur odsłonięto i rozpoznano na długości 5,2 m (wykop 3 - 2,4, wykop 4 - 2,8 m). Szerokość muru w górnych partiach wynosiła 1,45 m. Natomiast w partiach fundamentowych mur ulegał stopniowemu rozszerzeniua. Elewacja południowa
Lico muru od strony południowej było stosunkowo dobrze zachowane w porównaniu z licem północnym, nie stwierdzono rozległych zniszczeń muru. Całość muru podzielić możemy na dwie części. Pierwszą stanowiły partie fundamentowe, drugą mur ceglany. Spąg (najniższa partia) fundamentu znajdował się na głębokości 3,5 m od obecnego poziomu użytkowania. W podstawowej swej części zbudowany był z dużych kamieni o wymiarach średnio 0,55 x 0,30 m. Część kamieni wykazywała ślady obróbki w postaci obłupywania wystających zbytnio poza lico
'-:."':'>"--Y--'_ .-'. '.. >''. .
: : : y . .
".'.
" .:ij
,,;
":';>./,
.....<1' .-.1 .' .£.:!.o:.
S-o ,.
;:.
, " i/":.:: :'( , ,
'.:;
,:."
.....u.,..,,« .-;,. ł "!. \
,: (,,'"
.._:. <t ..1'
, ' 0->. ... . ';. ''''-';2
,."
:
L
:., :.'<.).
" V' y, , , ."
"h; ,.... .:;...(«h\;;? > :.:t<',
."* ,;: .
., :--'""'+
Ryc. 41. Mur zewnętrzny przy kościele Dominikanów, ok. 1798, na pierwszym planie młyn, w głębi, na wzgórzu kościół św. Wojciecha, gwasz K. Alberti
4" I
., ..
: - >;
- ,..>
..;... "':: N ':;i"h' ..,.,..... ......."' < <
, .
0;.:..... .
.,;; ,..,,,,,,.
.., - .
, : ....f""; , " ": : ... ." "1: ..
' :;,..
.....= -.
Ił. ..
:";:" :f.o 'f.:
-".."""""U ....,! i I f':.7i<'
.ł
. ..t:.
,"y',.
.::
:'"{
. . .
<i;.::t.. . ,..,.,..
1_j."
; ,"t
..
15'
.:: iii
"'<""':
" ,:':::-::,;":;.. A't ,." 'v'" .k-::
.,:::" :.;.:f 'v.:. :'". :'.'.';"
:as., ;.::;: ';,' . ':N A ,
"''H .. «:r.. ...:
Ryc. 42. Mur zewnętrzny przy kościele Dominikanów, ok. 1850-1860, na pierwszym planie plac Stawny, ks. St. Lekszycki
Tomasz Stępmkf' I' .t ii li {; :: I: '1 O _ lO (j ł l il :: !!I . n :: :: li ii i: :: , " I ' :; " " ', . , ' :' i! ł. q ... :} l ' i :! ... <I. .. . . .
."._...._........._____..___J ł:: J ----.............-........- :ł :: / / .' . . . , .
---":..--______.."'______..._...__..J> : L_'J --------._---.-._----------. ........ . . . ..... . " . - "" il ':;: 1«" ....... "' ," ....,"' _ ł =::i ' te::J ' - .. 3.. --...1] :.', ... "" 1 ......:.,......-,. ł" ł .. " .. .".,.,..----.------------.______.J :::::::: . ,1. . '. " . "-'"' li -------.,.-,----.------.------; .:. _ . . . tjst'03 .' . . , . . .
..- '.. ..,. ,,"dawny klasztor dominikański
GJ wykOpy' lokalizaCja . ,.: trawIlIkrn lOkalizacja grobóW IDad. 1994r.1 (!. IOkaUzaCja grObOw Ibad,1971-72r.1
[l] reliktY muru I I
Ryc. 43. Poznań-Garbary, szczegółowa lokalizacja stanowiska z naniesionymi wykopami
fundamentu fragmentów. Sam fundament miał układ warstwowy. Wyróżnić możemy trzy warstwy dużych kamieni wyrównywanych mniejszymi kamieniami, cegłami i gruzem ceglanym. Kamienie układane były bez zaprawy, można było zauważyć między nimi ziemię oraz sprasowany gruz ceglany. Wysokość fundamentu wynosiła 1,16 m, natomiast jego lico wysunięte było o ok. 0,15 m poza linię muru. Mur wykonany był starannie, z równo trzymanym licem, w wątku gotyckim (główkowo-wozówkowym), z dobrze uformowanych i wypalonych cegieł barwy pomarańczowoczerwonej o wymiarach 27,0 (do 29,0) x 13,0 (do 14,0) x 7,0 (do 8,5) cm. Jako spoiwa użyto żółtawo-beżowej zaprawy wapiennej, obecnie nieco już skruszałej, ale nadal zachowującej spoistość. Fugi o szerokości 2-2,5 cm wykańczano stosunkowo starannie, a ..wypływy" zaprawy zagładzano na płask. W dolnych partiach mur posiadał dwie czterocentymetrowe odsadzki.
Pierwszą z nich odkryto na głębokości 1.12 m od zachowanej górnej partii
3-Jł'utpO"lołn)I
M .. __o==-:
Ryc. 44. Poznań-Garbary, rzut płaski XV -wiecznego muru obronnego miasta, wykopy 3 i 4
-fI , -" " s r :.:f;!c w t " -; : --YO-'ł--.....J,...:; , '"""'J:'-- =' -.< -:r-, '5C::' - u
.y)cop3".ł..wacj.
C-Bo;f "'vP'c---""
---'"
Ryc. 45. Poznań-Garbary, wykop 3, elewacja południowa, b - cegła nie uszkodzona, c - gruz ceglany
W)'1o:op 3 - .1.....eja p6łnoc:".
Il ,I r r b c
"j :;;J::"?= . ; J >- ......;..-- <lQr-, I' - ' _.-- .......',. ' '=.:':;;> ,...................:ł \ --0""'- /" "",/ !'""",;' .,j'\_I I '.. :. 74 PC;V 'j' ,""" . '-o '...... fI.... 1/ \'."u '-__.;::._:.::::: I i
Ryc. 46. Poznań-Garbary, wykop 3, elewacja północna, a - cegła uszkodzona, b - cegła nie uszkodzona, c - gruz ceglanymuru (1,5 m od spągu fundamentu), druga znajdowała się o dwie warstwy cegieł niżej. W obrębie odsadzek gotycki układ cegieł był zakłócony, pojawiły się tam również kamienie fundamentowe. Odsadzki, które wiązać należy z partią fundamentową, nie występowały na całej długości muru (nie zostały one zarejestrowane w elewacji południowej, w partii muru odsłoniętego w wykopie 3)b. Elewacja północna
Lico elewacji północnej było w dużej części uszkodzone. W wykopie 4 większość odsłoniętej partii lica była zniszczona. Jedynie pięć warstw cegieł pozostało nie uszkodzonych. W przypadku muru odsłoniętego w wykopie 3 zniszczenia były jeszcze większe i w praktyce nienaruszona była tylko jedna warstwa cegieł w licu. W obu odsłoniętych partiach muru wyróżnić możemy części fundamentowe składające się z trzech warstw kamieni o wymiarach średnio 0,34 x 0,55 m wyrównywanych warstwami mniejszych kamieni i cegieł. Kamienie wystawały 18-30 cm poza lico muru. W obrębie pierwszej, dolnej warstwy kamieni zauważono ślady przesypywania ziemią z gruzem, ale wyraźne były również ślady zaprawy. Partię fundamentową zakończono jedną odsadzką odstającą na 4 cm od lica muru. Odsadzkę wykonano z jednej warstwy cegieł ułożonych
Tomasz Stępmk
I op4 - .ł--c:J. połudn__
Ryc. 47. Poznań-Carbary, wykop 4, elewacja południowa, b - cegła nie uszkodzona, c - gruz ceglanywykop .. .iftnlc:J. p6łnocM
Ryc. 48. Poznań-Carbary, wykop 4, elewacja północna, a - cegła uszkodzona, b - cegła nie uszkodzona, c - gruz ceglanygłówkami. Wysokość ławy fundamentowej wynosiła w wykopie 4 - 1,0 m, a w przypadku muru odsłoniętego w wykopie 3 mierzyła ona 1,4 m. Lico muru wykonane było w wątku gotyckim z cegieł dobrze uformowanych i wypalonych barwy pomarańczowo-czerwonej; w licu pojawiały się pojedyncze cegły zendrówki. Cegły miały wymiary 28,0 (do 28,5) x 13,0 (do 13,5) x 7,6 (do 8,6) cm. Szerokość fug wynosiła 2-2,5 cm, były one dosyć starannie wykonane i zagładzane na płask. Jako spoiwa użyto żółtawo-beżowej zaprawy wapiennej. Fundamenty muru leżały bezpośrednio na calcu (warstwa naturalna), którym był drobnoziarnisty, białawo-żółty piasek. Zarówno w przypadku partii muru odsłoniętego w wykopie III jak i IV spąg wkopu znajdował się na głębokości około 3,8 m od obecnego poziomu użytkowania. Jak wnioskować można z układu stratygraficznego, ówczesny poziom użytkowania terenu tzw. międzymurza znajdował się ok 2,1 m poniżej obecnego poziomu użytkowaniac. Wygląd muru
Wygląd muru zewnętrznego miasta możemy odtworzyć w oparciu o widoki dawnego Poznania, plany oraz przekazy pisane. Pierwszy, naj starszy widok Poznania z około 1618 roku z dzieła G. Brauna i F. Hogenberga "Civitates orbis terrarum" (ryc. 2) ukazuje w perspektywie z lotu ptaka, od strony północnej, pierścień murów. W sposób uproszczony pokazuje mur wewnętrzny
zwieńczony blankami i przerywany wykuszami - już przebudowanymi i nakrytymi dachami - oraz mur zewnętrzny z blankami i półkolistymi basztami.ł O samym przebiegu murów wewnętrznego i zewnętrznego, o układzie wykuszów i baszt dużo informacji przekazują materiały kartograficzne, a szczególnie te plany, których autorzy położyli nacisk na przedstawienie fortyfikacji. Są to plany z 2 poło XVII i 1 poł XVIII w., a także pierwsze plany pruskie sporządzone na podstawie dokładnych pomiarów. 2 Wiele cennych informacji możemy znaleźć także w opisach i lustracjach Poznania 3 .
Zewnętrzny mur obronny miasta zwieńczony był blankowym krenelażem, za którym od strony wewnętrznej przebiegał chodnik obrońców. Co pewien odcinek w murze budowane były baszty będące dodatkowym elementem obronnym umożliwiającym ostrzał flankowyd, Chronologia
Wraz z rozwojem techniki wojskowej, z powszechnym użyciem broni palnej i artylerii zaistniała w XV wieku potrzeba rozbudowy i unowocześnienia umocnień obronnych Poznania. Ustalenie dokładnej daty rozpoczęcia lub też zakończenia budowy zewnętrznego muru miasta w oparciu o dostępne materiały źródłowe nie jest obecnie możliwe. Jednak dzięki pewnym wzmiankom w dokumentach jesteśmy w stanie ustalić przybliżony czas, w którym to mogło nastąpić. Szczegółową analizę źródeł pisanych dokonali już wcześniej Warschauer4, Łukaszewicz 5 oraz Linette 6 . Ograniczymy się jedynie do zasygnalizowania najistotniejszych momentów określających chronologię powstania, funkcjonowania oraz zburzenia odkrytych partii zewnętrznego muru obronnego miasta. Nie ulega już raczej watpliwości, iż zewnętrzny mur obronny miasta wybudowany został w XV wieku. Jak się przypuszcza, w oparciu o wydatki miasta związane z obronnością, budowa zewnętrznego obwarowania miała miejsce w latach trzydziestych XV w 7 . Z roku 1472 pochodzi wzmianka o odkrytym przez nas odcinku muru za klasztorem dominikańskim, mówi ona o "antemurale alias parkan", czyli o międzymurzu, tj. przestrzeni pomiędzy murem wewnętrznym a zewnętrznym miasta. 8 Późniejsze źródła pisane odnoszące się do północno-wschodniej części obwarowań miejskich mówią najczęściej o dewastacji umocnień i braku dbałości o ich stan, np. "W podwórzu Ojców Dominikanów mur u dołu i wierzchu oszarpany, ganków tylko sztuka i zła"9. Przy czym praktycznie do pierwszego zaboru mury, przynajmniej formalnie, istnieją i pełnią funkcję obronną. Jednak ich stan, jak pokazują nam lustracje, przedstawiał wiele do życzenia. Miejscami mury były zawalone lub z dziurami, a konstrukcje drewniane zbutwiałe bądź spalone. Planowe wyburzenia murów nastąpiły jednak dopiero w czasach pruskich.
Tuż po przejęciu miasta przez władze pruskie, w maju 1793 roku, postanowiono zburzyć mury i zniwelować wały, a tereny poforteczne przeznaczyć
Tomasz Stępnikpod zabudowę. Wały wkrótce zniwelowano. Mury, wykusze i bramy zostały zlicytowane, następnie w przeważających partiach rozebrane przez nabywców, a budulca użyto wtórnie do budowy nowych domów. Prace jednak posuwały się powoli i jeszcze w 1798 stały duże odcinki muru, które rozebrano dopiero w następnym stuleciulO. Pod koniec XVIII lub w początkach XIX wieku został również rozebrany odkryty przez nas odcinek zewnętrznego muru na tyłach klasztoru dominikańskiego.
PRZYPISY
1 Z reprodukcjami planów możemy się zapoznać w pracy Źródła kartograficzne do dziejów Poznania, Poznań 1978, a także w pracy M. Warkoczewskiej, Widoki starego Poznania, źródła kartograficzne do zabudowy miasta z wieków XVII-XIX, Poznań 1960, ocenę tych źródeł przeprowadził również E. Linette, Średniowieczne mury obronne Poznania. Dokumentacja historyczna PKZ - mps., Poznań 1960. 2 Dokładny przegląd planów oraz ocenę ich przydatności można znaleźć w pracach H. Miincha, Plany Poznania sprzed roku 1793 i ich wartość dla badań nad topografią. miasta, "Kronika Miasta Poznania" R. XV: 1937; a także E. Linette, Średniowieczne mury... op. cit. 3 Mika M. J.. Opisy i lustracje Poznania z XVI-XVIII wieku, Poznań 1960.
4 Warschauer A" Stadtbuch von Posen, Posen 1892, 5 Łukaszewicz J.. Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania, T. I, Poznań 1838.
6 Linette E., op. cit.
7 Linette E., op. cit., s. 16-17; Warschauer A., op. cit" s. 200, 213, 222-223.
8 Warschauer A., op, cit., s. 49, 9 Mika M. ].. Visio moeniorum lapidarum et aliarum cirumferentiarum civitatis Posnaniensis, "Kronika Miasta Poznania", R. XX: 1948, s. 209-214.
10 Jaffe M., Die Stadt Posen unter preussischer Herrschaft, Leipzig 1909, s. 54.
Powyższy artykuł jest częścią publikacji Kronika Miasta Poznania 1996 R.64 Nr1; Mury miejskie dostępnej w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej dla wszystkich w zakresie dozwolonego użytku. Właścicielem praw jest Wydawnictwo Miejskie w Poznaniu.