PROJEKT PRZEBUDOWY ZESPOŁU OBIEKTÓW STRAŻY POŻARNEJ Próba rekonstrukcji murów miejskich przy ul. Masztalarskiej

Kronika Miasta Poznania 1996 R.64 Nr1; Mury miejskie

Czas czytania: ok. 8 min.

ZBIGNIEW ARNOT

S trażnica Państwowej Straży Pożarnej przy ulicy Masztalarskiej, której podlega obszar Starego Miasta, funkcjonuje już od lat w bardw złych warunkach lokalowych. Jej budynki są ciasne i zupełnie nie przystosowane do współczesnych wymagań. Niezbędna jest budowa nowych obiektów - takich, które umożliwią straży realizowanie wszystkich stojących przed nią obecnie zadań. W 1983 r. Komenda Wojewódzka przystąpiła do budowy nowej strażnicy.

Obiekt ten został jednak bardzo nieszczęśliwie zlokalizowany - bo bezpośrednio na linii średniowiecznych murów miejskich. W obronie zabytkowych fortyfikacji wystąpiły wówczas stowarzyszenia twórcze i liczni miłośnicy dawnego Poznania. W końcu budowa została wstrzymana. Pod ziemią pozostało kilkadziesiąt potężnych, żelbetowych pali fundamentowych, na których miała wspierać się konstrukcja budynku. Kilka z nich poważnie uszkodziło zachowane pod ziemią zabytkowe mury.

Działka straży jest położona w miejscu, gdzie historycznie nawarstwiły się dwa różne układy przestrzenne. Od czasów średniowiecza przebiegało tędy podwójne pasmo miejskich murów obronnych z basztami i bastejami oraz z fosą zasilaną wodami Bogdanki. W wiekach XIX i XX została na nie nałożona nowa siatka regulacyjna. Z biegiem czasu fosa została zasypana, rozbierane były kolejne fragmenty murów miejskich. Pozyskany w ten sposób teren był zabudowywany. Między innymi, w końcu XIX wieku, wzniesiono tutaj budynek zawodowej Straży Pożarnej. Powstały w ten sposób układ zabudowy został jeszcze raz zdeformowany w latach powojennych w związku z przeprowadzeniem obrzeżem Starego Miasta tzw. trasy Solnej. Miejscami widoczny jeszcze nad powierzchnią terenu, a na całej pozostałej długości zachowany tuż pod jego poziomem, odcinek murów miejskich jest

.. " ;J't.. ..CD=.*'.. fIt.»'JtS -]i ":. ==:::=:-EEE3 ---......::. .11 :.=::;.

(-) --..-..o>n>t...... __

__ .._WJ.

- n =....c_ IO:I''''_I'''' )r< -łł.¥.<Ś<1...,M.u :":':: .._....4tX_" _...-....p..Kf...,....; =:......-....f ,,_A'Nf'

..o.Qo<......_. _.--ł"""1"'

'*i. :; - , ... -----.....-.--... '------_..

Ryc. 20. Projekt koncepcyjny strażnicy JRG Nr 1 oraz Komendy Rejonowej PSP - plan zagospodarowania terenu wariant l. Opracował zespół pod kierunkiem mgr inż. arch. Zb, Amdtanaj dłuższym możliwym jeszcze do odsłonięcia i wyeksponowania fragmentem średniowiecznych umocnień Poznania. Mur zewnętrzny sięga tutaj aż 7 J5 m poniżej obecnego poziomu terenu. Wewnętrzny jest posadowiony płycej. Wszystkie pozostałości średniowiecznych murów obronnych są obecnie chronionym zabytkiem. Do rejestru zabytków został również wpisany stary budynek straży - mający już ponad 100 lat. W takiej sytuacji być może lepiej byłoby zrezygnować z budowania przy ul.

Masztalarskiej nowej strażnicy i poszukać dla niej innej lokalizacji. Pozwoliłoby to uniknąć wszystkich trudności o charakterze konserwatorskim oraz dodatkowych komplikacji wynikających z bardzo złych warunków gruntowo-wodnych, z ciasnoty terenu itp. Wielką zaletą tej działki jest jednak jej położenie. Leży ona bowiem w bezpośredniej bliskości zespołu staromiejskiego - czyli najbardziej narażonej na pożary części śródmieścia. W razie potrzeby straż może stąd bardzo szybko dotrzeć do każdego zagrożonego budynku w tym zespole. Za utrzymaniem lokalizacji przy ul. Masztalarskiej przemawia również trwająca już ponad wiek tradycja tego miejsca.

Zbigniew Amdt

Mimo podejmowanych prób znalezienie innego, równie korzystnie położonego terenu nie udało się. Dlatego - pomimo wszystkich ograniczeń i spodziewanych trudności - w 1993 r. Komenda Wojewódzka Państwowej Straży Pożarnej znowu podjęła starania o zlokalizowanie nowej strażnicy na obecnie zajmowanym terenie. Miejski Konserwator Zabytków zaakceptował ideę budowy nowych obiektów straży przy ul. Masztalarskiej - jednak pod warunkiem, że inwestor spełni liczne postulaty konserwatorskie. Przede wszystkim trzeba było zapewnić ochronę i właściwą ekspozycję zachowanych fragmentów murów oraz baszt. W odniesieniu do odcinków niewidocznych na powierzchni terenu należało podkreślić ich przebieg przy użyciu środków architektonicznych i zieleni. Konserwator sugerował również, by w projekcie przeanalizować możliwości ewentualnej rekonstrukcji fragmentów murów. Projektowany kompleks nowych obiektów mógł zostać zlokalizowany tylko w północno-zachodniej części działki, przy dawnym placu Wolnica. Budynki te należało zaprojektować w taki sposób, by harmonijnie wpisywały się w panoramę Starego Miasta. Jednocześnie na działce trzeba było przeprowadzić daleko idącą sanację istniejącej zabudowy.

Opracowany na zlecenie Komendy Wojewódzkiej PSP projekt ma charakter wielobranżowej koncepcji programowo-przestrzennej. Aby umożliwić znalezienie optymalnego rozwiązania przestrzennego i funkcjonalnego - koncepcja architektoniczna została wykonana w dwóch wariantach. Zgodnie z warunkami wskazania lokalizacyjnego zakres opracowania został rozszerzony o studium zagospodarowania terenu w paśmie średniowiecznych fortyfikacji.

Zgodnie z opracowaną koncepcją projektowany kompleks budynków straży został zlokalizowany w północno-zachodniej części jej działki. Główny budynek został usytuowany w ten sposób, że będzie dopełniał zabudowę kwartału od strony Wolnicy. Wraz ze skrzydłem będzie on zamykał z dwóch stron trójkątny plac manewrowy stażnicy. Plac ten będzie zagłębiony w stosunku do obecnego poziomu terenu o ok. 3,5 m - co odpowiada w przybliżeniu poziomowi lustra wody dawnej fosy. Jego trzeci bok będzie zamykała ściana odsłoniętego, zewnętrznego muru obronnego podkreślona pasmem niskiej zieleni. Budynki tworzące projektowany kompleks będą proste i skromne. Zostaną one przykryte ukośnymi, dwuspadowymi dachami. Ich formyarchitektoniczne zostały wyprowadzone z tradycyjnych wzorów; w podziałach elewacji i w detalu mają one jednak być najzupełniej współczesne. Osie brył obu budynków zostały podkreślone przez wysunięcie ryzalitów. Północny ryzalit głównego budynku akcentuje wejście. Kryje się też za nim główny pion komunikacyjny obiektu. Będzie stąd widać cały plac manewrowy a także najatrakcyjniejsze obiekty na Starym Mieście. Ryzalit ten będzie również widoczny ze Starego Rynku - pojawi się on na zamknięciu perspektywy ulicy Rynkowej.

Rys. 21. Projekt koncepcyjny strażnicy IRG Nr 1 oraz Komendy Rejonowej PSP - widok aksonometryczny zespołu, wariant I. Opracował zespół pod kierunkiem mgr inż. arch. Zb. Amdta

Rozbicie bryły projektowanego obiektu, zastosowanie wyraźnych podziałów architektonicznych a także rozrzeźbienie terenu oraz wprowadzenie form małej architektury i zieleni - to środki, które sprawią, że nowe budynki łagodnie wpiszą się w zastaną przestrzeń i nie będą przytłaczały swoją skalą znajdujących się w sąsiedztwie zabytkowych obiektów. W układzie funkcjonalnym projektowanych budynków wyraźnie wyodrębnione zostały części należące do Jednostki Ratowniczo-Gaśniczej i do Komendy Rejonowej. Ze względu na ciasnotę działki pomieszczenia strażnicy musiały zostać spiętrzone na trzech kondygnacjach. Przyjęty rozkład funkcji oraz umieszczenie trzech pionów ześlizgów zapewnią jednak w razie alarmu możliwość błyskawicznego dotarcia strażaków do garażu z każdego miejsca w obiekcie. W razie potrzeby z powierzchni JRG można będzie również wydzielić grupę pomieszczeń związanych ze świetlicą. Dzięki temu okazyjnie będzie ona mogła być udostępniana gościom z zewnątrz. . Zachowana zostanie malownicza grupa drzew rosnących przy placu Wolnica, jak również zostaną posadzone nowe drzewa przy zachodniej granicy działki straży. Ponadto linia starych murów obronnych zostanie podkreślona pasmem niskiej zieleni. Kilka drzew kolidujących z projektowanym obiektem trzeba będzie jednak wyciąć lub przesadzić. Między innymi konieczne będzie usunięcie szeregu topól posadzonych w południowo-zachodniej części działki, w poprzek pasma murów.

Zbigniew Arndt

W związku z budową nowego obiektu JRG i Komendy Rejonowej straży na działce zostanie przeprowadzona gruntowna sanacja zabudowy. Projektowane jest między innymi rozebranie najwyższej kondygnacji nadbudowanej w latach powojennych na zabytkowym budynku strażnicy i odtworzenie historycznej formy dachu, a także uszlachetnienie architektury wschodniej, nowszej części tego obiektu formami zharmonizowanymi ze starszą częścią. W przyszłości w budynku tym pozostanie tylko siedziba Komendy Wojewódzkiej. Obniżenie terenu w pasie pomiędzy zewnętrznym i wewnętrznym murem pozwoli przeprowadzić tamtędy pasaż turystyczny o niepowtarzalnym w Poznaniu charakterze. W piwnicznych kondygnacjach przylegających do niego budynków można będzie uruchomić atrakcyjne placówki handlowe i gastronomiczne.

Opracowany w 1993 r. projekt wykazał, że jest możliwe pogodzenie interesu straży pożarnej i wymagań ochrony konserwatorskiej. Zabytkowe fortyfikacje miejskie stały się integralną częścią rozwiązania architektonicznego nowej strażnicy. Zakres prac konserwatorskich przy średniowiecznych murach może być w tej sytuacji dowolny - nawet do ich pełnej rekonstrukcji! W żadnym przypadku nie będzie to przeszkadzało dobremu funkcjonowaniu strażnicy.

Zgodnie z aktualnie opracowywanym planem zagospodarowania przestrzennego śródmieścia, w rejonie ul. Solnej, dawnego placu Wolnica i ul. Małe Garbary przewidziane są istotne regulacje i przekształcenia układu zabudowy. Planowane są też znaczne zmiany układu ulicznego tzw. trasy Solnej. Na wysokości Wolnicy ma nastąpić likwidacja południowej jezdni (wiążąca się z wprowadzeniem ruchu jednokierunkowego) oraz przesunięcie w stronę północną torowiska tramwajowego. Przeprowadzenie tych zmian pozwoli w przyszłości polepszyć warunki wyjazdu i wjazdu na plac straży oraz standard wejścia do projektowanego, głównego budynku. Otworzy się wtedy także możliwość przeprowadzenia kompleksowej restauracji całego węzła Bramy Wronieckiej. Konieczność wykonania, w związku z projektowaną inwestycją, szeroko zakrojonych prac ziemnych wynikła zarówno z dążenia do odsłonięcia i wyeksponowania zabytkowych murów, jak i z potrzeb funkcjonalnych straży. Ważne okazały się również względy techniczne. Z przeprowadzonych analiz projektowych wynika, że niezbędną dla sprawnego funkcjonowania strażnicy i Komendy Rejonowej iloŚĆ stanowisk garażowych można będzie pomieścić na posiadanej działce jedynie w takim przypadku, gdy przynajmniej część z nich zostanie zlokalizowana na poziomie o jedną kondygnację niższym od płyty obecnego placu. Ponadto, ze względu na zalegające tu grubą warstwą grunty nienośne, fundamenty projektowanych budynków trzeba będzie sprowadzić do głębokości ok. 8 metrów poniżej poziomu terenu. Dzięki obniżeniu posadzki placu będzie można spożytkować przestrzeń powstającą pomiędzy ścianami fundamentowymi obiektu.

Fundamenty budynków mają być realizowane w technologii ścian szczelinowych - drążonych w gruncie i betonowanych w zawiesinie bentonitowej. Gotowość ich wykonania zaoferowało wyspecjalizowane poznańskie przedsiębiorstwo Energopol-7 S.A.

Jednym z kluczowych zagadnień dla planowanej inwestycji pozostaje znalezienie naj korzystniejszego sposobu odwodnienia gruntów. Może to wpłynąć w znaczącym stopniu na wysokość kosztów budowy obiektu. Dlatego niezbędne będzie przeprowadzenie dodatkowych, specjalistycznych badań hydrogeologicznych. Równolegle, lub wyprzedzająco w stosunku do budowy nowej strażnicy, będą też musiały być przeprowadzone uzupełniające badania archeologiczne. Między innymi trzeba będzie precyzyjnie ustalić przebieg średniowiecznych murów oraz lokalizację ich wież i bastei. Przy tej okazji zostaną może wyjaśnione tajemnice związane z przebiegiem i konstrukcją naj starszego kanału rzeki Bogdanki. Po przeprowadzeniu tych badań można będzie opracować kompleksowy projekt konserwacji zabytkowych murów, w tym ustalić zakres ich ewentualnej rekonstrukcji.

Wyeksponowanie pasma murów byłoby zyskiem dla całego miasta. Dlatego koszty tych prac nie powinny obciążać wyłącznie straży pożarnej. Konserwację i odbudowę powinny finansować również Władze Miasta Poznania, ewentualnie z pomocą innych instytucji i osób - np. specjalnej fundacji.

Projekt nowej strażnicy straży pożarnej przy ul. Masztalarskiej został ukończony w listopadzie 1993 r. Został wysoko oceniony ze stanowiska konserwatorskiego przez Miejskiego Konserwatora Zabytków; wkrótce uzyskał również akceptację Komisji Zagospodarowania Przestrzennego Rady Miejskiej Poznania. Inwestor wybrał do realizacji I wańant koncepcji architektonicznej. W styczniu 1994 r. Wydział Urbanistyki, Architektury i Nadzoru Budowlanego Urzędu Miejskiego wydał decyzję o ustaleniu lokalizacji inwestycji. W oparciu o opracowany projekt zostały uregulowane granice i stan prawny działki straży. Ukazało się kilka notatek prasowych, o projekcie tym poinformowały również poznaniaków lokalne rozgłośnie radiowe. Fragmenty koncepcji architektonicznej zostały przedstawione na wystawie "Fortyfikacje średniowiecznego Poznania" w Muzeum Archeologicznym. I wówczas - z powodu braku wystarczających środków finansowych w budżecie Państwowej Straży Pożarnej - sprawa budowy nowej strażnicy utknęła w martwym punkcie. Mam nadzieję, że uda się doprowadzić do realizacji tego projektu. Jest to jedyna realna szansa odkrycia i wyeksponowania północno-zachodniego odcinka zabytkowych murów miejskich oraz atrakcyjnego zagospodarowania tego miejsca. Jest ona realna jak żadna z poprzednich koncepcji - dzięki temu,

Zbigniew Arndtże jest ściśle powiązana z inwestycją Państwowej Straży Pożarnej konieczną do zrealizowania w najbliższych latach. Jeśli nie podejmiemy teraz tej inwestycji - można mieć pewność, że przez następne dziesiątki lat średniowieczne mury będą nadal niszczały pod ziemią.

Projekt koncepcyjny obiektów strażnicy JRG Nr 1 i Komendy Rejonowej PSP został wykonany przez firmę BIT S.c. Opracował go zespół projektowy w składzie: główny projektant, autor I wariantu koncepcji architektonicznej - mgr inż. arch. Zbigniew Arndt; koncepcja architektoniczna wariant II - mgr inż. arch. Jarosław Kowalski; współpraca - mgr inż. arch. Beata Marciniak-Świadek, mgr inż. ar,?h. Marek Sienkiewicz; tech. bud. Mirosława Pabel, tech. bud. Grażyna Frączyk; zagadnienia konserwatorskie - mgr Andrzej Kusztelski; koncepcja rozwiązań konstrukcyjnych - dr inż. Tomasz Błaszczyński; instalacje - mgr inż. Andrzej Łukowski, inż. Tadeusz Matela.

W trakcie powstawania projekt był konsultowany przez Miejskiego Konserwatora Zabytków - mgr Witolda Gałkę. Autorzy korzystali też z materiałów i rad mgr Zbigniewa Karolczaka z Muzeum Archeologicznego.

Powyższy artykuł jest częścią publikacji Kronika Miasta Poznania 1996 R.64 Nr1; Mury miejskie dostępnej w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej dla wszystkich w zakresie dozwolonego użytku. Właścicielem praw jest Wydawnictwo Miejskie w Poznaniu.
Do góry