OPIS MURÓW I FOS MIEJSKICH POZNANIA

Kronika Miasta Poznania 1996 R.64 Nr1; Mury miejskie

ADOLF W ARSCHAUER

Adolf Warschauer (1855-1930) historyk i archiwista, pochodził z rodziny żydowskiej z Kępna. Wykształcony na uniwersytecie wrocławskim, gdzie uzyskał doktorat w 1881 r., w następnym roku rozpoczął pracę w archiwum poznańskim, W latach 1912-1915 był dyrektorem archiwum gdańskiego, a w latach 1912-1918 stał na czele pruskiego zarządu archiwów warszawskich. W listopadzie 1918 r. wyjechał do Berlina, gdzie w 1921 przeszedł na emeryturę. Był typem ówczesnego, nowoczesnego regionalisty opierającego swą wiedzę na solidnych materiałach źródłowych. Bardzo pracowity, opublikował kilkaset większych i mniejszych opracowań, a także wydań tekstów źródłowych. Między innymi zestawił z zapisek archiwalnych cenną "kronikę pisarzy miejskich poznańskich" (1888), opracował dzieje średniowiecznych cechów poznańskich (1885), kilka monografii o poznaniakach i twórcach poznańskich (Erazm Kamin, Jan Baptista di Quadro). W 1892 ukazała się książka "Stadtbuch von Posen", gdzie publikował naj starsze księgi poznańskiej rady i ławy miejskiej, rachunki miejskie i naj starsze akta kryminalne, opatrując je komentarzem, Jako pierwszy przekopał się przez średniowieczne księgi i materiały, i we wstępie do "Stadtbuch" dał obszerny opis Poznania - ulica po ulicy, tak wnętrze miasta jak przedmieścia - oraz zestawił całe serie najstarszych zapisek na różne, miejskie tematy. Publikowany fragment jest pierwszym źródłowo udokumentowanym opisem murów miejskich i ukazuje jak kwerenda w archiwach wzbogaciła wiedzę o mieście zestawioną pół wieku wcześniej przez Łukaszewicza. (red.)

O ddzielenie centrum miasta od jego przedmieść nastąpiło w wyniku pobudowania murów miejskich] na planie obwarowań drewnianych z czasów założenia miasta. Nasze źródła nie podają, kiedy nastąpiło przekształcenie starych obwarowań w mury miejskie. W jednym z łacińskich źródeł z 1277 roku 2 jest już mowa o "murus" miasta Poznania. Publikowane tutaj źródła podają, że w latach 1431-33 miasto ponosiło wydatki na budowę murów 3 , te mogły być jednak przeznaczone nie na nową budowę a tylko na ulepszenie murów. Przebieg murów w średniowieczu można ustalić z dużą pewnością, wprawdzie na podstawie pojedynczych tylko, stojących jeszcze pozostałości 4 oraz planów

.' .:. .

:;:. ., ':" ...

HHI'_)"",_,_ ;o

Ryc. 3. Przekrój podwójnego pasa murów obronnych, elewacja i rzut wykusza w murze wewnętrznym. Rekonstrukcja wg J. Kohtego

XVII-wiecznych. Można je jednak dobrze wykorzystać, gdyż inny bieg murów jest prawie nie do przyjęcia wobec dokładnie określonego położenia bram miejskich i kilku innych stałych punktów miasta. Na wschodzie miasta mury ciągną się o kilka metrów na zachód od dzisiejszej ulicy Garbary, otaczając klasztor dominikanów wysunięty na północny zachód. Dalej ciągną się na północ od dzisiejszej ulicy Stawnej przecinając ulicę Wroniecką, gdzie z nią łączy się Stawna, zawracają w kierunku wschodnim zagarniając klasztor Katarzynek, aby tam płaskim łukiem lub zakrętem obejść staw Bogdanka. Potem wchodzą na wzgórze zamkowe, urywając się przy murach zamkowych. Dalej południową stroną wzgórza prowadzą znowu w dół około 75 m na wschód, przechodzą wschodnią stroną Alei Wilhelmowskich [Marcinkowskiego]. Zmieniając kierunek na wschodni idą naturalnym obniżeniem doliny między wzgórzem zamkowym a świętomarcińskim, południową stroną dzisiejszego zaułka Koziej, przecinają ulicę Wrocławską, gdzie ona dziś przechodzi z południowego w zachodni kierunek. [Dotyczy dawnego przebiegu ulicy - red.] Dalej płaskim łukiem obejmują obecny Nowy Rynek [plac Kolegiacki]. potem z biegiem dzisiejszej uliczki Kopernika [nie istniejącej] idą krzyżując się z Wodną i dzisiejszą Wielką, na zachód od dzisiejszych Garbar. O wyglądzie murów materiały źródłowe nie podają żadnych informacji, jednak plany wskazują na istnienie podwójnych murów w kilku miejscach miasta. Udokumentowane wzmianki mówią o przednim murze od północnej strony miasta, na wschód od klasztoru dominikanów 5 . Nie jest dla mnie jasne czy wskazuje na to, wymieniony przypadkowo w dokumencie z 1462 r., porticus civilis, wystająca część budowli przed bramą Wrocławsk ą 6. Obronność murów - niezależnie od Zamku, który położony w najwyższym punkcie miasta sam tworzył istotną część miejskich obwarowań i jeszcze teraz otaczające go potężne mury spoglądają w dół ku miastu, jakby grożąc - wynika z trzech różnych konstrukcji górujących nad koroną murów: wieże, stopnie [ Aufstiege ] i wykusze.

Adolf Warschauer

'.

."'.;. ".

:"{ < .

. ,'"' /".

'.. . O'!_ . ,. ..... .' .... "':'.::- -: """ . -<."'..', "> .

. I I

. , I

, '.

I' ':"." I ! : 'f.::... i ) .! .. 'T!#!', , . .'" !IL .,. . .'-': f . .' . rJA;.. ..: .' ,;: ""." .' I . o_#"

" .. ......;.::.

>. , .. -

;;

. ,.

_...Ato<.... .' ",.

_ _ ._., _, _.___M!

...' .t ..,.;- n: _ ;

.-... .. -,",,>,,"

Ryc. 4. Plan Poznania, 1655, rys. E.J. Dahlberg, ryt. F. Lapointe, z dzieła S. Pufendorfa, De rebus a Carolo Gustavo Sueciae Rege...

Pod nazwa "turres" rozumiemy najwyższe umocnienia murów mające więcej kondygnacji. Jedna z takich wież wznosiła się ponad bramą Wrocławsk ą 7 i chyba możemy przyjąć, że pozostałe bramy były też tak ufortyfikowane. Poza tym są jeszcze wzmiankowane: Biała wieża oraz stara lub zawalona wieża, o których zresztą pochodzeniu nie mamy konkretnych informacji 8 . Jeszcze mniej wiemy o stopniach, jest wzmiankowane jedno takie miejsce, stopień szewców (gradus sutorum)9 w pobliżu bramy Wielkiej. W murach naj liczniej występowały wykusze nazywane w niemieckich dokumentach poznańskich "weykhus" lub "weghus"lO. Są one w publikowanym tutaj tekście często wymieniane, jednak wszystkie bez określenia dokładnego położenia. Z pewnością występowały na murach ze wszystkich stron. Posiadamy spisy wykuszy z pocz. XVI wieku, jedna lista z 1520 r. wymienia ich 20, a inna z 1535 podaje ich 28 11 . Raz wykusz taki określony jest bliżej jako zrujnowa ny 12. Musiały być zadaszone i posiadać pomieszczenia mieszkalne, gdyż w XV i XVI w. wynajmowano je osobom prywatnym. Wykaz z 1535 roku informuje o rocznych opłatach czynszu jakie pobierało miasto - dla większości budowli 12 groszy, dla innych za to 24 gr, a tylko od jednej 6 gr. Można tu chyba wyciągnąć wniosek o ilości szczególnie dużych budowli, tylko

jedna była wyjątkowo mała. Jeden taki wykusz, na tyłach klasztoru katarzynek, w którym jeszcze w XV w. mieszkali chrześcijanie, na pocz. XVI w. przejęli w najem Żydzi 13 . Kilka z tych budynków, prawdopodobnie w pobliżu fary, zamieszkiwali zwykle duchowni. Inne czasowo używane były w celach publicznych - jako mennica 14 lub wieża zegarowa 15 . Pewna ich liczba przyznana była cechom, mianowicie lista z 1520 roku informuje, że po jednym wykuszu trzymali sukiennicy, budnicy i rzeźnicy. Wykaz z 1535 r. podaje po jednym wykuszu kuśnierzy, rzeźników i sukienników. Przypuścić możemy, że skoro cechy płaciły komorne, tak jak osoby prywatne, to miały tam swe izby cechowe. Dalszą ochronę murów stanowiły fosy założone zgodnie z powszechnym zwyczajem. Co prawda w naszych dokumentach wzmiankowana jest tylko jedna taka fosa miejska ( fossatum civitatis) przed klasztorem dominikańskim na północy, w kierunku zachodnim zaś była za bramą Wrocławską.16 Od południa fosa zasilana była prawdopodobnie odnogą Warty, dzisiejszą Strugą Karmelitańską, wpadającą do rzeki pod klasztorem dominikanów. W 1417 roku brano pod uwagę umocnienie brzegów fosy na odcinku od bramy Wodnej po klasztor dominikanów 17 . Na wschód od miasta fosa prowadzona była prawie cały czas równolegle do Warty, w pewnej odległości. Nie jest jasne czy również na zachodzie mury miejskie posiadały fosy. Jeżeliby tak było, to byłaby zasilana wodami stawu Bogdanka. Na północy miasta, od zamku po klasztor dominikański, forteczną fosę zastępowała strugalB niekiedy wręcz oznaczana jako fosa 19 . Mury przecinały cztery potężne bramy. Na północ prowadziła brama Wroniecka, a na południowe przedmieścia wiodła brama Wrocławska. Na wschód miasto otwierało się na nizinę nadwarciańską dwiema bramami: bramą Wodną, która prowadziła na Nową Groblę, i bramą Tumską, późniejszą bramą Wielką, którą trzeba było przejść aby osiągnąć Wielki Most na Warcie. Pierwotne położenie obu pierwszych bram jest jeszcze dziś wyraźnie dostrzegane po skrzywieniu ulic Wronieckiej i Wrocławskiej, które nagle odchodzą od swego północno-południowego kierunku. [Dotyczy dawnego przebiegu ulicy widocznego na starych planach miasta - red.] Brama Tumska umiejscowiona była przy dzisiejszej ulicy Wielkiej, a brama Wodna przy ulicy Wodnej, około 50 m przed jej wlotem w dzisiejszą ulicę Garbary. Bramy mogły być obszernymi zabudowaniami zwieńczonymi obronnymi wieżyczkami. Nasze teksty wymieniają jedną izdebkę w bramie Tumskiej i jedną izbę szewską w bramie Wrocławskiej, z których miasto pobierało komorne 2o . Oczywistym jest, że do każdej bramy prowadził most przerzucony przez fosę. Przed bramą Tumską, na przestrzeni pomiędzy mostem na fosie fortecznej a mostem na Warcie, w XV i XVI w. powstała krótka ulica, która później zyskała nazwę Międzymościa.

Za wspomnianymi bramami stopniowo rozrastały się przedmieścia, a potrzeba komunikacji z nimi wywoływała stopniowo konieczność przebijania murów pojedynczymi furtami. Z czasów średniowiecza wiadomo tylko o niewielu takich furtach. Jedna z nich leżała koło kościoła farnego i tym samym

Adolf Warschauerotaczającego go starego cmentarza, prawdopodobnie została przebita dopiero po założeniu nowego cmentarza poza obrębem murów. 21 Czasem wspominana jest druga taka furta nazywana bramą glinianą. Ta leżała po zachodniej stronie miasta i prowadziła chyba do cegielni przed bramą Wroniecką, być może jest identyczna z tak zwaną" Starą bramą miejską" (antiqua porta civitatis), o czym jest mowa w jednym dokumencie 22 . Ogólny zasięg murów otaczających wnętrze miasta był stosunkowo szczupły, jeśli pomyśli się, że z pewnością miasto było od początku głównym ośrodkiem całego regionu. Jednak trzeba zauważyć, że również inne znaczące wschodnie miasta kolonialne (Kolonialstaedte) nie obejmowały swymi starszymi murami większych powierzchni. Tak jest ze Starym Toruniem, który był prawie tak duży jak Poznań, a Wrocław był tylko nieznacznie większy.

PRZYPISY

1 MPH II, 571.

2 KDW nr 768.

3 A. Warschauer, Stadtbuch, t. II, s. 198,200-201,213,222-223 4 Obecnie (1891) pozostały ze starych murów fragmenty: w ogrodach domów na ulicy Wilhelmowskiej (Al. Marcinkowskiego) nr 7,8,9; na ulicy Stawnej; w ogrodzie szpitala miejskiego. 5 W dokumencie archiwum miejskiego z 9 kwietnia 1472 : antemurale alias parkan.

6 AScab. 1462 k.68: domus ante portam Wratislaviensem inter porticum civilem et domum Gregorii. 7 AScab 1478 k.65v: propugnaculum retro ecclesiam Marie Magdalene inter turrim seu walwam antiquam et propugnaculum Bedirman. 8 AScab. 1474 k.276v : propugnaculum in ambitu civitatis inter albam ex una et antiquam seu ruinosam turres ab altera partibus situm. AScab. 1474 k,272: propugnaculum inter propugnaculum Nikel et turrim confractam. 9 Stadtbuch, T. II, s. 275, [Obecnie nie uważa się gradus sutorum za odrębny typ obwarowań miasta Poznania. W pobliżu bramy Wielkiej, w kierunku dominikanów wznosił się wykusz szewski. - red.] 10 Por. S. GengIer, Deutsche Stadtrechtsalterthumer, s.356.

11 Lista z 1520 r. w rachunkach miejskich, z 1535 r. w "Register der Erdzinse".

12 AScab. 1462 k.46: propugnaculum muratum in ambitu muri civitatis nostre secundum in ordine a valva Magna versus ecclesiam s. Dominici situm. 13 Stadtbuch, T. II, s. 232, 340.

14 Stadtbuch, T. l, s. 78, 114.

15 AScab. 1457 k.125v: domus eundo propugnaculum horalogii in sinistra manu in Monte.

16 Stadtbuch, T. l, s. 44, 143, t. II s. 275.: orti, qui sunt prope ecclesiam s. Martini in suburbio posnaniensi versus fossatum civitatis in dextra parte vie, que ducit de civitate posnaniensi in Buk. [KDW T. V nr 395 (regest) 17 KDW T. V nr 272 (regest); T. Vlll nr 809. Nakazano młynarzowi z grobli przy bramie Wielkiej: aggerem dicti sui molendini sic levare vel deprimere teneatur, quod reflexa aqua molendinum regale superius, videlicet situm ex opposito walwe Wratislaviensis non demergat. Wskazuje to , że fosa była zasilana od południa. 18 Stadtbuch, T. II, s. 232.

19 Stadtbuch, T. II, s, 274. Korespondencja między królem Władysławem Jagiełłą na temat murów i fos w 1411 Codex epistolaris II nr 38-39.

20 Por. hasło: Brama w indeksie [Stadtbuch von Posen]. T. II s. 518 21 Najstarsza wzmianka AScab. 1461 k.29 : propugnaculum in antiquo cimiterio penes portam civitatis. AScab. 1472 k.218v: propugnaculum in antiquo cimiterio penes portam, qua de ecclesia s. Marie Magdalene ad novum itur cimiterium in dextro. 22 AScab. 1449: domuncula in Monte ex opposito walve Argilacee. 1495 k.190: propugnaculum penes portam Argile in ambitu et muro civitatis. AScab. 1501 k.llv: domus in Monte ante castrum in sinistris in acie ex opposito antique porte civitatis.

Druk. Stadtbuch von Posen, wyd. A. Warschauer, Posen 1892 T.I s. 48*-53*. (tłum.

M. Wiesiołowska-Dolata)