BRAMA WRONIECKA W SYSTEMIE FORTYFIKACYJNYM POZNANIA (XIII - XVIII w.) Geneza - rozwój - zmierzch

Kronika Miasta Poznania 1995 R.63 Nr3; Bitwa o handel

ZBIGNIEW KAROLCZAK

B rama Wroniecka, jedna z czterech bram miejskich średniowiecznego Poznania, położonajest u wylotu ul. Wronieckiej, na północnym skraju miasta lewobrzeżnego (Starego Miasta). Ustalenie przybliżonej lokalizacji Bramy było możliwe na podstawie kartografii - dawnych planów miasta pochodzących z XVII - XIX w. Jednakże dokładną sytuację przestrzenną (ryc. 1) Bramy ustalono wyłącznie na podstawie badań archeologicznych prowadzonych w latach 1974 - 1981 przez Muzeum Archeologiczne w Poznaniul.

Wcześniej, dzięki mającej miejsce w latach 1973 -1974 rozbiórce XIX-wiecznego budynku przy ul. Wronieckiej 11, odsłonięto zarówno stosunkowo duży fragment XV-wiecznego zewnętrznego muru niskiego, jak również część ściany zachodniej tzw. "wielkiego przedbramia" - znaczącego elementu składowego węzła Bramy Wronieckiej. Z Bramy Wronieckiej do czasów obecnych nie zachował się żaden poważniejszy element wznoszący się ponad obecnym poziomem użytkowania terenu. O usytuowaniu przestrzennym Bramy w przybliżeniu tylko orientowała ściana domu stanowiąca granicę pomiędzy posesjami przy ulicy Wronieckiej 10 i 11, która w dolnych partiach oparła się na dawnym, niskim murze zewnętrznym. Pewną orientację stanowić również mogła wyprowadzona w kierunku wschodnim linia wysokiego muru wewnętrznego (nie zachował się), która wychodziła z naroża południowo-wschodniego wykusza (zachowanego) położonego przy dawnym Klasztorze Katarzynek. U wylotu ulicy Wronieckiej, na obszarze ograniczonym liniami biegu wyżej wymienionych murów, należało spodziewać się wystąpienia reliktów architektonicznych Bramy. Przypuszczenie to potwierdzone zostało wynikami uzyskanymi w trakcie prowadzonych badań wykopaliskowych. Brama Wroniecka - dzieło architektury militarnej kształtowane w ciągu bez mała pięciuset lat - nie stanowiła pod względem struktury jednolitej

Brama k 1\ Wroateekaffe

Ryc. 1. Usytuowanie Bramy Wronieckiej w obwodzie warownym średniowiecznego Poznania (na podkładzie współczesnym).

Zbigniew Karolczak

'T «;iS jf**"

Ryc. 2. Brama Wroniecka, ul. Wroniecka 10-12.

Plan odsłoniętych elementów architektury murowanej Bramy z podziałem na fazy: 1. Faza I, 2-3. Fazy II i Ha, 4-6. Fazy III i lIla-b, 7. Faza IV

formy. Brama podlegała bowiem ciągłym przemianom i modernizacjom zgodnie ze zmieniającymi się potrzebami wiążącymi się z rozwojem inżynierii wojskowej. W wyniku przeprowadzonych badań ustalono, że Brama Wroniecka przeszła kilka etapów rozwojowych, dla których charakterystyczna była rozbudowa i znaczne nieraz przekształcenia jej przestrzeni i bryły. Zachowały się one niestety tylko fragmentarycznie. W długotrwałym okresie funkcjonowania Bramy wielokrotnie zmieniała położenie jej oś komunikacyjna, będąc bądź to przemieszczaną (w stosunku do osi ulicznej), bądź też zmieniając kierunek z północnego na północno-zachodni. Powracała też czasowo na "dawne miejsce". W wyniku badań stwierdzono występowanie czterech podstawowych faz rozwojowych Bramy Wronieckiej (ryc. 2).

Faza I - najstarsza, pierwotna, XIII-wieczna konstrukcja Bramy wraz z późniejszą, XIV-wieczną modernizacją.

Bramę w tej fazie stanowiła ceglana, prostokątna budowla złożona z integralnie ze sobą związanych dwóch elementów: wieży bramnej i przedbramia (ryc. 3/1).

Długość Bramy (wieży bramnej z przedbramiem) wynosiła 17,50 m (ryc. 4), szerokość natomiast od 6,80 m (przedbramie) do 7,40 m (wieża). Wnętrze wieży bramnej posiadało wymiary: 4,32 x 4,40 m. Szerokość murów nośnych (konstrukcyjnych) wynosiła: ściany północnej (czołowej) - 1,47 m, południowej - 1,34 m, zachodniej - 1,34 m i wschodniej - 1,35 m. Szerokość arkady przejazdu w ścianie północnej wynosiła 3,49 m. Przed wieżą bramną umieszczono przedbramie w postaci wyprowadzonych ku północy dwóch równoległych do siebie ścian: zachodniej i wschodniej, zamkniętych od czoła ścianą północną i drugą arkadą przejazdu. W tej fazie ścianę czołową (północną) przedłużono nieco poza linie wyznaczone biegiem ścian bocznych przedbramia, opracowując tym samym po obu ich stronach przypory boczne. Długość przedbramia wynosiła 10,45 m. Natomiast jego wnętrze posiadało 9,40 m długości i 6,80 m szerokości. Szerokość ściany zachodniej przedbramia wynosiła 0,83 m, wschodniej - 0,84 m, północnej (przebudowanej zresztą w XV w.) - 0,85 m. Szerokość ławy fundamentowej (uchwyconej w linii ściany wschodniej) wynosiła 1,68 m. Szerokość arkady przejazdu (ze względu na duże zniszczenia) jest niestety nieznana. Należy przypuszczać, że wynosiła ona ok. 3,50 m i była zbliżona do szerokości arkady przejazdu w wieży bramnej. Partie fundamentowe Bramy nie zostały rozpoznane w sposób zadowalający ze względu na stosunkowo wysoki poziom wód gruntowych. Najwyżej zachowanym, ponad pierwotnym poziomem terenu (powyżej kamiennej ławy fundamentowej), elementem Bramy była dochodząca do 1,50 m wysokości - ściana zachodnia wieży bramnej. Również ściana zachodnia, dochodząca do 2,00 m wysokości, stanowiła najwyżej zachowany element przedbramia.

Zbigniew Karolczak

Ryc. 3. Poznań. Brama Wroniecka. Fazy rozwojowe północnego wjazdu do miasta 1. Brama Wroniecka wg stanu na przełomie XIIIjXIV w. (faza I) 2. Brama Wroniecka wg stanu w wiekach XV-XVjXVI (faza II)

Wewnątrz wieży bramnej, w jej ścianach zarówno wschodniej, jak i zachodniej, znajdowały się wnęki o wymiarach: 1,31 m szerokości, 0,33 m głębokości i nieznanej niestety wysokości. Zostały one wykonane 0,76 m powyżej kamiennej ławy fundamentowej. Również w ścianach zachodniej i wschodniej przedbramia występowały podobne wnęki o wymiarach: 0,90 m szerokości, 0,32 m głębokości i nieznanej wysokości (zapewne po siedem z każdej strony) tworzące ciągi półarkad. Bramę wjazdową w fazie pierwszej wzniesiono w wątku wendyjskim z cegieł o dość znacznych rozmiarach: 30,0 - 32,0 x 15,0 x 10,0 cm, o charakterystycznym ciemnoczerwonym zabarwieniu, z użyciem zaprawy wapiennej o barwie beżowo-różowej. Ścian Bramy, zwłaszcza jej wieży, w zasadzie nie przewiązywano, wypełniając wnętrze cegłą i zaprawą. Podobną sytuację obserwujemy również w wieży i bramie Zamku. Charakterystyczne dla sytuacji

Ryc. 3a Poznań. Brama Wroniecka. Fazy rozwojowe północnego wjazdu do miasta 3. Brama Wroniecka wg stanu w wiekach XV-XVjXVI (faza Ha) 4. Brama Wroniecka wg stanu w wiekach XVI-XVIII (faza III).

Bramy jest wciągnięcie wieży bramnej w linię wewnętrznego muru wysokiego (0,80 m wynosi odległość pomiędzy północno-wschodnim narożem wieży a wschodnim odcinkiem muru). W narysie wieża bramna jest rodzajem baszty łupinowej otwartej od strony miasta.

Faza la - modernizacja Bramy

Brama, dotąd z jednej strony otwarta, zostaje zmodernizowana przez dostawienie ściany południowej o szerokości 1,34 m, w której wykonano arkadę przejazdu o szerokości 3,10 m. Tym samym Bramę przekształcono w zamkniętą z czterech stron wieżę. W ościeżu wschodnim węgara zewnętrznej strony ściany południowej wieży zachował się żelazny zaczep do zawieszania skrzydła wrót

_, tj I

Zbigniew Karolczak

>, N no. 3

-Ł<

Ryc. 5. Brama Wroniecka. Zaczep wrót bramnych (XlV w.)

bramnych (ryc. 5). Ścianę południową wieży bramnej oparto na specjalnie wykonanych kamiennych cokołach (wezgłowiach) fundamentowych oraz - co stwierdzono również w fazie II - na nośnym, zresztą wtórnie wprawionym i na nich opartym, łuku konstrukcyjnym. Ścianę tą dodatkowo wzmocniono (co nastąpiło później, zapewne w fazie II) dostawioną od strony południowej ławą kamienną o wymiarach: 7,50 m długości i 1,40 do 1,70 m szerokości. W partii północnej przedbramia odsłonięto fragment brukowanej podłogi występującej 3,28 - 3,40 m poniżej poziomu obecnego, z wyżłobionymi w kamieniach koleinami o następujących szerokościach rozstawu osi kół wozów: 2,47 m, 1,65 m i 1,35 m oraz zachodni odcinek chodnika dla pieszych szerokości od 0,75 - 0,78 do 0,86 m, odgraniczony od jej części jezdnej rynsztokiem ściekowym. Podłoga wybrukowana kamieniami polnymi pochodziła z okresu użytkowania Bramy na przełomie XIII/XIV w. Na południe od Bramy odsłonięto dwa poziomy bruków ulicznych: pierwszy - zalegający na głębokości odpowiadającej odcinkowi brukowanej podłogi w przedbramiu i jej współczesny oraz drugi - wyższy o 1,0 m - odpowiadający użytkowaniu ulicy w wiekach XVII - XVIII. Wieżę bramną wysunięto nieznacznie przed linię muru wysokiego ze względu na równocześnie wzniesione i integralnie z nią związane przedbramie. Tak opracowana Brama posiadała jednolitą dla obu jej członów kamienną ławę fundamentową wyznaczającą pierwotny poziom użytkowy przejazdu. Zewnętrzną arkadę przejazdu w ścianie czołowej (północnej) przedbramia wyposa

Zbigniew Karolczakżono zapewne w kratę bronę. Niestety ściany tej nie udało się całkowicie rozpoznać. W miejscu tym nawarstwiły się oprócz mających miejsce w wiekach XV - XVII/XVIII przebudów, również fundamenty Bramy ze schyłku wieku XVIII - wzniesionej z inicjatywy Kazimierza Raczyńskiego, starosty generalnego Wielkopolski, przewodniczącego Komisji Dobrego Porządku 2 . Głębokość przedbramia - co zasługuje na uwagę - wyznacza równocześnie szerokość międzymurza. Niski mur zewnętrzny z XV w. został ukierunkowany dosłownie na "czoło" przedbramia z I fazy rozwoju Bramy. Wzniesienie ściany tylnej (południowej) w wieży bramnej oraz odsłoniętych podczas badań wiążących się z nią węgarów - posadowionych nieco wyżej w stosunku do pierwotnego przejazdu - wskazują na niewielką korektę w opracowaniu jej bryły. Nie można wykluczyć, że zmiany te wpłynęły w sposób istotny na organizację wnętrza Bramy, być może i na jej użytkowanie (co miało zresztą miejsce w okresie późniejszym). Osadzone w bramie wrota otwierały się wówczas z obu stron na zewnątrz. Wieżę bramną wraz z przedbramiem datować można na ostatnią ćwierć XIII w., na czasy panowania Przemyśla II - inicjatora wzniesienia miejskich obwarowań murowanych w latach 1275 - 1285 3 . Prace rozpoczęto zapewne tuż po najeździe brandenburskim w 1274 r. 4 Na uwagę zasługuje fakt nierównoczesności wznoszenia poszczególnych elementów fortyfikacji. Trudno również jednoznacznie rozstrzygnąć, jak korespondują ze sobą zachodni odcinek muru z odcinkiem wschodnim wewnętrznego muru wysokiego. Dostawienie ściany południowej Bramy nastąpiło prawdopodobnie krótko przed połową XIV w., natomiast zamurowanie przejazdów zapewne ok. połowy XV w., co wiązało się z przeniesieniem wjazdu do miasta na stronę zachodnią układu dotychczas funkcj onuj ącego. Podsumowując wnioski wynikające z analizy konstrukcji Bramy I fazy, stwierdzić należy, że osiągnięto zamierzony cel - odsłaniając znaczne fragmenty dolnych partii wieży bramnej ijej przedbramia, wtórnie i później zamurowane przejazdami. Bramę rozwarstwiono i określono chronologicznie, wydzielając podstawowe fazy rozwojowe i jej sytuację przestrzenną. Stwierdzono równoczesność budowy i integralność pierwotnego kompleksu bramnego (wieży bramnej i przedbramia) - ważnego węzła komunikacyjnego w mieście. Określono też, że skoordynowany zespół wieży bramnej i przedbramia reprezentuje charakterystyczny dla końca XIII i przełomu XIII/XIV w. typ wjazdu rozwiniętego. Z podobnymi przykładami integralności kompleksu bramnego spotykamy się w przypadku dwóch Bram krakowskich - na Gródku i Floriańskiej5 - pochodzących z przełomu XIII/XIV w., bliskich zatem czasowo Bramie Wronieckiej. Badania pozostałych bram poznańskich, tj. Wielkiel i częściowo Wrocławskiej7 (Brama Wodna reprezentowała zupełnie inne rozwiązanie przestrzenno-budowlane)8, zdają się fakt ten potwierdzać. W niniejszym opracowaniu najwięcej uwagi poświęcono elementom najstarszym, pochodzącym z I fazy, w stosunku do których późniejsze stanowiły kolejne etapy rozbudowy Bramy. Równocześnie należy zwrócić uwagę na fakt, że niektóre elementy starszych układów przestrzennych Bramy definitywnieprzestawały pełnić swoją wcześniejszą funkcję w przypadku wprowadzania układu nowego, niekiedy nawet niwelującego je do współczesnego jej użytkowaniu poziomu terenu.

Faza II - "późnogotycka" (XV-wieczna) brama przejazdowa wraz z późniejszą modernizacjąw XV w., ściślej już w drugiej jego ćwierci, nastąpiło przesunięcie wjazdu bramnego na zachodnią stronę systemu dotychczas funkcjonującego (ryc. 3/2). Ukierunkowanie osi przejazdowej nie uległo zmianie. Po zachodniej stronie pierwotnej wieży bramnej, po częściowym wyburzeniu XIII-wiecznego muru wysokiego do poziomu użytkowania terenu w XV w., powstaje pierwsza (południowa) Brama przejazdowa z częściowo uchwyconym węgarem jej arkady. Na wysokości czoła (pierwotnego) przedbramia z I fazy - po jego zachodniej stronie - powstaje druga arkada przejazdu. Obydwie nowo wzniesione ściany od zachodu połączono w jedną całość murem (nie odsłoniętym podczas badań) biegnącym prawdopodobnie po linii elewacji obecnie istniejącej kamienicy przy ulicy Wronieckiej 10 - tworząc w ten sposób jednolity budynek bramny (ryc. 6). Ścianę wschodnią powstałego wnętrza tworzyła zachodnia ściana pierwotnego, XIII -wiecznego przedbramia. Szerokość przejazdu bramnego wynosiła ok. 3,60 m. Pomiędzy węgary północnej, czołowej ściany nowego przejazdu bramnego wstawiono mur o szerokości 0,84 m, wpuszczony w prześwit przejazdu Bramy na 0,30 m. Wyznaczał on zapewne poziom ówczesnego XV-wiecznego przejazdu, stanowiąc oparcie dla drewnianych elementów konstrukcji mostowej. Przejazdowy budynek bramny posiadał prawdopodobnie wymiary 14,5 x 7,5 m.

Są one przybliżone ze względu na częściowe tylko odczytanie wymiarów elementów z nim związanych. Sztych G. Brauna zamieszczony w dziele "Civitates orbis terrarum", wydanym w Kolonii w 1618 r. 9 , przedstawia istniejącą obok wieży bramnej tzw. "wielką" arkadę przewyższającą nawet wewnętrzny mur wysoki (ryc. 7). Niewątpliwie wiązać ją należy z wymienionym zachodnim przejazdem Bramy, który funkcjonował aż do XVIII w. włącznie.

Faza Ha - modernizacja Bramy przez budowę tzw. "wielkiego przedbramia"

Od czoła Bramy przejazdowej fazy II wyprowadzono na północ wydłużoną szyję wjazdową tworzącą tzw. "wielkie przedbramie" (ryc. 3/3). Zachowała się z niej ściana zachodnia, wzniesiona w wątku gotyckim o starannie przewiązywanej strukturze, oraz częściowo ściana wschodnia, na początku XVIIIw. wymieniona w znacznej mierze (zwłaszcza w północnej partii) nowym murem. Wnętrze szyi wjazdowej podzielono murami poprzecznymi na trzy "segmen OJ

Ryc. 6. Brama Wroniecka, ul. Wroniecka 10-12. Węzeł obronny północnego wjazdu do miasta. Widok od północy na elewacje północnego muru wewnętrznego (na lewo) i zewnętrznego (na prawo), i przejazdy bramne I i II fazy (pośrodku) Inwentaryzację wykonał Z. Karolczak, Archiwum Muzeum Archeologicznego w Poznaniu

Ryc. 7. Brama Wroniecka na widoku miasta ok. 1617 r.

G. Braun, Civitates orbis terrarum, Kolonia 1618.

ty". Pierwszy (południowy) wydaje się być pierwotnym, pozostałe dwa mogą być wtórne (późniejsze). Naroże północno-zachodnie pierwszego (południowego) "segmentu" opracowano przewiązaniem na tzw. "wysuwkę". W ścianie zachodniej drugiego wnętrza występują pozostałości strzępu raczej niezrealizowanego i bliżej też nieokreślonego muru poprzecznego oraz ślad tzw. łuku tarczowego mającego zapewne służyć oparciu wąskiego sklepienia o charakterze raczej nośnym (konstrukcyjnym). Problemu tego do końca nie rozstrzygnięto. Pierwsze wnętrze pełniło zapewne rolę "naczółka", stanowiąc jak gdyby przedpiersie pierwszego członu przejazdowego. Drugie wnętrze mogło być osobnym, wewnętrznym budynkiem bramnym. Ściana zachodnia trójdzielnej szyi wjazdowej, na odcinku północnym trzeciego wnętrza, posiadała od strony zewnętrznej znacznie szerszą podstawę, ponad którą zwężała się znacznie kilkoma niewielkimi uskokami. U chwycono północno-zachodni węgieł jej podstawy, za którą ściana posiadała jednolitą już szerokość. Być może w ścianie tej opracowano, położony u jej wylotu, przyczółek mostowy. W obrębie drugiego wnętrza "wielkiego przedbramia" (trójdzielnej szyi wjazdowej) nie można wykluczyć istnienia i funkcjonowania murowanego przepustu wód fosy miejskiej, o czym świadczyć może odsłonięty w toku badań łuk konstrukcyjny jego przykrycia, który mógł służyć temu celowi. Szerokość przepustu wynosiła 2,0 m. Tak zbudowana przedbramna, trójdzielna szyja wjazdowa posia

Zbigniew Karolczakdała następujące wymiary: 19,80 x 5,87 (do 6,96 m). W jej skład wchodziły trzy wnętrza: pierwsze - 2,40 x 5,87 m, drugie - 3,63 x 6,19 m i trzecie - 10,20 x , 6,19 m. Sciany wewnętrzne, które podzieliły tak ukształtowane "wielkie przedbramie", posiadały następujące szerokości: pierwsza - 1,22 m, druga - 1,50 m , i trzecia - 0,95 m. Sciany zewnętrzne "wielkiego przedbramia" posiadały następujące szerokości: zachodnia - 1,25 m i wschodnia - 1,24 m (przemurowane jej górne partie 0,98 m). W tym okresie doszło też zapewne do całkowitego zamurowania świateł otworów przejazdu pierwotnej wieży bramnej I fazy i zmiany jej funkcji z przeznaczeniem na więzienie. Wnętrze wieży znacznie obniżono poprzez wygłębienie oraz ponownie wybrukowano. W ścianie tylnej (południowej) wieży, w jej partii przyziemnej, wprawiono ceglany łuk konstrukcyjny celem równomiernego rozłożenia sił nośnych i zapewnienia jej lepszej stabilności. W związku z przebudową Bramy I fazy (prawdopodobnie w tym czasie) zamurowano również występujące w jej obrębie wnęki. Do wzniesionych w wątku gotyckim murów Bramy fazy II użyto cegieł o wymiarach: 28,0 x 14,0 x 8,0 cm. Główną zmianą jaka zaszła w zespole Bramy Wronieckiej w H-giej fazie jej rozwoju było przeniesienie osi wjazdu na zachód od dotychczas funkcjonującego, budowa nowej (południowej) Bramy przejazdowej o dwóch arkadach (przedniej i tylnej), następnie wzniesienie niskiego muru zewnętrznego oraz wyprowadzenie na północ wydłużonej szyi wjazdowej tzw. "wielkiego przedbramia". Poprawiło to zdecydowanie skuteczność komunikacyjną przejazdu Bramy dzięki opracowaniu wyżej położonego (ze względu na narastanie gruntu), szerszego i wyższego (z możliwością korygowania) wjazdu. Z okresem funkcjonowania Bramy w tej fazie wiąże się odsłonięta w obrębie tzw. "wielkiego przedbramia" (na głębokości 2,31 - 2,06 m poniżej poziomu obecnego) - brukowana podłoga przejazdu z rynsztokiem bocznym prowadzącym do otworu przepustowego przebitego w jego ścianie wschodniej. Ze względu na brak wielu danych trudne jest obecnie ścisłe datowanie fazy II rozwoju węzła bramnego. Brama przejazdowa (południowa) powstała prawdopodobnie na początku drugiej ćwierci XV w. Pierwszy człon ("segment") przejazdowy tzw. "wielkiego przedbramia" powstał prawdopodobnie pod koniec pierwszej połowy XV w. Niewykluczone, że wzniesiono go w czasie budowy zewnętrznego muru niskiego, być może nawet nieco wcześniej. Drugi człon ("segment") powstał prawdopodobnie w drugiej połowie XV w., niewątpliwie później od członu pierwszego. Kolejne fazy użytkowania Bramy Wronieckiej wiązały się z przesunięciem jej przejazdu na stronę zachodnią w stosunku do systemu dotychczas funkcjonującego. N owa oś, początkowo równoległa do poprzedniej, w kolejnym etapie jej rozwoju uległa odchyleniu na północny-zachód, by ponownie wrócić do stanu poprzedniego. Ostatni etap użytkowania Bramy wiąże się z całkowitą jej rozbiórką, wzniesieniem nowej i kolejnym powrotem orientacji komunikacyjnej na dogodny kierunek północno-zachodni prowadzący na przedmieście św. Wojciecha.

Faza III - nowożytna (XVI - XVIII w.) brama boczna o zmienionym kierunku orientacji wraz z modernizacją

N a wysokości przejścia drugiego członu w trzeci trójdzielnej, przedbramnej szyi wjazdowej, po uprzednim wyburzeniu ściany zachodniej członu trzeciego, nastąpiło załamanie osi Bramy na północny-zachód (ryc. 3/4). Wzniesiono nową ścianę o długości 10,40 m, szerokości 1,20 m zakończoną ścianą (odsłoniętą tylko częściowo) wyprowadzoną na północny-zachód od czoła trzeciego członu trójdzielnego przedbramia. Mur ten oparty był na ceglanym łęku łuku konstrukcyjnego. Całość ukształtowanego w ten sposób dzieła tworzyła rodzaj barbakanu. Przebudowa Bramy w tej fazie wiązała się wyraźnie z ugięciem osi wyjazdu w kierunku północno-zachodnim. N owo wprowadzonym elementem była odchylona na północny-zachód (w stosunku do dawnego, prostego wyjazdu), wzniesiona jeszcze w wątku gotyckim, ściana zachodnia. W trakcie prowadzonych badań uchwycono także zakończenie tego muru, które stanowiło najprawdopodobniej ścianę czołową tak ukierunkowanego przejazdu. Z powyższą fazą wiąże się budowa pierwszego muru osłonowego. Wyprowadzono go mniej więcej ze styku wschodniego odcinka zewnętrznego muru niskiego z czołem pierwotnego, XIII-wiecznego przedbramia, do wschodniej ściany trójdzielnego przedbramia. Długość muru wynosiła ok. 10,50 m, szerokość natomiast 1,20 m. Mur ten został niejako "wpasowany" w połowę odcinka ściany wschodniej trójdzielnej szyi wjazdowej Bramy fazy II i opracowaną w tym miejscu przyporę przyścienną. Zadaniem tego muru była osłona martwego obszaru, który wytworzył się u nasady zamurowanego przedbramia fazy I, a wyprowadzoną na północ ścianą wschodnią tzw. "wielkiego przedbramia". Jego budowa miała uzasadnienie techniczno-obronne. Mury tej fazy wzniesiono w wątku gotyckim z cegieł o wymiarach: 28,0 x 14,0 x 8,0 cm. Tak ukształtowany węzeł wjazdowy Bramy Wronieckiej widoczny jest na wspomnianym już wcześniej sztychu G. Brauna. Jak to wynika z widoku, szyja wjazdowa posiadała ganek bojowy z blankami, a nad ścianą czołową miała fronton ze sterczyną o formach renesansowych. Ten etap rozwoju Bramy - powstania i użytkowania przedbramnej szyi wjazdowej o zmienionej orientacji osi - należy datować od drugiej ćwierci XVI w. (budowa następuje prawdopodobnie po 1536 r.) aż po trzecią ćwierć XVIII w. (1780 r.).

Fazy IIIa-b - "nowożytne" modernizacje Bramy (XVIIjXVIII - XVIII w.)

Kolejne przebudowy węzła bramnego tej fazy wiążą się z wymianą lic wykonanych ze względu na znaczne zniszczenia murów starszych czy też ich nadbudowaniem względnie też dostawieniem zupełnie nowych. Następuje również zmiana sposobu wiązań (wątków) stosowanych dotychczas w murach - z gotyckiego na krzyżowe lub kowadełkowe. Te ostatnie trudno ściśle roz

Zbigniew Karolczak

Ryc. 8. Plan Poznania ok. 1712 r. (saski). Lewobrzeżne miasto w murach z elementami przedpola. Zamek, średniowieczne mury obronne z bramami i fosą, fortyfikacje nowożytne: istniejące i projektowane. 1. - Bastion Bramy Wronieckiej, 2. - Bastion Bramy Wrocławskiej, 3. - Bastion na Grobli, 4-5. - Bastiony zachodnie, 6. - Bastion na wzgórzu Św. Marcina (niezrealizowany), 7. - Reduta furty Dominikańskiej, 8. - Reduta furty Żydowskiej, 9. - Szaniec garbarski, 10 - Szaniec za furtką Ciemną, 11. - Wał osłaniający, 12. - Mur osłaniający kompleks gmachów jezuickichgraniczyć i to głównie ze względu na znacznie niższy poziom wykonawstwa technicznego murów tej fazy rozwoju Bramy. Prawdopodobnie na początku XVIII w. dochodzi ponownie do powrotu i wyprowadzenia osi wjazdowej Bramy na prosty kierunek północny. Zmiany te były jednakże niewielkie i wiązały się jedynie z częściową wymianą ściany wschodniej trójdzielnej szyi wjazdowej tzw. "wielkiego przedbramia" i z wyprowadzeniem jej w kierunku północnym Gak daleko - nie wiadomo). Do jej wzniesienia użyto cegły o wymiarach: 29,0 x 14,0 x 7,6 cm. Poważniejsze natomiast zmiany zaszły w najbliższym otoczeniu Bramy a zwłaszcza na jej przedpolu i to w związku z wzniesieniem nowożytnych (bastionu i wału osłaniającego) obwałowań ziemnych. Badań nad nimi, jak dotąd, nie podjęto. Powrót do prostego wylotu ku północy wiąże się zapewne z rawelinem ziemnym usypanym na przedpolu Bramy w okresie wojny północnej. Wznosząc czoło tego rawelinu, zburzono szpitalny kościół Św. Ducha będący zapewne w ruinie po oblężeniu Poznania w 1704 r. Rawelin widoczny jest na wielu XVIII-wiecznych planach miasta, m.in. na wykonanym przez Grawerta

Pt&n .0% Ja & >?it dt jśrum

Ryc. 9. Brama Wroniecka wg stanu z ok. 1714-1716.

1. - brama zamykana wrotami, 2. - stary most drewniany, 3. - mały most zrywany, 4. - zapora, 5. - stara palisada, 6. - przecięcie, 7. - fosa.

planie pochodzącym z 1712 r. 10 (ryc. 8). Forma przestrzenna rawelinu wymusiła niejako wyprowadzenie wylotu przejazdu Bramy na oś tego dzieła. Dopiero u nasady rawelinu droga z Bramy wykręcała na zachód, by przejść przez wymienione obwałowania. Z fazą tą wiązać należy przemurowanie wyprowadzonej ku północy, pochodzącej z fazy starszej ściany wschodniej, trójdzielnej szyi wjazdowej. Niemniej należy sądzić, że załamana ku północnemu-zachodowi ściana zachodnia pełniła nadal swoją funkcję w tej fazie rozwoju Bramy. Obraz kartograficzny wjazdu Bramy Wronieckiej z tego okresu przedstawiony jest w miarę czytelnie na "Planie naprawy Bramy Wronieckiej w Poznaniu" pochodzącym z lat ok. 1714 -1716 11 (ryc. 9) oraz planie miasta pochodzącym z 1716 r. Rouxel'a de Longrave, znanego z kopii Errdla 12 (ryc. 10). Wznosząc (i częściowo nadbudowując) mur wschodni wjazdu bramnego, zamurowano przepust wód fosy miejskiej znajdujący się zapewne w obszarze drugiego wnętrza trójdzielnej szyi wjazdowej. Prawdopodobnie w okresie tym zbudowano również murowany i sklepiony kanał, który biegł pod przejazdem Bramy z fazy II, o wyjściu zewnętrznym w ścianie zachodniej przedbramia z fazy I. Posiadał on szerokość ok. 1,0 m. Jego dalszy, już otwarty odcinek - po przerwaniu ściany wschodniej przedbramia - wyprowadzono w międzymurze wschodnie. Natomiast jego sklepiony odcinek biegł międzymurzem zachodnim w kierunku Klasztoru Katarzynek i być może odprowadzał wody Flisy (miejskiej odnogi Bogdanki) po zamurowaniu jej dawnego przepustu. Być może kanał zbudowano ze względu na znaczne zamulenie w tym czasie fosy i słabej drożności przepustu w zewnętrznym murze niskim. Zapewne jeszcze w drugiej ćwierci I poło XVIII w. nastąpił powrót osi przejazdu na kierunek północno-zachodni. Wymieniono prawie całkowicie ścianę za

Zbigniew Karolczak

Ryc. 10. Plan Poznania ok. 1716 r. (saski). Obwarowania miasta lewobrzeżnego: średniowieczne i nowożytne. Wyk. Rouxel de Longrave. Kop. inż. Errdl.

1. - Bastion Bramy Wronieckiej, 2. - Bastion Bramy Wrocławskiej, 3. - Bastion na Grobli, 4-5. - Bastiony zachodnie, 6. - Reduta furty Żydowskiej, 7. - Reduta furty Dominikańskiej, 8. - Szaniec garbarski, 9 - Szaniec za furtką Ciemną, 10. - Wał osłaniający, 11. - Mur osłaniający kompleks gmachów jezuickich

Ryc. 11/1. Plan Poznania, ok. 1712-1713 r. Obwarowania miasta lewobrzeżnego.

Autor nieznany. Kopia szwedzka. Oryginał - Stockholm. Kungl. Krigsarkivet.

Ryc. 11/2. Plan Poznania, ok. 1713-1714 r. Obwarowania miasta lewobrzeżnego z lat 1711-1713 (saskie). Autor nieznany 1. - Bastion Bramy Wronieckiej, 2. - Bastion Bramy Wrocławskiej, 3 A. - Bastiony zachodnie, 5. - Bastion na Grobli, 6. - Reduta furty Dominikańskiej, 7. - Reduta furty Żydowskiej, 8. - Szaniec za furtką Ciemną, 9. - Szaniec garbarski, 10. - Wał wewnętrzny.

chodnią trójdzielnej szyi wjazdowej, począwszy od drugiego wnętrza (przepustowego), po jej ścianę czołową. Przesklepiony, zachodni otwór przepustu wód fosy na odcinku drugiego wnętrza trójdzielnej szyi wjazdowej, został prawdopodobnie (po uprzednim zniszczeniu) całkowicie wymieniony nowym murem. Opracowano również przyporę, umiejscowioną dokładnie w ugięciu starszej, XVI-wiecznej ściany zachodniej, której dolne partie zostały obudowane - zdecydowanie zresztąją poszerzając. Ścianę tą opracowano również przyporą stanowiącą jej zakończenie. Mur wzniesiono w wątku krzyżowym (użytym w tych samych partiach ściany) z cegły o wymiarach: 27,5 x 12,0 x 7,0 cm. Należy zaznaczyć, że wykonawstwo techniczne tego muru stało na dość miernym poziomie. W XVIII w. Brama była już dziełem przestarzałym i z wojskowego punktu widzenia niewiele znaczącym. W tym czasie fortyfikacjami nowoczesnymi

Zbigniew Karolczak

Ryc. 11/3. Plan Poznania ok. 1714-1715 r. Obwarowanie miasta lewobrzeżnego Autor nieznany. Kopia szwedzka. Oryginał w Stockholm. Kungl. Krigsarkivet

i spełniającymi ówczesne wymogi techniczne były przede wszystkim bastionowe obwałowania ziemne - szańce o funkcjach rawelinu. Elementy te - o czym już wspomniano - nie zostały terenowo rozpoznane. Informacji o nich dostarczają jedynie źródła kartograficzne (ryc. 11/1-3). Z funkq'onowaniem Bramy w tej fazie wiąże się zapewne również drugi mur osłonowy, tzw. "arkadowy", o długości 12,0 m, załamany mniej więcej w połowie, oparty czterema łękami łuków konstrukcyjnych na pięciu filarach. Kierunek tego muru jest zbliżony do poprzedniego. Mur ten posadowiony na fundamencie kamiennym posiadał dwie odsadzki szerokości ok. 0,15 m: pierwszą - przyfundamentową i drugą - wyznaczającą zapewne ówczesny poziom użytkowania terenu. Był on o 1,0 m wyższy od poziomu terenu określonego odsadzką pierwszego (starszego) muru osłonowego. W murze zachował się niewielki, przesklepiony łukiem otwór, którego zadaniem było zapewne odprowadzenie na zewnątrz \vód opadowych z obszaru przejazdu bramnego. Mur został wzniesiony w wątku główkowym z cegieł o wymiarach: 26,5 (28,5) x 11,5 (13,0) x 6,5 (8,0) cm. Drugi mur osłonowy zbudowano prawdopodobnie ok. połowy XVIII w. Z okresem funkcjonowania przejazdu bramnego tej fazy wiążą się fragmenty brukowanych podłóg odsłonięte na głębokości 0,84 - 1,57 m poniżej poziomu obecnego. Po obu stronach przejazdu znajdowały się rynsztoki, z których zachował się jeden - prowadzący do dwóch otworów przepustowych wykonanych specjalnie w jego ścianach bocznych. Z fazą tą wiążą się też znaczne partie ściany przedbramia trójdzielnego wykonanej zapewne w pierwszej ćwierci XVIII w., niewątpliwie wcześniej niż drugi mur osłonowy. Pakt ten wiązać należy z przebudową muru wcześniejszego pochodzącego jeszcze z XV w.

Faza IV - najmłodsza, klasycystyczna brama przejazdowa (1780 -1846)

Powrót tym razem na dawną, pierwotną oś Bramy fazy I nastąpił po dokonanych zniszczeniach i - w konsekwencji tego faktu - prawie całkowitej rozbiórce w tym rejonie fortyfikacji miejskich, co nastąpiło w końcu XVIII w. W czasie lustracji murów miejskich dokonanej w 1654 r. wieża Bramy Wronieckiej była w złym stanie - "...mieszkanie w tejże Bramie porysowane, wewnątrz ruina wielka. ., ,,13. W okresie działalności Komisji Dobrego Porządku, co nastąpiło zapewne ok. 1780 r., z inicjatywy i na polecenie Kazimierza Raczyńskiego (o czym już wspomniano) rozebrano wieżę Bramy Wronieckiej. W miejscu ściany czołowej przedbramia I fazy wzniesiono klasycystyczna Bramę w formie łuku triumfalnego14. Widok jej znamy z akwareli reprodukowanej w "Ilustracji Wielkopolskiej" w 1929 r. i następujących po niej wydawnictwach 15 (ryc. 12). Wizerunek Bramy z tego okresu, zatytułowany "Ehemaliges Wronker Tor", zamieszczono również w księdze pamiątkowej "Die Residenzstadt Posen.." 16. Podczas prowadzonych badań archeologicznych odsłonięto zachowane jedynie szczątkowo partie fundamentowe tej Bramy trudne do bliższej interpretacji. Z zachowanej ikonografii wiadomo, że Brama posiadała formę tympanonu wspartego na czterech kolumnach. Bramę tworzyła murowana ściana z umieszczoną pośrodku wielką arkadą głównego przejazdu oraz dwiema furtkami po jej bokach służącymi jako przejścia dla pieszych. Brama, oprócz wspólnej lokalizacji i funkcji, nie posiadała żadnych innych powiązań z Bramą średniowieczną. Poznań w końcu XVIII w. nie posiadał nowoczesnych fortyfikacji. Stare, jeszcze średniowieczne, były mocno zrujnowane a obwałowania nowożytne - zniszczone i zniwelowane. Już w czasie konfederacji barskiej wojska rosyjskie uzupełniały palisadami powstałe w murach miejskich luki 17. W 1793 r. dokonano lustracji Poznania, stwierdzając że "...miasto jest otoczone murami, posiada cztery bramy i trzy furtki... ,,16. Fortyfikacje miejskie w tym czasie nie były w stanie powstrzymać żadnego silniejszego ataku nieprzyjaciela - z wojskowego punktu widzenia, będąc zupełnie nieprzydatnymi. W jednym z opisów pochodzącym z tego okresu czasu stwierdzono: "...od strony Furty Zamkowej na pierwszym murze trzy bastiony artyleryjskie... silnie uszkodzone. Trzeci rząd murów zupełnie osunięty do fosy i świeżo zasypany śmieciami, tak że ledwie jeszcze widoczne są jego ślady. Przy Bramie Wronieckiej jakieś dwadzieścia łokci muru świeżo przewrócone. Fosy pełne są śmieci i nieczystości... ,,19. Kwestionowana celowość pozostawienia dotychczasowych fortyfikacji spowodowała wydanie w dniu 9 lipca 1793 r. przez ministra Prus Południowych Otto Karla Friedricha von Vossa zarządzenia o rozbiórce fortyfikacji poznańskich 20 . Specjalnie powołana komisja pruska zaleciła wyburzenie murów miejskich w celu umożliwienia powiększenia i rozbudowy miasta 21 . Miejscowi urzędnicy pruscy początkowo wyrażali opór przeciwko decyzji Friedricha von Vossa. Wykonanie jej wstrzymał komendant wojskowy miasta płk von Dietherdt. Uważał bowiem, że znajdujące się co prawda w fatalnym stanie mury

Zbigniew Karolczak

Ryc. 12. Brama Wroniecka w formie klasycystycznej, Akwarela z początku XIX w. Oryginał zaginiony.

miejskie, przy sprawnie zorganizowanej straży (służbie wartowniczej) skutecznie chronią miasto przed włóczęgami i przestępcami. Niechęć miejscowych władz pruskich do zlikwidowania murów miejskich wynikała z braku poczucia bezpieczeństwa - niewiele też prac wykonano w tym zakresie aż do 1797 r. Niezbyt praktyczne okazały się modernizacje - wcześniej, jeszcze za czasów "polskich", Bramy Wronieckiej i później, również Bramy Wrocławskiej. I tak dla przykładu - w miejscu rozebranej w 1795 r. "starej" Bramy Wrocławskiej w oparciu o plan Heermanna wzniesiono nową Bramę, tylko że już poza jej obrębem, w miejscu przejazdu przez czoło wcześniej rozebranego bastionu, zwróconą w kierunku trasy berlińskiej22. Fortyfikacje dotychczasowe przestały bowiem pełnić swoje funkcje obronne i anachronizmem byłoby przywrócenie ich właściwych walorów w ścisłym tego słowa znaczeniu. W 1803 roku powstał plan Thiimena (Plan Establissement) - pierwszy od chwili zajęcia miasta przez Prusaków i jedyny uwzględniający jego założenia rozwojowe. Z dawnych obwarowań pozostał już tylko Zamek, Bramy Wrocławska i Wroniecka Guż w nowym opracowaniu architektoniczno-przestrzennym) oraz niewielkie odcinki murów z basztami. Istniejące Bramy pełniły funkcje raczej wyłącznie fiskalne - w nich pobierano tzw. opłaty rogatkowe. Charakter nowo wzniesionych bram był bowiem bardziej symboliczny niż funkcjonalny, formą dostosowany do ówczesnych wymogów estetycznych. Wkrótce też je rozebrano, jako obiekty utrudniające komunikację (Wrocławską w 1816 r., a Wroniecka dopiero w 1846 r.)23. Na przechowywanym w Merseburgu, pochodzącym

»f

Brama Wroniecka

Ryc. 13. Plan północno-zachodniej części miasta w roku 1800.

Rys. A Brosig (1932 r.)

z 1793 r. planie miasta Poznania - Bramę i ulicę Wroniecka nazwano "Bydgoską" (Das Bromberger Tor)24. Ze względu na zupełny brak walorów obronnych i niewielkie znaczenie ochronne przystąpiono do likwidacji fortyfikacji miejskich. Na lata 1797 - 1805 przypadł pierwszy i zasadniczy ich etap. Jak już wcześniej wspomniano, Brama Wroniecka przetrwała najdłużej - bowiem do 1846 r., kiedy to ostatecznie ją rozebrano. Przekazy źródłowe informują nas również o rozbiórce pewnych elementów Bramy pochodzących jeszcze ze starszych jej faz. Wiemy też, że niektóre istniejące jej elementy zaadaptowano i wtórnie wykorzystano pod względem budowlanym w XIX w. Ścianę frontową budynku przy ulicy Wronieckiej 11/12 oparto na murze zachodnim przejazdu bramnego pochodzącym z fazy II i III rozwoju Bramy, również budynek pod numerem 10 swoją ścianą boczną i tylną oficyny oparł się na zewnętrznym murze niskim. Do muru wschodniego przejazdu bramnego z przełomu XVIIIjXIX w. przyparto murowane przybudówki o funkcji raczej gospodarczej.

Pochodzącą z 1800 r. sytuację Bramy znamy z przerysu wykonanego przez A. Brosiga w 1932 r. (ryc. 13). W latach 1820 -1821 u zbiegu ulic Wronieckiej i Stawnej wzniesiono arsenał artyleryjski, budynek przeznaczony wyłącznie dla potrzeb wojskowych, który stanowił jak gdyby przypomnienie dawnych militarnych funkcji tego miejsca (ryc. 14). Znaczącym elementem systemu obronnego, stanowiącym poniekąd jego zewnętrzną strefę, była fosa miejska. Niestety nie uzyskano pełnego profilu przekroju poprzecznego jej koryta występującego na odcinku Bramy Wroniec

Zbigniew Karolczak

Ryc. 14. Plan Poznania, ok. 1828 r. (wycinek). W pobliżu Bramy Wronieckiej widoczny, wzniesiony w 1821 r, arsenał artyleryjski. Autor nieznany. Oryginał w Zentrales Staatsarchiv, Dienstelle Merseburg.

kiej. Nie odczytano też zachodzących w ciągu wieków zmian sytuacyjnych w zasięgu fosy. W oparciu o poczynione obserwacje należy sądzić, że fosa przebiegała przed czołem Bramy w I fazie, będąc nieco odsuniętą od wewnętrznego muru wysokiego. Jak wiadomo, fosa na tym odcinku zasilana była wodami Bogdanki (Rudnika). Wjazd do Bramy odbywał się po moście drewnianym tuż przy Bramie - zapewne zwodzonym. Niestety, jak dotąd nie uzyskano żadnych materialnych dowodów na potwierdzenie tego faktu. Należy zwrócić uwagę na wyjątkowe znaczenie, jakie posiada ustalenie zmian koryta fosy i jej przejścia przez węzeł Bramy Wronieckiej dla prawidłowego odczytania jej przeobrażeń przestrzenno-budowlanych. Fosa miejska była ciągle i systematycznie zamulana na skutek "spowolnionego" przepływu coraz bardziej zanieczyszczonych wód Bogdanki (Rudnika). Nie zawsze namuły i nieczystości były z jej obszaru systematycznie usuwane. Niemniej co jakiś czas fosy oczyszczano i pogłębiano. O fakcie tym świadczą wzmianki źródłowe pochodzące z XV w., m. in. korespondencja miasta z Władysławem Jagiełłą dotycząca pogłębienia fos miejskich, co miało miejsce w 1411 r. 25 . Dokonywane wizje murów czy to w 1654 26 , czy 1756 r. 27 odnotowują fakt.. .zarzucenia z obydwu stron/os miejskich, które były błotem i gnojem tak zalazłe, że woda niewielkim zaledwie strumieniem płynęła... Źródła pisane dotyczące Bramy Wronieckiej są wyjątkowo skromnie. Nazwa ulicy i Bramy Wronieckiej wynika zapewne ze znaczenia, jakie nabyły Wronki u schyłku XIII w. Wronki położone w pobliżu przejścia przez Wartę, przy szlaku prowadzącym w kierunku Pomorza Szczecińskiego, uzyskały znaczącą i kluczową pozycję głównie z powodu politycznego - ekspansji brandenburskiej zmierzającej do opanowania obszaru położonego wzdłuż biegu Warty i Noteci. W ostatniej ćwierci XIII w. Wronki pełniły niewątpliwie ważną rolę strategiczną - wtedy też zapewne powstała i utrwaliła się nazwa ulicy i Bramy Wronieckiej. O samych początkach Bramy Wronieckiej brak jest zupełnie informacji źródłowych. Wiadomo jedynie, że przez Bramę kierował się ruch zarówno z przedmieść, jak i z najbliższych wsi podmiejskich: Św. Wojciecha, Winiar, Bonina, Naramowic, Umultowa, Piątkowa, Glinek, Jeżyc i Niestachowa (Sołacza).

Pierwszą historyczną wzmianką o Bramie Wronieckiej jest podanie jej nazwy (obok Bramy Wielkiej) w 1432 r. 29 . Wymieniono ją również (wspólnie z pozostałymi trzema bramami, tj. Wielką, Wrocławską i Wodną) w 1454 r. 30 Pierwszą wiadomością odnoszącą się do Bramy jako budowli jest opis szkód wyrządzonych pożarem miasta w 1536 r. Wymieniono wówczas Bramę Wroniecka wraz z zawartymi w niej budynkame l . Wskazanie dotyczyło zapewne całego, już rozbudowanego w tym czasie, kompleksu węzła bramnego. Odbudowa Bramy, która nastąpiła wkrótce po tym pożarze, wprowadziła zmianę jej funkcji i to w części odnoszącej się do wieży bramnej, którą zaadaptowano na więzienie. Wykluczyć jednak nie można, że celowi temu służyła już wcześniej. Posiadała ona loch (odsłonięty w trakcie badań) oraz tzw. "sklep górny", o czym donosi wiadomość źródłowa pochodząca z 1558 r. 32. Loch dostępny z poziomu pierwszego piętra utworzono przez zamurowanie przejazdów. Fakt ten po

Zbigniew Karolczak

Ryc. 15. Brama Wroniecka. Krata okienna (XVII w.)twierdzają kolejne wiadomości źródłowe pochodzące zarówno z 1578 r. 33, jak i z 1580 r. 34 Stosownie do uchwały konstytucji sejmowej z 1588 r. 35 głębokość lochu powinna wynosić co najmniej 12 łokci, czyli ok. 6 m. Sądzić należy, że umiejscowiony w wieży Bramy Wronieckiej loch więzienny warunek ten spełniał. Na naj starszym widoku Poznania pochodzącym z 1618 r. 36 wieża bramna posiadała dwie górne kondygnacje z oknami (ryc. 15). Kondygnacja wyższa mieściła zapewne tzw. "sklep górny", podczas gdy w pośredniej, kluczowej dla pomieszczeń więziennych (górnego i dolnego), prawdopodobnie znajdowała się izba straży. Nierozstrzygniętą do końca pozostaje sprawa komunikacji pionowej w wieży bramnej. Sądzić należy, że osadzona w ciągu murów miejskich wieża była połączona na poziomie pierwszej kondygnacji (nad pierwotnym przejazdem) z gankiem umieszczonym na tych murach. Schody na ganek musiały znajdować się tuż obok wieży. Przeprowadzone badania faktu tego nie potwierdziły. Zachowane od zachodniej strony wieży pozostałości kamiennej ławy, obok funkcji stabilizującej jej ścianę tylną, mogły również dodatkowo pełnić rolę wspornika pod późniejsze (być może pochodzące z XV - XV /XVI w.), zewnętrzne schody prowadzące na wieżę. Po zburzeniu zachodniego, "przywieżowego" odcinka wewnętrznego muru wysokiego, co nastąpić mogło na początku XV w., urządzono przejazd zlokalizowany po zachodniej stronie pierwotnej wieży bramnej. W okresie późniejszym, nawet w XVIII w., ze struktury tego muru wyprowadzono nadwieszony na trapie, bliżej nieokreślony element pełniący rolę wypełnienia łączącego mur ze ścianą zachodnią wieży bramnej. Przeznaczenia (funkcji) tego elementu ze względu na szczątkowość jego zachowania dotąd bliżej nie określono. Zamurowanie przejazdu przez wieżę wiązało się z utworzeniem po jej zachodniej stronie "nowego" przejazdu i to opracowanego w formie bramy, która jak wiemy przepruła zachodni odcinek muru wysokiego. Powstanie nowej Bramy o szerszej i wyższej arkadzie warunkowane było przede wszystkim zwiększeniem przepustowości i, tym samym, lepszej funkcjonalności przejazdu, a to skutkiem, począwszy od schyłku XIV w., znacznego natężenia komunikacji na kierunku północnym - w stronę Szczecina 37 . Potrzeba przebudowy mogła wystąpić na przełomie XIV i XV w., czasowo korespondując z wzniesieniem drugiej, zewnętrznej linii muru niskiego, co nastąpiło - jak wiadomo - w XV w. Zamurowanie dotychczasowego przejazdu w wieży bramnej umożliwiło jej adaptację na loch więzienny. Przeprowadzone badania archeologiczno-architektoniczne Bramy Wronieckiej odsłoniły na znacznej przestrzeni jej murowaną strukturę, pozwalając na prześledzenie i ustalenie kilku podstawowych faz jej rozwoju. Dzięki tym badaniom było możliwe rozwarstwienie budowlane i chronologiczne Bramy oraz ustalenie czterech zasadniczych jej faz rozwojowych. Niestety nie uzyskano pełnego obrazu przeobrażeń przestrzennych Bramy w rzucie. Ze względu na stan jej zachowania Uedynie w partiach przy- i fundamentowych) trudno uzyskać pełny obraz wyglądu i funkcjonowania Bramy przez wieki. Na bazie uzyskanych danych potrafimy w sposób tylko przybliżony wyobrazić sobie formę przestrzenną Bramy fazy I (ryc. 3/1) - stosunkowo zresztą najprostszej. Dużo można powiedzieć o fazie III rozwoju Bramy (ryc. 3/4) będącej z architektonicznego punktu widzenia najwartościowszym etapem jej rozwoju ze względu na możliwość porównania z zachowaną już z tego okresu ikonografią. To samo dotyczy danych, które uzyskujemy, dysponując źródłami kartograficznymi. Obraz fazy IV rozwoju Bramy, opracowanej w kształcie łuku triumfalnego, jest stosunkowo przejrzysty dzięki dwum widokom pochodzącym z poło XIX w. i przekazowi z ok. 1800 roku. Brama Wroniecka jest jednym z wielu elementów średniowiecznego systemu obronnego Poznania. W systemie tym pełniła ściśle określoną i znaczącą funkcję. Dzieje Bramy nierozerwalnie wiążą się z obronnością miasta i jej rozwojem na przestrzeni wieków. Na obronność miasta składało się kilka czynników. Jednym z nich była jego osłona, czyli obwarowania - fortyfikacje stanowiące podstawę organizacji obrony. Podstawowym dokumentem w dziejach Poznania wprowadzającym nowe i doskonalsze (na sposób zachodnioeuropejski) wzory organizacji miasta, porządkującym również zagadnienia wojskowe - jest przywilej lokacyjny z 1253 r. 38 Wśród fragmentów dotyczących obronności znajduje się wiadomość

Zbigniew Karolczako świadczeniach mieszczan ponoszonych zarówno w obronie miasta, jak i kraju - przemilczano jednak sprawę budowy fortyfikacji. Sądzić należy, że był to również obowiązek mieszczan poznańskich, podobnie jak zobowiązanie przygotowania i utrzymywania urządzeń obronnych w stanie gotowości. W dokumencie lokacyjnym Przemysł I zobowiązał się do utrzymywania na własny koszt sześciu zbrojnych, w tym czterech strażników i dwóch kuszników 39 . Liczba czterech strażników wynikała z funkcjonowania czterech bram miejskich, na co zwrócić należy szczególną uwagę. Niemniej spełnienie tego zapisu nastąpiło dopiero w 1299 f., w którym to Władysław Łokietek - rezygnując co prawda z obietnicy utrzymywania na własny koszt, już tym razem czterech kuszników i czterech strażników - scedował ten obowiązek na miasto, przekazując na ten cel część wsi Górczyn wraz z jej dochodami 40 . W momencie rozpoczęcia budowy fortyfikaq'i zapaść musiała decyzja o usytuowaniu bram miejskich, określeniu ich liczby i sposobu zabezpieczenia. Wiązać to należy z nowym założeniem urbanistycznym lokowanego miasta.

Przy ich wznoszeniu wykorzystano też właściwości miejscowego środowiska - zwłaszcza warunki topograficzne i hydrograficzne. Umiejscowienie bram miało podstawowe znaczenie dla miasta również z punktu widzenia jego walorów militarnych. Bramy, nie tylko we wcześniejszych fortyfikacjach drewniano-ziemnych, ale i w murowanych, stanowiły dla ich budowniczych trudny do rozwiązania problem techniczny i to zarówno z przyczyn pełnionych przezeń funkcji (miejsca szczególnie narażone na atak nieprzyjacielski) , jak i lokalizacji. Z tych też względów wybór miejsca budowy bram (niekiedy całego kompleksu bramnego) urastał do rangi decyzji podstawowej. W Poznaniu o miejscach tych decydowały zarówno warunki terenowe, o czym wspomniano, jak również istniejący wcześniej układ dróg handlowych wynikający poniekąd z funkcji ekonomicznych miasta. Na trasie szlaku północnego wzniesiono Bramę Wroniecką, natomiast przy trakcie południowym (na Wrocław z rozwidleniem do Lubusza) powstała Brama Wrocławska. Na wschód prowadziły Bramy Wielka i Wodna (ryc. 1). Wybór miejsca budowy bram poznańskich uznać musimy raczej za trafny i odpowiadający ówczesnym wymogom obronności miasta. Proces wznoszenia obwarowań murowanych był stosunkowo powolny.

W Poznaniu trwał kilka dziesiątków lat. Nie było to czymś wyjątkowym - dotyczyło prawie wszystkich większych miast nie tylko polskich, (ryc. 16) ale również europejskich. W literaturze przedmiotu przyjmuje się, że fortyfikacje murowane w Poznaniu zaczęto wznosić dopiero pod koniec XIII w. 41 Proces ten rozpoczął się zapewne ok. 1275 f., a jego zakończenie nastąpiło na początku XIV w. Właścicielem i fundatorem fortyfikacji miejskich był Przemysł II. Sytuacja taka trwała zapewne do schyłku XIV w., kiedy to stały się one własnością miasta 42 . Oceniając rolę Bramy Wronieckiej w obwodzie warownym Poznania, nie sposób nie dokonać również takiej oceny całości miejskiego systemu fortyfikacyjnego i określenia jego roli w strukturze militarnej państwa. Na począt

Ryc. 16. Miasta otoczone murami wg stanu z ok. 1400 r.

(oprać. J. Widawski)ku musimy zdać sobie sprawę z faktu, że podstawowym czynnikiem, który w decydujący sposób wpływał na przygotowanie i sprawność miejskiego systemu obronnego - było zagrożenie zewnętrzne. W XIII i XIV w. momentów takich było kilka. W drugiej połowie XIII w. zaistniało zagrożenie brandenburskie, w początkach XIV w. - niebezpieczeństwo krzyżackie. W okresie tym częste też były wojny lokalne. Lakoniczna wzmianka źródłowa donosi o najeździe i spaleniu miasta w 1274 r. przez Brandenburczyków 43 . Wydaje się, że zniszczono wtedy wcześniej wzniesione obwarowania drew

Zbigniew Karolczakniano-ziemne i było to powodem rozpoczęcia budowy nowych fortyfikacji - tym razem murowanych. W 1314 r. Władysław Łokietek zbrojnie zdobył Poznań 44 wcześniej zajęty przez załogę i stronników śląskich w Wielkopolsce (między innymi wójta poznańskiego Przemka). Najpierw zdobyto fortyfikacje miasta lewobrzeżnego a następnie prawobrzeżnego. Walki prowadzono z niezwykłą zaciętości ą 45. W 1331 r. Poznań znalazł się ponownie w wirze zmagań pomiędzy Władysławem Łokietkiem a zakonem krzyżackim, w których jako sojusznicy tego ostatniego uczestniczyli Czesi, ingerując w wewnętrzne sprawy naszego państwa. Walki o Poznań trwały od 5 do 11 października 1331 r. i miały bardzo gwałtowny przebieg 46 . Miasta jednak nie zdobyto i to ze względu na zdecydowaną postawą jej obrońców. Podczas wojny domowej Grzymalitów z Nałęczami w 1383 r. (walki miejscowej opozycji - w tym mieszczaństwa pod przywództwem wojewody poznańskiego Wincentego z Kępy, ze starostą wielkopolskim Domaratem z Pierzchną)47, po bezkrwawym opanowaniu miasta - pomimo czynionych prób - nie zdobyto wówczas Zamku 48 . Ostatecznie Władysław Jagiełło w 1386 r. pogodził zwaśnione strony.

Przełom XIII i XIV oraz początek XIV w. był dla Poznania i Wielkopolski okresem niepokoju politycznego. Powodem była tragiczna śmierć Przemyśla II w 1296 r. oraz wojna pomiędzy stronnikami Władysława Łokietka i Henryka Głogowskiego w 1314 r. W okresie tym ponownie zafunkcjonował system fortyfikacyjny Ostrowa Tumskiego, którego obwarowania zapewne odnowiono i przystosowano do obrony. Oblężenie czeskie w 1331 r., będące sprawdzianem zdolności obronnych miasta, stanowiło ostatnie niebezpieczeństwo militarne dla średniowiecznego Poznania. Wydarzenia z 1383 r. i prowadzone wówczas walki były tylko epizodem, a dokonane wówczas oblężenie Zamku było raczej symboliczne. Były to ostatnie wydarzenia wojenne, jakie rozegrały się wówczas w Poznaniu. Miasto, aż do połowy XVII w., nie zaznało żadnego bezpośredniego zagrożenia zewnętrznego. Sytuacja ta wpłynęła zdecydowanie negatywnie na walory militarne poznańskiego kompleksu obronnego. Nie znaczy to wcale, że miasto przestało odgrywać jakąkolwiek rolę w strukturze militarnej państwa. W jakimś stopniu dbano jednak o stan techniczny fortyfikacji poznańskich - naprawiano mury, oczyszczano fosy, rozbudowywano i wzmacniano bramy, w końcu wzniesiono drugą linię murów. Poznań stracił jednak, wiążącą się z zachodnim kierunkiem polityki państwowej, swoją dotychczasową, kluczową pozycję strategiczną. Punkt ciężkości tej polityki już w XV w. przesunął się na Wschód, preferując rozbudowę miast i twierdz usytuowanych wzdłuż granicy wschodniej i południowej. Sytuacja ta była zresztą konsekwencją zawartej unii z Litwą powodującej radykalną zmianę polskiego teatru wojny. W drugiej połowie XV w. i w XVI w. dokonały się nie mniej istotne i znaczące zmiany zarówno w samej strukturze miejskiego kompleksu obronnego, jak również w jego potencjale wojskowym. W okresie tym wzniesiono drugi mur obronny z basztami armatnimi. Rozbudowano również kompleksy bramne, zwłaszcza bram Wronieckiej i Wrocławskiej. Dodano prawdopodobnie również nowe zwieńczenia na ich wieżach. Wówczas bowiem artyleria decydowałai przesądzała o wartości obronnej. Miasto było jednak w nią słabo wyposażone. Decyzje monarchów określiły miejsce, gdzie zlokalizowano główne składnice armat. Były to miasta położone na ziemiach, które skupiały podstawowy wysiłek militarny państwa (np. Lwów, Zamość, ale również Kamieniec i Bar). Wspomniano już wcześniej, że okres ten nie był sprzyjający dla utrzymania obronności Poznania na odpowiednim poziomie. W okresie tym stopniowo też kurczyły się możliwości finansowania robót przy rozbudowie fortyfikacji miejskich. Warunki polityczne również temu nie sprzyjały - miasto leżało bowiem poza obszarem strategicznym państwa. Prace ograniczały się przede wszystkim do doraźnych (dorywczych) i bezwzględnie koniecznych napraw niszczejących fragmentów (odcinków) fortyfikacji. Niemniej jednak fortyfikacje miejskie właśnie w tym okresie (tj. w XV - XVIXVI w.) uzyskały ostateczny kształt. W ich to obrębie miasto "okrzepło", nie przekraczając już ich granicy. Stan ten trwał aż po schyłek XVIII w. Wbrew powszechnie panującym sądom należy stwierdzić, że walory obronne Poznania już u schyłku XV w. pozostawiały wiele do życzenia. Sądzić należy, że w okresie tym - zresztą korzystnie wpływającym na rozwój gospodarczy miasta - zaznaczyło się stopniowe obniżanie jego walorów militarnych i to pomimo wielokrotnie podejmowanych prób modernizacji umocnień poznańskich, aż do zupełnego ich zaniku - co nastąpiło w XVIII w. Wprowadzane wówczas zmiany były jednak częściowe a wykonywane prace nie najwyższej jakości. Przemiany w fortyfikacjach poznańskich inspirowane były ich stopniową degradacją wywołaną dynamicznym postępem w zakresie środków zdobywania umocnień (zwłaszcza rozwoju artylerii). Istniejące mury obronne przestawały gwarantować bezpieczeństwo i stąd też rozpoczęto je modernizować czy to poprzez budowę nowej linii umocnień, czy też wznosząc dodatkowe zabezpieczenia przed bramami wylotowymi z miasta. Konstrukcja bram, podobnie zresztą jak i cały system dodatkowych zabezpieczeń, ulegała stosunkowo częstym modernizacjom. I tak system obronny Bramy Wronieckiej wypełniał przestrzeń pomiędzy wewnętrznym i zewnętrznym murem, flankując obszar przedmurza na północ wyprowadzonym tzw. "wielkim przedbramiem". W formie nowożytnej system obronny Poznania ukształtował się w pierwszej połowie XVI w., oczywiście uwzględniając możliwości działań oblężniczych przy użyciu artylerii. W okresie późniejszym wprowadzano niewielkie tylko zmiany podyktowane bądź to koniecznością modernizacji, bądź też częściej - odbudowy ze zniszczeń. Długotrwały okres pokoju, jaki przeżywał Poznań przez XVI i pierwszą połowę XVII w., spowodował obniżenie wartości obronnych i zahamowanie rozwoju jego umocnień. Mówiąc o miejscu artylerii w rozwoju sztuki wojennej i zastosowaniu jej w skali dostatecznie efektywnej, zaznaczyć należy, że głównie względy techniczne sprawiły, iż artyleria oblężnicza wcześniej niż polowa osiągnęła niezbędne minimum skuteczności. Zasadniczy przełom w sztuce oblężniczej dokonał się na Zachodzie dopiero w kampanii włoskiej Karola VIII (w 1494 r.), a więc przed analogicznym przełomem spod Rawenny (1512 r.) i Marignano (1513 r.) - pierwszymi stoczonymi w polu bitwami artyleryjskimi 49 . Poligonem

Zbigniew Karolczakdoświadczalnym w zakresie sztuki oblężniczej był północno-zachodni odcinek polskiego teatru wojny - Pomorze i Prusy. Tam bowiem występowało największe nasycenie w miejsca obronne (twierdze). Było to terytorium znacznie zurbanizowane, gdzie z natury rzeczy działania wojenne przybierały postać oblężeń. Już w XV w., podczas toczonych wojen z zakonem krzyżackim, oblężenia stanowiły istotny element prowadzonych tam wszelkich działań wojennych. W działaniach tych rola artylerii była znikoma. Zamki i miasta zdobywano bowiem na ogół głodem i przekupstwem. Dopiero podczas ostatniej wojny z Krzyżakami prowadzonej w 1520 r. polskie działa oblężnicze z łatwością rozbijały mury średniowiecznych twierdz (Kwidzyn, Holąd)50. Wysokie i stosunkowo "cienkie" mury obronne tych twierdz szybko ulegały niszczącemu działaniu pocisków artyleryjskich, wykazując przy tym rzeczywiście małą na nie odporność. W tym czasie były już technicznie przestarzałe i nieprzydatne. Przełomowe doświadczenia ostatniej wojny z Krzyżakami w zakresie zastosowania artylerii oblężniczej przeniesiono na Wschód dopiero podczas kampanii batoriańskich (1579 - 1581). Widoczne, zwłaszcza od początku XVII w., wyraźne osłabienie ekonomiczne Poznania z czasem odbiło się negatywnie na stanie obwarowań, których utrzymanie wymagało znacznych nakładów finansowych. Decydująca o podatkach szlachta nie widziała potrzeby utrzymywania fortyfikacji miejskich w należytym stanie. Nieprzywiązywanie większego znaczenia do ich rozbudowy wynikało z ogólnych przesłanek panującego w Rzeczypospolitej ustroju politycznego. Konflikt szlachecko-mieszczański doprowadził na przełomie XV i XVI w. do wyrugowania mieszczan z życia politycznego przy równoczesnym "podcięciu" korzeni ekonomiki mieszczańskiej. Również jednym z efektów rozwoju wojskowości polskiej był specyficzny stosunek do stałych punktów oporu, które w większości przypadków nie były brane w ogóle pod uwagę jako jeden z podstawowych i istotnych czynników prowadzenia wojen. Działania wojskowe, prowadzone zresztą prawie wyłącznie na wschodnim teatrze wojennym, posiadały charakter zdecydowanie ruchomy i prowadzone były głównie przez jazdę rozstrzygającą o wyniku bitew i wojen. Zachodzące w poznańskim kompleksie obronnym zmiany wynikały z roli polityczno-militarnej miasta, jaką ono pełniło w XV - XVIII w., decydującej o kolejnych jego fazach rozwojowych. Jak wiadomo, w ówczesnej Polsce prawie zupełnie nie doceniano znaczenia fortyfikacji miejskich wbrew panującym powszechnie w innych państwach europejskich na Zachodzie odwrotnym tendencjom w tym zakresie. Na przełomie XVI i XVII w. istniejące fortyfikacje polskie (poza nielicznymi wyjątkami) w wyniku rozwoju techniki wojskowej nie mogły już skutecznie przeciwstawić się broni oblężniczej. Dlatego też polityczno-militarne znaczenie miasta w XVIXVI - XVI w. stopniowo malało. W poło XVII w. doszło do konfrontacji przestarzałego systemu obrony z nowoczesną techniką wojskową, z jakim skutkiem - wiemy. Charakterystyczne, że wraz ze stopniowym narastaniem zjawisk, które uniemożliwiały modernizację poznańskiego systemu obronnego - następowała stopniowa zmiana roli polityczno-militarnej Poznania.

Po zagrożeniu szwedzkim nastąpiła groźba agresji brandenburskiej a następnie pruskiej51. Ranga miasta jako punktu strategicznego zdecydowanie w tym czasie wzrastała. Niestety w okres XVII/XVIII - XVIII w. miasto wkroczyło zupełnie nieprzygotowane pod względem obronnym. System obronny miasta był przestarzały a jego fortyfikacje w dużej mierze zrujnowane. Wiek XVII nie przyniósł miastu żadnych istotnych zmian jakościowych w zakresie jego obronności. W mieście obowiązywały nadal zasady średniowiecznej organizacji obrony uniemożliwiające skuteczne stawienie czoła potencjalnemu wrogowi. Wobec rozwiniętej już w tym czasie i stojącej na wysokim poziomie techniki wojennej - system obronny Poznania okazał się przestarzały i niesprawny. W polskiej sztuce wojennej czasów nowożytnych nie zwracano zbytniej uwagi na umocnienie miast jako istotnego niegdyś elementu obrony państwa. Stan fortyfikacji poznańskich w połowie XVII w., o czym świadczą dokonane lustracje w latach 1564 52 i 1569 53 , pozostawia wiele do życzenia, zupełnie nie zapewniając skutecznej obrony miastu i ludności je zamieszkującej. Najazd szwedzki w 1655 r. wykazał zupełną nieskuteczność obrony nie tylko Poznania, ale i innych miast wielkopolskich i polskich w ogóle. Szwedzi łatwo opanowali prawie cały kraj, gdyż oprócz nielicznych wyjątków większość stałych miejsc oporu (ufortyfikowanych miast, twierdz miejskich i zamków) była przestarzała i do obrony zupełnie nieprzydatna. Do tych nielicznych należały Krzyżtopór, Tęczyn i Wiśnicz, które, pomimo że wzniesione w systemie bastionowym i przystosowane do nowego sposobu prowadzenia wojny - również zostały zajęte i zniszczone przez wojska szwedzkie. Wszystkie inne zdobyte punkty oporu opisuje w swoim dziele Samuel Puffendorf54 jako posiadające "moenia cum turribus", czyli wzniesione w średniowieczu i według wówczas obowiązującego systemu. Wojska szwedzkie zajęły miasta wielkopolskie i położone na ziemiach z nią graniczących, m.in.: Kalisz, Konin, Koło, Czarnków, Nakło, Bydgoszcz, Gniezno, Kruszwicę, Międzyrzecz, Poznań, Rogoźno, Środę, Pyzdry, Kościan (gdzie obwarowania zburzono), Krotoszyn (który spalono), Koźmin, Ostrzeszów, Grabów, Zbąszyń i Gołańcz. Szwedzi w ogóle starali się zburzyć wszystkie warownie położone w Polsce, co prawie im się udało. Fortyfikacje tych miast nie stanowiły już w tym czasie skutecznej zapory przed nieprzyjacielem. W okresie tym obowiązujący nadal w Polsce średniowieczny system obronny był niesprawny i przestarzały. Plan miasta Poznania pochodzący z 1655 r. E. Dahlbergha 55 (ryc. 17) pokazuje stan fortyfikacji średniowiecznych oraz zamierzenia szwedzkie wzniesienia dzieł na ówczesne czasy już nowoczesnych. Na przedpolu Bramy Wronieckiej nie zamierzano jeszcze w tym czasie umieścić dzieła nowożytnego.

Oblężenia miasta, które miały miejsce w latach 1655 (szwedzkie) i 1657 (polskie) spowodowały realizację szwedzkiego projektu osłonięcia nowymi dziełami fortyfikacyjnymi (bastionami) najbardziej zagrożonych odcinków murów miejskich. Nastąpiło to zapewne pod koniec lat 60-tych XVII W. 56 Znaczące prace remontowe nad fortyfikacjami Poznania prowadzono w latach 16821686 57 . Źródła informują o remoncie Bramy Wielkiej i Wrocławskiej, również

Zbigniew Karolczak

Ryc. 17. Plan Poznania - 1655 r. (szwedzki). Lewobrzeżne miasto w murach - zamek, średniowieczne mury obronne z bramami i fosą, fortyfikacje nowożytne: 1 - Bastion Bramy Wrocławskiej, 2 - Bastion osłaniający basztę Armatnią, 3 - Bastion furty Ciemnej Z dzieła: S. Puffendorf, De rebus a Carolo Gustavo, Suaecie Rege commentarium, Norimbergae 1696r. Wyk. E. J. Dahlbergh. Ryt. F. Lapointe.

murów i baszt położonych w ich pobliżu. Niestety, nie wspominają o Bramie Wronieckiej. Pełen, zamknięty system bastionowy posiadały takie miasta, jak Toruń 58 , Gdańsk 59 i Elbląg60. Nowoczesny system posiadał także Wrocław 61 i Kraków 62 . Jednak brak bodźców polityczno-militarnych spowodował dalszy upadek znaczenia miast i deprecjaq'e posiadanych przez nie fortyfIkaq'i. W XVII w. Poznań był już miastem o drugorzędnym znaczeniu w państwie.

Prowadzona w latach 1703 - 1717 wojna północna spowodowała całkowitą ruinę gospodarczą Poznania, ale w zakresie militarnym - co zasługuje na podkreślenie - przyniosła realizację w miarę pełnych systemów obrony. Szwedzi zajmując miasto 18 września 1703 r. znali jego wartość strategiczną na wielkopolskim "teatrze wojennym". Przystąpili nie tylko do remontu fortyfIkacji miejskich, ale przede wszystkim do ich modernizaq'i. Podjęte wówczas prace ograniczyły się prawie wyłącznie do robót ziemnych. Prowadzono także roboty murarskie przy Bramie Wrocławskiej oraz na innych odcinkach murów. Trud

Ryc. 18. Plan Poznania - 1704r. (saski). Fortyfikacje średniowieczne i nowożytne. Na południowym i wschodnim przedpolu widoczne dzieła obronne: 1 - Bastion Bramy Wrocławskiej, 2 - Szaniec garbarski, 3 - Szaniec mostu Chwaliszewskiego (Wielkiego), 4 - Reduta furty Dominikańskiej, 5 - Obwarowania kompleksu gmachów jezuickich. Z dzieła: Der ausfiihrlichen Lebens Beschreibung Carls des XII, K6nigs in Schweden vierter Teil Frankfurt und Leipzig, 1705 r. Wyk. P.S. Faberno stwierdzić czy prowadzono je również przy Bramie Wronieckiej. Obraz fortyfIkacji miejskich w 1704 r. przekazują nam trzy plany: pierwszy P. S. Fabera pochodzący z dzieła G. Bodenehra 63 (ryc. 18), drugi - prawdopodobnie niemiecki 64 , trzeci natomiast saski 65 . Dwa ostatnie są zresztą kopiami planu pierwszego. Plany te nadal nie odnotowują umocnień ziemnych przed Bramą Wroniecka. Trwające od 14. października do 3. listopada 1704 r. oblężenie Poznania (i zamkniętych w nim Szwedów) przez wojska sasko-rosyjskie, zwłaszcza po 25. października przynosi poważne zniszczenia substancji militarnej w rejonie Bramy Wronieckiej. W miejscu tym, i to głównie z powodu braku umocnień ziemnych, bardzo szybko powstały wielkie wyrwy w murach dochodzące do 30 kroków (tj. ponad dwudziestometrowe). Po oblężeniu stan fortyfIkacji miejskich był fatal ny 66. Częściowemu zniszczeniu uległa również Brama Wroniecka. Wkrótce po zakończeniu oblężenia - już w 1705 r. - wznowiono prace przy naprawie fortyfIkacji 67 . Nowych inwestycji jednak nie reali

Zbigniew Karolczakzowano, a skala przeprowadzonych prac była stosunkowo niewielka. Przede wszystkim naprawiono elementy drewniane jak palisady i mosty. Palisady stawiano w miejscach dokonanych w murach wyłomów. Prace te trwały również w 1706 r. 68 Natomiast w 1707 r. naprawiano reduty i szańce w pasie zewnętrznego pierścienia fortyfikacji ziemnych 69. Podobne prace prowadzono też w latach 1708 -1709. Podstawowym efektem wysiłku fortyfikacyjnego Szwedów było wzniesienie w latach 1703 - 1709 zewnętrznego pasa fortyfikaq'i ziemnych. Wszystkie nowożytne dzieła wzniesione na przedpolu murów średniowiecznych stanowiły jedynie ich uzupełnienie. Miasto nadal nie posiadało w pełni nowoczesnego systemu fortyfikacji nowożytnych. Nie było też twierdzą w dosłownym tego słowa znaczeniu. Szwedzi prowadzili również remont wielu odcinków murów miejskich, zabezpieczając wyłomy powstałe podczas oblężenia miasta w 1704 r. 70 Po zajęciu miasta przez wojska saskie w 1710 r. niestety nie podjęto żadnych poważniejszych inwestycji fortyfikacyjnych. Natomiast lata 1 711-1713 przyniosły zdecydowaną zmianę w tym zakresie. W 1711 r. wykonano podstawowy zakres robót, otaczając miasto pełnym narysem zewnętrznych obwarowań ziemnych, który w latach następnych jedynie doskonalono i uzupełniano 71 . Był to system połączonych ze sobą dzieł bastionowych. Bastionem osłonięto również Bramę Wronieck ą 72 (ryc. 8-11). Trójkątny szaniec ziemny, składający się z podwójnego wału, swoją podstawą oparł się o istniejącą fosę miejską. Dodatkowo umocniono go palisadą i rowem. U nasady szańca umieszczono plac broni oraz usypano stanowisko dla ciężkiej artylerii. W pobliżu wierzchołka bastionu, pomiędzy wałami, mieściły się stanowiska dla dział mniejszego kalibru od czoła strzegących doń dostępu. Wjazd prowadził od strony zachodniej, będąc usytuowanym u nasady bastionu. Powstałe po obu stronach Bramy wyłomy w murach prowizorycznie zabezpieczono wałem ziemnym z palisadą, tworząc za fosą dodatkowe stanowiska dla artylerii. Obwarowania saskie wyraźnie wzorowano na systemie vaubanowskim 73 . Niewiele natomiast uwagi poświęcono murom miejskim tworzącym dawny średniowieczny pierścień obronny. Zupełnie ich nie konserwowano ani też nie naprawiano. W 1716 r. ponownie podjęto prace fortyfikacyjne. Ograniczyły się one już tylko do zewnętrznego pierścienia obwarowań ziemnych. Na posiedzeniu Sesji Trzech Porządków w dniu 1. lipca 1716 r. stwierdzono, że "...wszędzie ruina, mury i bramy potrzebują remontu... ,,7i. Po zajęciu miasta w 1716 r. przez wojska konfederatów tarnogrodzkich zniszczono większość obwarowań saskich. Zachowano jednak bastion Bramy Wronieckiej. Na posiedzeniu Sesji Trzech Porządków w dniu 9. maja 1719 r. podjęto decyzję o rozebraniu wieży Bramy Wronieckiej75. Ze względu na zniszczenie jej górnych partii wieża poważnie zagrażała otoczeniu. Jak wiadomo, zamiar ten doczekał się realizacji dopiero po 1780 r. 76 Z przeznaczonych na ten cel stosunkowo niewielkich środków finansowych przeprowadzono zaledwie remont murów w najbliższym otoczeniu B ramy 77. W latach 1728 i 1732 wydatkowano dosyć znaczne (8 tysięcy florenów) środki finansowe z przeznaczeniem na naprawę murów przy Bramie Wronieckiej78. Prace te ograniczyły się jednak do drobnych napraw, nie wpływając znacząco na pod

niesienie walorów militarnych fortyfikacji miejskich. W latach 1733 -1 734 ponownie przystąpiono do naprawy obwarowań miejskich. Zamurowano również niektóre furty miejskie. Opracowano plan odbudowy obwarowań ziemnych 79 . Występujące w latach 1734 i 1736 powodzie spowodowały jednak znaczne zniszczenie miejskich urządzeń obronnych. Wiele odcinków murów uległo zawaleniu 80 . Stan taki trwał aż po schyłek Rzeczypospolitej. W takim stanie zastali je Prusacy, uznając istniejące fortyfikacje za nieprzydatne i dokonując ostatecznie ich rozbiórki, co nastąpiło na przełomie XVIII/XIXXIX 81 w.

PRZYPISY

1 Informator Archeologiczny, Badania 1978, Warszawa 1979, s. 241 - 243; ibidem, Badania 1979, Warszawa 1980, s. 229-230; ibidem, Badania 1980, Warszawa 1981, s. 208-212; ibidem, Badania 1981, Warszawa 1982, s. 243 - 244.

2M. Jaffe, Die Stadt Posen unter preussischer Herrschaft, Leipzig 1909, s. 54; widok klasycystycznej Bramy Wronieckiej tuż przed jej rozbiórką w 1846 r. publikowany w pracy M. Warkoczewskiej, Widoki starego Poznania, Źródła ikonograficzne do zabudowy miasta Z wiekóio XVII - XIX, Poznań 1960, ii. 93; również w księdze pamiątkowej pt. Die Residenzstadt Posen und ihre Verwaltung in Jahre 1911, Posen 1911, s. 451. 3 E. Linette, Średniowieczne mury obronne Poznania, Poznań 1960, s. 14 (mps).

4 Lakoniczna wzmianka donosi o zuchwałym napadzie Brandenburczyków na Poznań, który spalono. Nie określajednak bliżej rozmiarów i zakresu dokonanych zniszczeń. .. .Anno Domini MCCLXXN Theutonici Poznaniam comburunt..., Spominki poznańskie, opr. A. Bielowski, Monumenta Poloniae Historica, Series Nova, t.III, Warszawa 1962, s.123; por. także E. Linette, Zamek w Poznaniu, Warszawa - Poznań 1981, s.30.

5 S. Świszczowski, Gródek i mury miejskie między Gródkiem a Wawelem, Kraków 1950, ryc.

13 (brama miejska na Gródku), ryc. 17 (baszta bramy Floriańskiej).

6 Badania systematyczne prowadziła w latach 1992 - 1993 Pracownia ArcheologicznoKonserwatorska w Poznaniu.

7Badania o charakterze interwencyjnym prowadziło w 1991 r. P.P. PKZ O/Poznań 8 Badania systematyczne prowadziła w 1992 r. Pracownia Archeologiczno- Konserwatorska w Poznaniu. 9 G. Braun, F. Hogenberg, Civitates orbis terrarum, Theatri praecipuarum totius mundi urbium liber sextus, t.VI, Kain 1618. 10 Patrz Źródła kartograficzne do dziejów Poznania, Poznań 1978, poz. kat. 6.

11 H. Miinch, Plany Poznania sprzed 1793 r. i ich wartość dla badań nad topografia miasta, Kronika Miasta Poznania (KMP), R. XV (1937), s. 46.

12H. Miinch, o.e., poz. 12, ryc. 9; patrz także Źródła kartograficzne..., poz. kat. 7.

13 M. Mika (wyd.), Visio moeniarum lapidearum et aliarum circum ferentiarum civitatis Posnaniensis, KMP, RXXI (1948), s. 209 n. 14 M. Jatfe, o.e., s. 54; por. przypis 4.

15 M. Warkoczewska, o.e., n. 93.

16Die Residenzstadt Posen..., ...Ehemaliges Wronker Tor (Zeichnung), s. 451, przechowywany w ówczesnym Kg!. Staatsarchiv (Posen C. IV B.5.6.). Por. przypis 4. 17 J. Łukaszewicz, Opis historyczno-statystyczny miasta Poznania w dawniejszych czasach, T. II, Poznań 1838 s. 56; M. Drozdowski, Próby odzyskania Poznania przez konfederatów barskich w latach 1770-1771, w: Rola Wielkopolski w dziejach narodu polskiego, Praca zb. pod red. St. Kubiaka i L. Trzeciakowskiego, Poznań 1979, s. 79.

Zbigniew Karolczak

18J. Wąsicki, Opis Poznania Z 1793 roku, w: Studia i materiały do dziejów Wielkopolski i Pomorza, 1956, z. 2, s. 407. 19 H. Sommer, Die Festung Posen und ihre preussischer Kommandanten, w: Deutsche Wissenschaftliche Zeitschrift fur Polen, 1928, z. 13, s. 130 n. 20 H. Sommer, Posens Entwicklung aIs Festung, w: Aus dem Posener Lande, 1910, s.328; tegoż, Die Festung Posen..., s. 132. 21 E. Klinkowski, Posen aIs Garnisonstadt vor 150 Jahren, w: Deutsce Wissenschaftliche Zeitschrift im Wartheland, 1943, z.7/8, s. 51 n.

22 R. Priimers, Die Stadt Posen in Siidpreussischer Zeit, Posen 1912, s. 21.

23 M. Jaffe, o.e., s. 54.

24 Deutsches Zentralarchiv Merseburg, Gen. Dir. Siidpreussen R. IX, nr 183, fol. 90.

25 Codex Epistolaris Seculi Decimi Quinti, T. II, Kraków 1891.

26KMP, R. XXI (1948), s.213-214.

27 J. Łukaszewicz, o.e., s. 55.

28 Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski (KDW), T. I, nr 489 i 493.

29 A. Warschauer, Stadtbuch von Posen, T. I, Po sen 1892, s. 51, przyp. 4; s. 274, nr 370 (lila); s. 275, nr 377 (lila).

30 H. Ziółkowska, Czas powstania i osobaJundatora zamku na Górze Przemysława, w: Studia i materiały do dziejów Wielkopolski i Pomorza, Poznań 1956, T. II, z. 2, s. 61. 31 A. Warschauer, Die Chronik der Stadtschreiber von Posen, Po sen 1888, s. 20, nr 43c.

32 W. Maisei, Sadownictwo miasta Poznania do końca XVI wieku, Poznań 1961, s. 275.

33 W. Maisel, o.e., s. 271.

34 ibidem, s. 271 35 ibidem, s. 271.

36 Z dzieła: G. Braun, F. Hogenberg, Civitates orbis terrarum..., por. przypis 11.

37 Si. Weyman, Ze studiów nad zagadnieniem dróg w Wielkopolsce od X do XVIII wieku, w: Przegląd Zachodni, R. IX (1953), z.6 - 8, s. 213.

38 KD W, T. I, nr 321.

39 .. .Item ut predicto civitas plena custodia, regnet, promisimus eciam civibus eiusdem civitatis quatuor vigiles et duos balistavios, KDW, T. II, Poznań 1878, nr 819, s. 181. 40 K. Olej nik, Z wojennej przeszłości Poznania, Poznań 1982, s. 43 i 77 i również Z. Pilarczyk, Obronność Poznania w latach 1253- 1793, Warszawa-Poznań 1988, s. 78.

41 P . 5 or. przypIS . 42 Przypuszczać należy, że umocnienia miejskie jeszcze w początkach XV w. były własnością królewską. N a fakt ten pośrednio wskazuje korespondencja prowadzona pomiędzy władzami miejskimi a Władysławem Jagiełłą (por. przypis 28.), w której król zwraca się o spowodowanie naprawy fosy. W udzielonej odpowiedzi władze miasta wyraźnie zapewniały o bezskutecznym wysiłku zmierzającym do utrzymywania umocnień w należytym stanie (por. Codex Epistolaris..., o.e. nr 39.; por. także Z. Pilarczyk, o.e., s. 79; również J. Łukaszewicz, o.e., T. I, s. 49.). 43 Por. przypis 6.

44 G. Labuda, Rola Wielkopolski w zabiegach Władysława Łokietka o umocnienie Królestwa Polskiego w latach 1296-1320, w: Dzieje Wielkopolski, T. I, s. 300-302. 45 J. Długosz, Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, Warszawa 1973, ks. 9, s.

78 - 79.

"'Rocznik Traski, w: Monumenta Poloniae Historica (MPH), T. II, s. 857; również Rocznik Małopolski, w: MPH, T. III, s. 195; także J. Długosz, Roczniki..., ks. 9, s. 214.

47 W. Moszczeńska, Rola polityczna rycerstwa wielkopolskiego w czasie bezkrólewia po Ludwiku Węgierskim, w: Przegląd Historyczny, R. XXIII (1925).

48 Kronika Janka z Czarnkowa, MPH, T. II, Warszawa 1961, s. 727-728.

49 Z. Spieraiski, Narodziny staropolskiej sztuki wojennej (szkic do syntezY), pr. zbiór.: Historia wojskowości polskiej. Wybrane zagadnienia, Warszawa 1972, s. 95. 50 W. Pociecha, Geneza Hołdu pruskiego (1467-1525), Gdynia 1937, s. 89-106.

51K. Olej nik, o.e., s. 63.

52 Opis murów i budynków miejskich Z 1654 r., opr. M. J. Mika, KMP, R. XXI (1948) li 3, s.

209 i 214.

53 Volumina Legum, T. IV, Petersburg 1859, s. 289 i 295; także J. Łukaszewicz, o.e., T. I, s. 52-53. 54 S. Puffendorf, De rebus a Carolo Gustavo Suaecie Rege gestis commentarium..., N orimbergae 1696. 55 E. J. Dahlbergh, Ichonographia Posnaniae Metropolis Poloniae Majoris, quae D. 21 Jul. 1655 se in fidem s. reg. ma Sueciae dedit, w: Źródła kartograficzne do dziejów Poznania. Katalog wystawy, Poznań 1978, poz. 1. 56 J. Łukaszewicz, o.e. T. II, s. 50.

57 Archiwum Państwowe w Poznaniu (APP), zespół: Varia, nr 1695 (1682-1683), fol. 93-96.

58 Por. widok perspektywiczny Torunia z ok. 1640 r. - miedzioryt M. Mariana: Typographia Electoratus Brandenburgici, oryginał w zbiorach Biblioteki PAN w Gdańsku. Por. także widok Torunia z 1655 r. - miedzioryt wg ryciny E. Dahlbergha reprodukowany w: B. Heyduk, Dahlbergh w Polsce. Dziennik i ryciny szwedzkie z dziejów "potopu" 16561657, Wrocław 1971, s. 187, poz. 91. Miasto posiadało podwójne średniowieczne mury miejskie, opasane nowszymi murami kurtynowymi oraz bastionami ziemnymi. 59pOr. plan Gdańska z 1655 r. zamieszczony w dziele S. Puffendorfa, De rebus... . Reprodukowany również w B. Heyduk, o.e., s. 139 i 140, poz. 45 i 46. Sztych przedstawia rzut i perspektywę systemu obronnego miasta - twierdzy bastionowej. 60pOr. plan Elbląga z 1655 r. Zamieszczony w dziele S. Puffendorfa, De rebus... . Reprodukowany również w B. Heyduk, o.e., s. 138, poz. 44. Sztych przedstawia plan miasta - twierdzy bastionowej.

61 Por. panoramę Wrocławia J. Linduitza z 1667 r. (w zbiorach Muzeum Narodowego we Wrocławiu [MNW]) czy też plan widokowy Wrocławia J. D. Schlenena z 1741 r. wg rys. F. B. Wernera (w zbiorach MNW), repr. w: O. Czerner, Wrocław na dawnej rycinie, Wrocław 1989, poz. 66 i 81.

62 Por. plan Krakowa z 1655 r., repr. w: B. Heyduk, o.e., s. 150, poz. 55. Na planie brak jeszcze systemu bastionowego. Natomiast plan Krakowa z 1657 r., wykonany podczas oblężenia miasta przez wojska polsko-austriackie, wykazuje już istnienie fortyfikacji bastionowych. Repr. w: Z. Pianowski, Wawel obronny, Kraków 1991, ryc. 70. 63 Belagerung der Stadt Basen von D. 4 Octobr. bis 24 Oct. 1704, miedzioryt z dzieła: Der aus fuhrlichen Lebens, Beschreibung Carls des XII, K6nigs in Schweden..., Frankfurt und Leipzig 1705. Omówiony u H. Miincha, Plany..., poz. 4 i w tekście oraz przedstawiony na ryc. 1. Oryginał w zbiorach MNP, Gr. 24353. 64 Posen, die Haupt Stadt in Gros Polen, w: G. Bodenehr, Curioses Staats und Kriegs Theatrum in Polen, Augsburg 1709. Omówiony u H. Miincha, Plany..., poz. 4 i w tekście.

Oryginał w zbiorach MNP, Gr. 10845.

65 Attaque von Bosen Anno 1704 commendirt vom General Pattkul vurde aber aufgehoben in Monath Nov. Oryginał w zbiorach Hauptstadtarchiv w Dreźnie, plany: Ing. Corps B III, Posen nr 1. Omówiony u H. Miincha, Plany..., poz. 5 oraz reprodukowany jako ryc. 2 na s. 38. 66 K. Jarochowski, Oblężenie miasta Poznania przez Patkula w 1704 roku, Poznań 1884, ss.

29, 33 i 36.

67 APP, zespół: MiscelI. XIV /31, fol. 1.

68 APP, zespół: Calculi, nr 859 i 861.

69 H. Miinch, o.e., s. 31.

70 H. Miinch, o.e., s. 3 O - 31.

71 H. Miinch, o.e., s. 32.

72 Por. plan umocnień Poznania z 1716 r. Rouxella de Longrave, stanowiący kopię planu Grawerta. Oryginał w Hauptstaatsarchiv w Dreźnie, Akten Loc. 3636, Ao 1716, BI. 29. Omawiany u H. Miincha, Plany..., poz. 12, ryc. 9. Repr. w: Źródła kartograficzne... poz. 7. 73 Z. Pilarczyk, o.e., s. 191.

Zbigniew Karolczak

74APP, zespół: Acta Trium Ordinum (ATO), 605, fol. 207.

75 APP, zespół: ATO, 605, fol. 236-238.

76 M. Jaffe, o.e., s. 54.

77 APP, zespół: Calculi, nr 867, fol. 8 (wydatki).

78 APP, zespół: Varia nr 1578, fol. 29.

79 H. Miinch, o.e., s. 34.

80 J. Łukaszewicz, o.e., T. I, s. 54.

81 Por. przyp. 23.