ZYCIE AKADEMICKIE
Kronika Miasta Poznania 1995 R.63 Nr2; Nasi Piastowie
Czas czytania: ok. 9 min.PROFESOR ALEKSANDER LEMPKA W MOICH WSPOMNIENIACH (w 5-cio lecie śmierci)
ALEKSANDRA SMOCZKlEWICZOWA
W Poznaniu, w dniu 1 października 1989 roku, w wieku 76 lat zmarł nagle profesor Aleksander Lempka, emerytowany profesor zwyczajny Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, b. dyrektor Instytutu Towaroznawstwa, b. kierownik Katedry i Zakładu Artykułów Spożywczych Instytutu. Osobowość profesora, zalety jego charakteru i umysłu oraz szeroka działalność naukowa i organizacyjna w ciągu wielu lat pracy na kierowniczych stanowiskach w Akademii Ekonomicznej wywarły olbrzymi wpływ na kształt, rodzaj i zasięg studiów towaroznawczych nie tylko w Poznaniu, ale i w całej Polsce. Jako doskonale wykształcony chemik ze szkoły znanego organika prof.
Jerzego Suszki z Uniwersytetu Poznańskiego, odznaczał się profesor Lempka dogłębnym i wnikliwym spojrzeniem na otaczający go świat i na przyrodę z całą jej złożonością. Znał bowiem bardzo dobrze tajniki badania materii za pomocą nowoczesnych technik analitycznych i potrafił swoje umiejętności i bogate doświadczenie wykorzystać w szeroko pojętej praktyce życia codziennego. Z takim przygotowaniem badacza i jako człowiek o rozległych horyzontach myślowych nadawał się profesor Lempka doskonale na organizatora i kierownika specjalności towaroznawczej na uczelni ekonomicznej. W poczynaniach swoich profesor Lempka okazał się bowiem świadomym i niestrudzonym kontynuatorem koncepcji "poznańskiego" modelu towaroznawstwa, powstałego już w latach międzywojennych (1926 - 1939) w ówczesnej Wyższej Szkole Handlowej l, a pielęgnowanego nadal przez zespoły nauczające w latach 1945-1950 w Akademii Handlowej2. Na czym polegał ów model? Dawne nauczanie towaroznawstwa oparte było przede wszystkim na systematyce materiałów, ocenie ich zewnętrznych właściwości i wynikłych stąd warunków przydatności dla gospodarki człowieka. Natomiast w Wyższej Szkole Handlowej dydaktykę towaroznawstwa opar
Aleksandra Smoczkiewiczowa
Ryc. 1. Pożegnanie prof Lempki. 1 X 1983 roku.
to na nauce o strukturze, właściwościach i przemianach pod wpływem warunków zewnętrznych wszelkich składników materii, a w szczególności surowców, produktów i towarów handlowych. Do programów nauczania studentów włączono w szerokim zakresie nauki przyrodnicze i techniczne, a do prowadzenia wykładów i ćwiczeń zaangażowano specjalistów z Uniwersytetu Poznańskiego.
Tak też działał profesor Lempka, gdy przejął kierownictwo towaroznawstwa w Uczelni. Usilnie zabiegał o powiększenie kadry naukowej i dydaktycznej, co w konsekwencji umożliwiało przekształcenie początkowo jednej przedwojennej Katedry Towaroznawstwa w dwie katedry: Towaroznawstwa Artykułów Spożywczych i Przemysłowych oraz Chemii Ogólnej i Analitycznej, a później w samodzielny, na prawach Wydziału, Instytut Towaroznawstwa z zakładami o różnych specjalnościach. Dzięki jego wieloletnim zabiegom towaroznawstwo, pod nazwą "nauki towaroznawcze", umieszczone zostało w wykazie nauk przyrodniczych Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego i N au ki w roku 1972, a Instytut uzyskał uprawnienia do nadawania stopni doktorskich w zakresie nauk towaroznawczych. Przyczyniło się to bezsprzecznie do rozwoju Instytutu Towaroznawstwa jako samodzielnej jednostki naukowej i do pewnej dominacji poznańskiej specjalności towaroznawczej w całej Polsce. Jednakże, żeby wszechstronnie ocenić różnorodną działalność profesora Lempki i jego bogaty dorobek naukowy i organizacyjny, należałoby zapoznać się z materiałami archiwalnymi uczelni, dotyczącymi towaroznawstwa, tj. zesprawozdaniami, protokołami i korespondencją, a przede wszystkim z planami rozwojowymi i programami badawczymi i dydaktycznymi Instytutu. Byłoby to niewątpliwie wdzięczne zadanie dla fachowca-historyka, ważne obecnie i z tego względu, że może i powinno podkreślić właściwą rolę towaroznawcy w gospodarce krajowej. Moje wspomnienia nie pretendują do roli źródłowego, wyczerpującego życiorysu profesora Lempki. Brak w nich bowiem wielu szczegółowych danych, które w życiorysach stanowią istotę opracowania. Moja wieloletnia praca w Akademii Ekonomicznej upoważnia mnie jednak do wspomnień i do przypomnienia działalności profesora, zwłaszcza, że w wielu jego poczynaniach brałam bezpośredni udział, a licznym miałam możność przyglądania się z boku. Profesor Lempka, mimo swej pozycji naukowej i wiodącej roli jaką odgrywał w swojej dziedzinie nauki, należał do ludzi niezwykle skromnych, małomównych, wręcz nieśmiałych. Krótki, własnoręcznie napisany życiorys przedstawia go jako człowieka z gatunku "self-made man" . Urodzony 17.03.1913 roku w Oberhausen w Westfalii .w rodzinie górniczej pracuje jużod wczesnej młodości, zarabiając na życie i na naukę. Maturę w Poznaniu zdaje jako eksternista i wstępuje na studia chemiczne na Uniwersytecie Poznańskim w roku 1936. Zakończenie studiów uniemożliwia mu wojna. Jak większość Polaków zgłasza się do wojska i postępując za wojskiem znajduje się w kotle wojennym pod Kutnem, a następnie w Warszawie. Powrót do Poznania oznacza dla profesora nielegalny pobyt w mieście z powodu braku niemieckiego dowodu tożsamości i "ukrywanie" się w przypadkowych miejscach zamieszkania. W pierwszym okresie wojny przygarnął profesora Lempkę elektryk uniwersytecki Józef Matz, mieszkający wówczas nadal w gmachu Collegium Chemicum. Teren gmachu zajęła centrala niemieckich wojsk lotniczych "Luftgaukommando". Wśród dawnego polskiego personelu pracującego w gmachu powstała - mimo istniejącego zagrożenia - podziemna organizacja ruchu oporu, do której przystąpił profesor Lempka. Organizacja ta, m.in. z materiałów uzyskiwanych na miejscu wydawała gazetkę "Świat". Niestety członkowie tego zespołu, rozszyfrowani przez gestapo, stracili życie z wyroku Sądu w Poznaniu na sesji wyjazdowej w Lipsku 3 / 4 . Dzięki przytomności umysłu elektryka Józefa Matza uratował się profesor Lempka.
Sprawa udziału w wielkopolskim ruchu oporu w czasie wojny była życiową tajemnicą profesora. Niewiele osób o niej wiedziało. Profesor nie zgadzał się, aby opis konspiracyjnej działalności w Collegium Chemicum znalazł się w przygotowywanym od kilku lat przez Instytut Zachodni w Poznaniu wydawnictwie "Wielkopolska Walcząca", o okresie wojennym w okupowanym Poznaniu. Był bowiem przekonany o niesprzyjających warunkach dla tego rodzaju enuncjacji. Według swego, złożonego w mojej obecności telefonicznego oświadczenia, dokumentację działalności swojej i grup konspiratorów dobrze ukrył "do lepszych czasów". Sądzę, że te "lepsze czasy" teraz nadeszły i dokumentacji należałoby poszukać.
Aleksandra Smoczkiewiczowa
Dobra znajomosc zakamarków gmachu Collegium Chemicum ułatwiała profesorowi Lempce przyjęcie funkcji "gospodarza" gmachu, powierzonej mu przez rektora organizującego się już w lutym 1945 Uniwersytetu Poznańskiego. Gmach ten, częściowo zburzony i wypalony wskutek nalotów amerykańskich i działań wojennych, zawierał wiele dobra materialnego: urządzenia, meble, aparaturę i cenne odczynniki po czynnym tamże, także w czasie wojny, uniwersyteckim zakładzie chemicznym prof. Brockmanna, twórcy preparatu tlenku glinu do chromatografii. Tego wszystkiego, a przede wszystkim dostępu do gmachu, bronił skutecznie profesor Lempka wraz z małą grupą koleżanek i kolegów, takich jak on zapaleńców. Nie brak było bowiem w czasie powojennej wędrówki narodów zwykłych złodziei i szabrowników. W gmachu tym urządził profesor Lempka pierwszą przystań dla powracających zewsząd byłych pracowników Uniwersytetu i Collegium Chemicum. Dziś, z perspektywy czasu, trudno nie docenić skutków tej ofiarnej działalności profesora Lempki. Dla Uniwersytetu uratowany został gmach Collegium Chemicum wraz z jego bogactwem i dla wielu ludzi złagodzone zostały niedogodności i tragedie wojny przez doraźną pomoc i okazaną życzliwość. Od roku 1945 profesor Lempka związał się na stałe z Collegium Chemicum. Już 1 lutego 1945 roku uzyskał nominację na asystenta. W 1950 został adiunktem w Katedrze Chemii Organicznej kierowanej przez prof. Jerzego Suszkę. Oprócz pracy naukowej profesor Lempka oddawał się z pasją pracy organizacyjnej nad odbudową gmachu oraz pracy społecznej w studenckiej "Bratniej Pomocy". Pracę doktorską z dziedziny alkaloidów ukończył w 1952 roku. Stanowisko adiunkta w katedrze Chemii Organicznej piastował do roku 1955, zyskując uznanie dla swej pracy i nawiązując liczne przyjaźnie, które przetrwały aż do jego śmierci. Od 1 marca 1952 roku profesor Lempka przyjął stanowisko zastępcy profesora w Katedrze Towaroznawstwa Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Poznaniu. W nowym miejscu pracy zastał m.in. starszego swego kolegę dr Franciszka Szeląga, także chemika organika i wychowanka prof. Suszki, oraz młodego chemika z tej samej szkoły, późniejszego profesora Macieja Wiewiórowskiego, twórcę zespołu badań nad alkaloidami łubinowymi. W ramach podziału zadań powstały wówczas w Katedrze nowe zakłady m.in. Zakład Towaroznawstwa Artykułów Rolno-Spożywczych na Wydziale Towaroznawstwa, którym od 1961 roku kierował profesor Lempka. Uchwałą Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej mianowany został dnia 10.12.1954 docentem. W owych latach w szkolnictwie wyższym panowały stosunki niezbyt sprzyjające rozwojowi nauki. Profesorowi Lempce "liczono" ujemnie jego niezależność w myśleniu i działaniu oraz jego prace w organizacjach studenckich, a za prof. dr Szelągiem "szła" jego działalność na emigracji i współpraca z premierem Mikołajczykiem. Profesor Lempka nie uzyskiwał zgody na naukowe wyjazdy zagraniczne. Swobodną pracę twórczą, naukową i dydaktyczną utrudniały ciągle zmiany organizacyjne w strukturach wyższych uczelni, całkowite lub częściowe rekonstrukcje programów nauczania oraz znane "rzą
dy silnej ręki" na najwyższych szczeblach państwowych inspirowane w Komitecie Wojewódzkim PZPR. Mimo niesprzyjających okoliczności profesor zdołał zgromadzić wokół siebie grupę młodych i zdolnych współpracowników i stworzyć dla nich warunki pracy naukowej oraz kształcenia w kraju i za granicą z możliwością uzyskiwania stopni naukowych. Zespół ten, zwarty i prężny, przyczynił się pod kierownictwem profesora Lempki do utrwalenia pozycji towaroznawstwa jako nauki w kraju i za granicą. Z tego też zespołu wywodzą się obecni samodzielni pracownicy naukowi Instytutu Towaroznawstwa, specjaliści z różnych nauk stosowanych składających się na towaroznawstwo. Z inicjatywy profesora Lempki wydane zostały skrypty dla studentów zawierające materiały szkoleniowe dla oceny towarów spożywczych i przemysłowych. Ponadto dziełem profesora i jego zespołu jest podręcznik" Towaroznawstwo produktów spożywczych", nagrodzony przez ministra nagrodą II stopnia w roku 1972. Od zarania swej działalności w towaroznawstwie profesor Lempka nawiązał życzliwe, a nawet przyjacielskie kontakty z licznymi, pokrewnymi ośrodkami naukowymi w Polsce i za granicą. Bardzo liczył się z opiniami krakowskiego Instytutu Towaroznawstwa, zwłaszcza za życia jego dyrektora prof. Mieczysława Mysony a później jego następców. Do swoich przyjaciół zaliczał małżeństwo profesorskie z Uniwersytetu Łódzkiego: prof. Józefa Iwińskiego i prof. Irenę Iwińską, a także prof. Zenona Ryszarda Szczepanika z Katedry Technologii i Jakości Produkcji w Warszawie z SGPiS-u. Wspólne działania łączyły profesora z ośrodkiem wrocławskim, tj. z Instytutem Technologii Przemysłu Chemicznego i Spożywczego (prof. Jerzy Ziobrowski, prof. Tadeusz Talik), a także z Akademią Ekonomiczną w Sopocie i Wyższymi Szkołami Morskimi w Gdyni i Szczecinie. Przemysł spożywczy, zwłaszcza w Poznaniu, korzystał bardzo często z rad i współpracy z profesorem Lempka, szczególnie odnośnie prowadzenia badań a także szkolenia kadr (Centralne Laboratorium Przemysłu Koncentratów Spożywczych, Centralne Laboratorium Przemysłu Ziemniaczanego, Centralny Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Drobiarstwa, Instytut Gospodarki Magazynowej, Instytut Przemysłu Zielarskiego i inne). To w Instytucie Towaroznawstwa zawarto pierwsze w Akademii Ekonomicznej w Poznaniu kontrakty-zlecenia na wykonanie określonych badań, które w formie narzutu na koszty wykonania przyniosły Akademii pewne korzyści finansowe. W Poznaniu łączyły profesora Lempkę więzy przyjaźni ze współtowarzyszami studiów i pracy na Uniwersytecie, którzy jako chemicy kierowali różnymi instytucjami naukowymi (prof. Janusz Gilewicz, prof. Jan Bartz, prof. Jan Wojtczak, prof. Wacław Wójciak, prof. Stefan Bączyk, prof. Antoni Andrzejak i prof. Henryk Woźniczek). Trudno zliczyć ilu towaroznawców zajmujących odpowiedzialne stanowiska w przemyśle, handlu i nawet administracji wykształcił profesor Lempka. Wykładów jego bowiem słuchały przez wiele lat kolejne roczniki studentów, w archiwach Instytutu znajdują się setki prac magisterskich wykonanych pod
Aleksandra Smoczkiewiczowa
jego opieką, a z laboratoriów wyszło wiele badań, których był inicjatorem i które zakończone były promocjami doktorskimi. Sukcesem profesora było uzyskanie możliwości prowadzenia przewodów doktorskich na Radzie Naukowej Instytutu Towaroznawstwa. Wśród wypromowanych doktorów byli także tzw.
ludzie z zewnątrz, to jest z przemysłu i laboratoriów badawczych, których działalność profesor nadzorował. Współpracownikom swoim natomiast dopomógł w uzyskaniu tytułów doktora habilitowanego na Uniwersytecie Poznańskim i w Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Za niepowodzenie w swej działalności, nad którym bardzo bolał, uważał niemożność stworzenia takiej Rady Naukowej w Poznaniu lub Krakowie, która miałaby uprawnienia do nadawania tytułu doktora habilitowanego nauk towaroznawczych. Przez wiele lat wspólnej pracy dane mi było obserwować profesora Lempkę w różnych okresach jego życia. Moje pierwsze spotkanie z profesorem miało miejsce w lutym 1945 roku. Pod jego kierownictwem bowiem, razem z innymi młodymi asystentami, zabezpieczałam majątek Uniwersytetu, porządkując i spisując dobytek zniszczonego Collegium Chemicum. Mam nadzieję, że niespożyta energia profesora Lempki, jego młodzieńcze zaangażowanie i niewątpliwe zasługi w ratowaniu majątku Uczelni, zostały właściwie odnotowane w kronikach Uniwersytetu. Późniejsze moje spotkania z profesorem Lempką, nie zawsze łatwe, dotyczyły okresu mej pracy na Oddziale, a później Wydziale Farmaceutycznym Akademii Medycznej w Poznaniu. Gmach Collegium Chemicum zbudowany został przed wojną do użytkowania przez chemię i farmację. Profesor Lempka, jako współpracownik ówczesnego Rektora Uniwersytetu prof. Jerzego Suszki, był jednym z organizatorów odbudowy zrujnowanego gmachu, w którym od kwietnia 1945 roku odbywały się już zajęcia ze studentami chemii i farmacji. Kolejność wykonywanych w tak dużym gmachu remontów zawsze budziła zastrzeżenia nas użytkowników. Potrzeby zakładów chemii, zwłaszcza Katedry Chemii Organicznej, w moim odczuciu załatwiane były poza kolejnością, przed potrzebami farmacji, co prowadziło do ostrych scysji, w których niestety brałam udział jako przeciwniczka profesora Lempki. W roku 1963 losy związały mnie ponownie z działalnością profesora Lempki. Przeniesiona bowiem zostałam decyzją Ministerstwa na kierownicze stanowisko w katedrze Chemii Ogólnej i Analitycznej w Wyższej Szkole Ekonomicznej w Poznaniu. Po utworzeniu Instytutu Towaroznawstwa zostałam jego v-dyrektorem do spraw naukowych i byłam nim do czasu mego przejścia na emeryturę w roku 1980. Przez 17 lat mojej pracy w Akademii Ekonomicznej przeżyłam wiele niewątpliwych sukcesów Instytutu Towaroznawstwa, które były wynikiem zabiegów i starań profesora Lempki, ale także i niezamierzonych niepowodzeń, rozczarowań. Dziś, gdy już nie ma profesora Lempki wśród żyjących, na ich tle widzę wyraźnie osobowość profesora jako człowieka i kierownika zespołu ludzkiego. Chciałabym, aby te moje krótkie zapiski przypomniały postać profesora Lempki tym, którzy go znali, cenili, dla których był wzorem i pomocą, a także przybliżyły jego sylwetkę rzeszom młodych towaroznawców, którym nie dane już było Z nim współpracować - i zarazem, aby były wyrazami mego szacunku dla postawy i linii postępowania profesora oraz wdzięczności za lata wspólnej pracy i trudów z nie zawsze łatwymi problemami dnia codziennego.
PRZYPISY
1 "Kronika Miasta Poznania" 1988, nr 3 Studia towaroznawcze w okresie międzywojen - nym 1926-1939 2 "Kronika Miasta Poznania" 1990, nr 3 Studia towaroznawcze w Akademii Handlowej w okresie powojennym 1945 -1950 3 Lempka-Matz., Arch. Uniwersytetu Poznańskiego, sygn. 747/3 4Arch. Inst. Zach., Pracownia Badań Dziejów Okupacji Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Poznaniu
Powyższy artykuł jest częścią publikacji Kronika Miasta Poznania 1995 R.63 Nr2; Nasi Piastowie dostępnej w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej dla wszystkich w zakresie dozwolonego użytku. Właścicielem praw jest Wydawnictwo Miejskie w Poznaniu.