POSTRZEGANIE I OCENA ELEMENTÓW PRZESTRZENI MIASTA POZNANIA PRZEZ JEGO MIESZKAŃCÓW

Kronika Miasta Poznania 1995 R.63 Nr1; Chwaliszewo

EUGENIUSZ BIDERMANl. Wstępw»

Celem niniejszej pracy jest analiza percepcji miasta Poznania, a więc sposobu postrzegania tej przestrzeni przez jego mieszkańców. Nasza analiza dotyczy więc stanu świadomości o mieście jaka występuje u jego mieszkańców, jak również mentalności mieszkańców. Przestrzeń miasta składa się z wielu zróżnicowanych obszarów, wydzielanych na podstawie uzupełniających się i przeciwstawnych cech. Przestrzeń ta jest przez jej użytkowników hierarchizowana od przestrzeni domu, poprzez jej najbliższe otoczenie, osiedle, dzielnicę, aż do przestrzeni miejskiej. Poszczególne części miasta są rozpoznawane, oceniane i klasyfikowane, a mając określone znaczenie, są w różny sposób wartościowane. Wielkie miasto nie jest więc znaną i spójną przestrzenią, lecz zbiorem miejsc, które interesują poszczególne jednostki. Celem badań była rekonstrukcja stanu świadomości poszczególnych elementów przestrzeni miejskiej ludności mieszkającej w mieście. Specyficzny obiekt badań jakim był stan świadomości mieszkańców Poznania o swoim mieście, nie pozwalał na prowadzenie badań diagnostycznych metodami dotąd stosowanymi w planowaniu urbanistycznym, poprzez różne sposoby inwentaryzacji kartograficznej, statystycznej oraz opisu stanu różnorodnych składników złożonego obiektu jakim jest miasto. Przedmiotem badań była percepcja rozumiana jako sposób postrzegania różnych składników miasta przez jego mieszkańców, ich porządkowania oraz oceny i wartościowania poprzez nadawanie im odpowiedniej rangi lub różnych cech. Rangowanie lub określanie cech stanowić będą kryteria w określaniu stopnia "ważności" różnych obiektów tworzących przestrzeń miasta Poznania. Postępowanie badawcze polegało bowiem na diagnozowaniu obrazu miastafunkcjonującego w świadomości jego mieszkańców. Badania opierają się na założeniu, że sposób postrzegania i oceny przestrzeni miasta stanowi współcześnie jedną z podstawowych przesłanek uczestnictwa jego mieszkańców w życiu miasta. Podstawą analizy są wyniki wywiadów przeprowadzonych w roku 1992 i 1993 pod kierunkiem autora na próbie obejmującej 966 mieszkańców Łazarza i J eżyc.

2. Ocena architektury miasta

Pierwsze pytanie dotyczyło oceny architektury miasta Poznania. Obszerne i bogate wypowiedzi na ten temat wynikają zapewne z faktu, iż architektoniczny rozwój miasta jest czymś bardzo widocznym, czymś co łatwo dociera do świadomości mieszkańców, niezależnie od wieku czy wykształcenia. Ankietowani są skłonni o wiele bardziej, niż w innych dziedzinach, oceniać to, co im się podoba a co nie, czują się bardziej kompetentni i uprawnieni do wygłaszania swoich poglądów. Jednak bywają również respondenci odpowiadający na pytanie jednym zdaniem lub nawet słowem. Wiele odpowiedzi zawiera równocześnie i pozytywne i krytyczne uwagi, które niełatwo dają się przyporządkować uproszczonym kryteriom. Oceny pozytywne architektury wśród mieszkańców stanowią łącznie 46,4% badanych, zaś oceny negatywne 28,4% (Tab. 1). Obok ocen "ogólnych" respondenci formułują opinie dotyczące estetyki architektury. Jedna piąta badanych pozytywnie ocenia architekturę miasta dzięki walorom estetycznym. N egatywnie ocenia estetykę architektury niespełna jedna dziesiąta część badanych. Powyższe wyniki potwierdzają także badania prowadzone na niewielkiej próbie mieszkańców w rejonie ul. Wierzbięcice. 43% ankietowanych ocenia poznańską architekturę dobrze lub bardzo dobrze, 20% - negatywnie.

Tabela 1

Ocena poznańskiej architektury

L.p. Ocena architektury Procent odpowiedzi l 2 3 A.pozytywna - ogólna 25,8 l - dobrze, pozytywnie 12,6 2 - średnio 12,0 3 - bardzo dobrze, wysoko 1,2 B.pozytywna - estetyki 20,6 4 - ładna 10,8 5 - stara ładna 6,4 6 - nowe osiedla - ładne 2,2 7 - piękna 1,2

Eugeniusz Bidermanl 2 3 C.negatywna - ogólnie 19,9 8 - zaniedbana, brudna 6,2 9 - CIasna 4,2 10 - źle, negatywnie 2,4 11 - zły układ ulic, wąskie 2,0 12 - niefunkcjonalna 1,6 13 - za mało zieleni 1,2 14 - chaotyczna 1,0 15 - skupióna, zwarta 1,0 D.negatywna - estetyki 8,8 16 - nowa brzydka 6,0 17 - brzydka 2,8 E.pozostałe oceny 24,9 18 - stara ładna, nowa brzydka 6,4 19 ' . 1,0 - zrozn1cowana 20 - Inne oceny 11,1 21 - brak zdania, brak odpowiedzi 6,1

Razem

100,0

Respondenci oceniając architekturę używają określenia " dobra", "pozytywna" oraz "średnia". Jednak na tę ostatnią kategorię składa się wiele innych określeń takich jak: "dostateczna", "standardowa", "niezła" , "przeciętna", "nienajgorsza" i "stereotypowa". Często zdarza się, że jedna z wymienionych ocen jest tylko częścią całej wypowiedzi. Przykładem jest zdanie jednej z osób: "Jest niezła, lecz nieodpowiednia do natężenia ruchu ludności, brak parkingów, należałoby zlikwidować ruch samochodowy w samym centrum". Inna osoba ocenia: "Pozytywnie, szerokie ulice i chodniki, dużo zieleni". Tylko niewiele głosów przypada na określenia - "bardzo dobrze" i "wysoko". Najwięcej, bo aż ponad 46% wypowiedzi związanych jest z wrażeniami estetycznymi na temat zabudowy miasta. Wielu respondentów dokonuje porównania starej i nowej architektury. Należy przy tym zaznaczyć, że w ocenie tej opinie negatywne przeważają - choć nie jednoznacznie - nad pozytywnymi. Sporo osób stwierdza, że stara architektura, mimo że zniszczona, jest ładna i podoba się. Wielu mówi o pięknej Starówce oraz szczególnie ładnym Starym Rynku: "Ogólnie podoba mi się, chociaż starsze budownictwo jest bardziej interesujące pod względem architektonicznym". "Zabudowa poznańska jest piękna i zabytkowa, ale niestety zaniedbana". Wypowiedź powyższa jest również przykładem na częste opinie dotyczące zaniedbania, brudu, zniszczenia oraz szarzyzny naszej architektury. Oto kilka innych wypowiedzi na ten temat: "Zabudowa ogólnie ładna, ale w fatalnym stanie". "Zabudowa nie jest zbyt ciekawa, ale zależy od dzielnicy. Niektóre rejony po odpowiednich pracach remontowych byłyby o wiele ładniejsze". "Podoba mi się, ale domy nie są odremontowane, jest zaniedbana". Ankietowani oceniając architekturę, bardzo często porównują stare budownictwo z nowoczesnym. Porównanie to w większości wypowiedzi wypada na niekorzyść budownictwa powojennego, a zwłaszcza najnowszych osiedli. Są one dla wielu "koszarami", "noclegowniami", inni twierdzą, że nowe osiedla dezintegrują społeczeństwo. Sporo osób używa takich określeń jak "jednostajne", "monotonne" lub "jednorodne". Przykłademjest następująca opinia: "Stara zabudowa jest bardzo ładna, ale zniszczona. N owe budownictwo jest brzydkie, wszystkie budynki wyglądają tak samo, nie ma żadnego zróżnicowania". Inna osoba stwierdza: "Interesująca jest zabudowa starej części Poznania - kamie nice na Jeżycach oraz dzielnice willowe. Nie podoba mi się zabudowa nowych osiedli, zwłaszcza Rataj". "Zabudowa stara - owszem ładna, nowoczesna - szablonowa, jednostajna" . Należy jednak wspomnieć, że istnieje 2,2% opinii pozytywnych na temat nowych osiedli. Chwali się przede wszystkim przestrzeń oraz zieleń: "N owe dzielnice są ładne, dużo zieleni. Ogólnie miasto podoba mi się". "Dużo jest starych, nieodnowionych kamienic. Wolę nowe budownictwo". Głosy krytyczne dotyczą zabudowy miasta jako całości. Narzeka się przede wszystkim na zbyt duże zagęszczenie budynków i mało przestrzeni. Kilkanaście osób oceniając architekturę używa określenia "brzydka" i "zła". Ankietowani zwracają również uwagę na zbyt mało zieleni, wąskie ulice, ich zły układ oraz brak obwodnic. Kilka osób stwierdza, że architektura Poznania jest niefunkcjonalna i chaotyczna. Oto wypowiedź na ten temat: "Obecnie mieszanina stylów i koncepcji architektonicznych w sensie negatywnym. Wiele jest pozostałości ze stylu pruskiego. Teraz wszędzie widoczny jest socrealizm i wielka płyta. Przed wojną zabudowa stanowiła jakąś całośćA» Istnieje także kilka pojedynczych, ale ciekawych ocen, w których respondenci doszukują się przyczyn obecnego, złego stanu architektury w Poznaniu: "Dawniej nie była uzgadniana z konserwatorem miejskim. Panowała oszczędność i rozrzutność zarazem. Wstrzymano budowy ciekawych obiektów. Opierano się na wielkiej płycie na niekorzyść miasta". "Stara zabudowa z czytelnymi znakami komunikacyjnymi. Elewacje na miarę możliwości zadbane, urozmaicone nowo powstałymi sklepami. Dookoła na obrzeżach miasta są osiedla - sypialnie, które stanowią pozostałości po dawnych rządach". Interesujące byłyby oceny architektury przez zamieszkujących nowe dzielnice mieszkaniowe. Niewielkie próby jakie zebrane zostały do tej pory w nowych dzielnicach nie pozwalają na wnioski uogólniające. Badania te wymagają konstytucji.

3. Zieleń w mieście

Pytania w tej CZęSC1 badań dotyczą odczuć respondentów, związanych z estetyką środowiska naturalnego miasta i poruszają niezwykle istotny problem jego ochrony.

Eugeniusz Biderman

Pytania, na które odpowiedziało 966 osób, dotyczyły występowania w mieście terenów zielonych oraz ich rozmieszczenia w poszczególnych częściach Poznania. Na pytanie: "Czy ilość terenów zielonych jest wystarczająca w mieście?" - "tak" odpowiedziało tylko 21,7% ankietowanych (Tab. 2). Odpowiedzi przeczącej udzieliło aż 77,3% respondentów, a tylko 1 % osób nie miało na ten temat zdania.

Tabela 2

Czy ilość terenów zielonych jest wystarczająca wmieście?

Odpowiedź Ilość Procent odpowiedzi odpowiedzi tak 204 21,7 nie 747 77,3 nie wiem, brak odpowiedzi 10 1,0 Razem 966 100, O

Na drugie pytanie: "W których częściach Poznania terenów zielonych jest mniej, a w których więcej? - ankietowani wymieniali całe zespoły architektoniczne, nazwy dzielnic, ulic lub osiedli. Należy przy tym podkreślić, że na powyższe pytanie odpowiedziało zaledwie 60% ankietowanych. Respondenci są dużo bardziej powściągliwi w przypadku, gdy należy szczegółowo wyjaśnić jakiś problem i wówczas wypowiedzi są zwięzłe i skąpe. Zieleń miejska stanowi element fizycznej przestrzeni miasta, który podobnie jak inne elementy postrzegany jest w skali miasta oraz w skali poszczególnych dzielnic. Przytoczymy więc opinie mieszkańców na ten temat (Tab. 3, 4). Najwięcej, bo aż 35,7% ankietowanych uważa, że obszarem znajmniejszą ilością zieleni jest śródmieście (centrum) miasta (Tab. 3). Liczba ta powiększy się znacznie, gdy przyjąć, że część ankietowanych za śródmieście (centrum) uznaje Stare Miasto (8,5%). Sporo respondentów za obszary z mniejszą ilością zieleni uznaje Wildę oraz nowe osiedla. Istnieje tu pewna sprzeczność, gdyż nowe osiedla uważane są również za tereny, na których znajduje się najwięcej zieleni. Wśród mieszkańców Jeżyc, ze względu na małą ilość zieleni (13,3%) na drugim miejscu wymienia się właśnie tę dzielnicę. Mieszkańcy Łazarza wymieniają Jeżyce ze względu na małą ilość zieleni dopiero na 7 pozycji (3,5% badanych). Obszary mocno zazielenione dla* mieszkańców Łazarza to także Sołacz, Jeżyce, "Malta" oraz Winogrady. Ich wysoka pozycja w zestawieniu związana jest z występującymi tam parkami i obszarami rekreacyjno-sportowymi. Są to Park Sołacki, Park Wilsona, obszary rekreacyjne "Malty", Park Kosynierów oraz Cytadela. Mieszkańcy Jeżyc wśród obszarów z większą ilością zieleni wymieniają przede wszystkim Sołacz i Jeżyce (łącznie ponad 35% badanych). Oceniają oni wyżej ilość zieleni w obu tych dzielnicach, aniżeli mieszkańcy Łazarza (28% badanych).

L.p.

l 2 3 4 5 6 7 8

Tabela 3 W których częściach Poznania jest mniej terenów zielonych, a w których więcej?

Obszary z mniejszą ilością zieleni Śródmieście

Procent odpowiedzi

35,7 14,5 11,2 9,8 8,5 5,7 3,2 11,4

Wildaibnowe osiedla Jeżyce Stare Miasto Łazarz Grunwald

Inne

Tabela 4 W których częściach Poznania jest mniej terenów zielonych, a w których więcej?

L.p. Obszary z większą Procent odpowiedzi ilością zieleni l Sołacz 20,4 2 nowe osiedla 13,0 3 Jeżyce 12,5 4 peryferia miasta 7,2 5 Malta 7,0 6 Grunwald 5,9 7 Winogrady 5,2 8 Rataje 2,3 9 Golęcin 1,6 10 Łazarz 1,3 11 Inne 23,6

Występowanie terenów zielonych w mieście i ich znaczenie dla mieszkańców podkreślane i doceniane jest również w odpowiedziach na inne pytania ankiety. Zieleń jest jednym z czynników decydujących o pozytywnej ocenie estetyki miasta. Istnienie zieleni wpływa również na to, że niektóre dzielnice uznawane są za "dobre". Zieleń uznawana jest także za jedną z ważniejszych potrzeb miasta.

Eugeniusz Biderman

4. Obszary "ładne" i "brzydkie"

Odpowiedzi na kolejne pytanie pozwalają wyodrębnić obszary miasta, które uznawane są przez respondentów za "ładne" lub "brzydkie" (Tab. 5, 6). Respodenci również odpowiadają na pytanie - dlaczego estetyka jednych oceniana jest pozytywnie, a innych negatywnie? (Tab. 7). Należy także podkreślić, że na pierwszą część pytania odpowiedziało 966 respondentów, na drugą - 406.

Tabela 5 Które obszary w mieście uważa Pan za "ładne", a które za "brzydkie"?

L.p. "ładne" obszary miasta procent odpowiedzi l Sołacz 11,2 2 Stary Rynek 10,0 3 Stare Miasto 9,8 4 Malta 7,6 5 centrum (śródmieście) 6,0 6 Grunwald 5,1 7 nowe osiedla 3,9 8 Łazarz 3,5 9 Winogrady 3,5 10 Rataje 3,3 11 Cytadela 2,9 12 Jeżyce 1,8 13 jezioro Rusałka 1,1 14 Ogrody 1,1 15 Park Wilsona 1,0 16 Inne 28,2

Tabela 6 Które obszary w mieście uważa Pan za "ładne", a które za "brzydkie"?

L.p. "brzydkie" obszary miasta procent odpowiedzi l Wilda 25,7 2 Dębieć 9,3 3 nowe osiedla 7,7 4 Łazarz 5,6 5 Jeżyce 4,4 6 Rataje . * 3,9 , 7 Sródmieście (centrum) 3,3 8 Piątkowo 2,4 9 N owe Miasto 2,0 10 Winogrady 1,9 11 Górczyn 1,9 12 Chwaliszewo 1,9 13 nie ma brzydkich 2,6 14 Inne 27,4

Wśród obszarów uznanych za "ładne", na pierwszym miejscu zestawienia wyników badań przeprowadzonych w obu dzielnicach znajduje się Sołacz (11,2%), a następnie Stary Rynek i Stare Miasto. Potwierdza się w ten sposób wysoka ocena architektury oraz szczególnej atmosfery, którą stwarza Stary Rynek. Przewaga nad innymi obszarami nie jest jednak wyraźna. Tylko o 1 % mniej ocen aniżeli Stary Rynek i Stare Miasto otrzymała" Malta". Popularność tego terenu łączy się z dużą ilością obszarów zielonych i możliwością spokojnego wypoczynku. Jedna z ankietowanych osób stwierdza: "Bardzo ładna jest «Malta», można z przyjemnością wypocząć".

Dużym uznaniem cieszą się też dzielnice mieszkaniowe nowych osiedli, tereny willowe, szczególnie na Grunwaldzie oraz wszystkie obiekty zabytkowe rozmieszczone w dzielnicy Stare Miasto. Podobają się także Łazarz i Jeżyce. Na pozostałe tereny przypada niewielka liczba głosów. Okazuje się zatem, że opinia mieszkańców miasta jest w zasadzie dość zgodna w ocenie uroków jego poszczególnych części. Należy podkreślić, że badani mieszkańcy Jeżyc wśród "ładnych" obszarów na pierwszym miejscu wymieniają właśnie Jeżyce oraz Sołacz. Mieszkańcy Łazarza wymieniają Jeżyce wśród "ładnych" obszarów dopiero na 8 pozycji, a na drugiej Sołacz (podobnie jak mieszkańcy Jeżyc). Potwierdza się więc przywiązanie mieszkańców Jeżyc do swego "miejsca". Zdecydowanie za "brzydką" uważana jest wśród poznaniaków zarówno mieszkających na Łazarzu jak i na Jeżycach - Wilda, a także Dębieć. Na ocenę taką wpływają przede wszystkim zaniedbane budynki, brak czystości oraz brak bezpieczeństwa. Przykładem są następujące wypowiedzi: "Brudna i zadymiona, dużo hałasu". "Monotonia, brud, zbyt dużo zakładów przemysłowych" . Na dalszych miejscach, dla badanych na Łazarzu, już ze znacznie mniejszą ilością głosów, znajdują się: Rataje, Łazarz, nowe osiedla oraz Jeżyce. N egatywna ocena Rataj i innych dużych osiedli, zwłaszcza nowych, jest wśród mieszkańców miasta dość powszechna. Krytykuje się monotonne budownictwo blokowe, małą ilość zieleni oraz ciasnotę. Ocena starych dzielnic przemysłowych takich jak Dębieć i Łazarz, związana jest przede wszystkim z brakiem poczucia bezpieczeństwa i starą zaniedbaną zabudową. W czołówce obszarów "brzydkich" znalazły się te same dzielnice w zestawieniu wyników badań przeprowadzonych zarówno na Jeżycach jak i na Łazarzu. Analiza ocen przyczyn, które decydują o tym, że pewne obszary uważa się za "ładne" lub za "brzydkie" - pozwala na stwierdzenie, że zdecydowanie najwięcej głosów przypada na negatywną ocenę estetyki miasta. Duże znaczenie ma też występowanie terenów zielonych oraz pozytywna ocena architektury. Często zdarza się, że obszary uznane za najładniejsze to równocześnie obszary "dobre", a tereny "brzydkie" postrzegane są jako "złe". W wielu przypadkach obserwuje się również przenikanie znaczeń. Obszar uważany za "ładny" przez jednych, widziany jest jako "brzydki" przez innych. Taka dwuznaczność odczuć wskazuje na brak zdecydowanego charakteru danego miejsca.

Eugeniusz Biderman

Tabela 7 Dlaczego uważa Pan dzielnice za "ładne" lub "brzydkie"?

L.p. Odpowiedź Procent odpowiedzi l negatywna ocena estetyki 26,0 2 duża ilość zieleni 16,3 3 pozytywna ocena architektury 9,1 4 pozytywna ocena estetyki 7,1 5 mało obszarów zielonych 5,0 6 negatywna ocena architektury 3,9 7 ciasnota, przestrzeń 2,8 8 hałas 2,5 9 zanieczyszczenie środowiska 2,5 10 patologie społeczne, brak 2,3 bezpieczeństwa

Pytanie o "ładne" i "brzydkie" obszary miasta zadali w swoich badaniach także J. Ziółkowski (1984) i H. Libura (1990). Istotne podobieństwa występują w badaniach z 1987,1992 i 1993 roku. W obu pracach za "brzydką" ankietowani uznali przede wszystkim Wildę, a ponadto Dębieć, Rataje, Łazarz i Jeżyce. Ładne to według respondentów Stare Miasto i Stary Rynek, Sołacz oraz Grunwald. Znaczące różnice dotyczą jedynie jeziora Malta, Rataj i Winograd. Wysoka pozycja w niniejszych badaniach "Malty" staje się oczywista, gdy porównać jej stan obecny ze stanem w 1987 roku. Trudniej natomiast wyjaśnić obecnie mniejszą popularność Rataj i Winograd. Części Poznania, które najbardziej podobają się respondentom w badaniach Ziółkowskiego to Grunwald, zabytkowe Stare Miasto wraz ze Starym Rynkiem oraz Jeżyce. Duże różnice w porównaniu z mniejszymi badaniami dotyczące takich obszarów, jak Sołacz, Malta oraz nowe osiedla, można tłumaczyć ich znacznym rozwojem w ostatnich trzydziestu latach, tzn. po 1964 roku, kiedy to swój konkurs ogłosił J. Ziółkowski. Porównując zatem odpowiedzi na pytanie - mówiące o "dobrych" i "złych" obszarach miasta - z wynikami badań J. Ziółkowskiego (1984) i H. Libury (1990), można stwierdzić, że waloryzacja przestrzeni opiera się na trwałych, dość niezmiennych zasadach.

5. Ulubione miejsca oraz obiekty godne pokazania osobom odwiedzającym Poznań

Na temat ulubionych miejsc w Poznaniu wypowiedziało się na Łazarzu 406 osób (Tab. 8). Największym powodzeniem cieszył się Stary Rynek (17,3% osób) oraz Park Wilsona, na który przypada aż 12% odpowiedzi. Stary Rynek to ulubione miejsce odpoczynku, przyciągające mieszkańców swoistą atmosferą Starego Miasta. To co powoduje, że wielu poznaniaków uznaje Stary Rynek za ulubione miejsce, to obok względów emocjonalnych, przywiązanie oraz odczucia estetyczne.

Tabela 8

Ulubione miejsca mieszkańców Łazarza

L.p. Ulubione miejsca Procent odpowiedzi l Stary Rynek 17,3 2 Park Wilsona 12,1 3 Park Sołacki 11,1 4 jezioro Malta 10,7 5 Cytadela 8,6 6 Palmiarnia 5,7 7 jezioro Rusałka 5,2 8 Ogród Botaniczny 5,0 9 Arena 2,9 10 Golec in 2,7 11 ZOO - nowe 2,3 12 Rynek Łazarski 1,8 13 Opera 1,4 14 brzegi Warty (tereny nad Wartą) 1,2 15 centrum Starego Miasta, 1,1 śródmieście

Wysoka popularność Parku Wilsona wynika prawdopodobnie z faktu jego położenia w pobliżu miejsca zamieszkania respondentów z Łazarza. Jest to dla mieszkańców ulicy Głogowskiej i okolic, miejsce codziennych spacerów i odpoczynku. Niewiele mniejszym powodzeniem cieszy się Park Sołacki (11%) osób ). Na dalszym miejscu zestawienia znajduje się jezioro Malta i jego okolice.

Na obiekt ten przypada 10% głosów. Jest to kolejne ulubione miejsce mieszkańców miasta ze względu na walory umożliwiające wypoczynek i rekreację. Prace remontowe, które nadały "Malcie" rangę międzynarodowego obiektu sportowego, nowo utworzony tor narciarski oraz estetyka, dużo zieleni i spokój - powodują, że tereny te nabierają coraz większego znaczenia rekreacyjnego dla mieszkańców Poznania. Inne ulubione miejsca to: Cytadela, Palmiarnia, jezioro Rusałka i Arena.

Potwierdza to pogląd, że dominują w tym zestawieniu miejsca wolne od hałasów miasta, zazielenione i umożliwiające spokojny wypoczynek. Obok ulubionych miejsc mających znaczenie dla mieszkańców całego miasta, a więc o randze ogólnomiejskiej, mieszkańcy poszczególnych dzielnic preferują "lokalne" ulubione miejsca położone na terenie własnej dzielnicy lub w jej pobliżu. Tab. 9 przedstawia 15 najbardziej" ulubionych miejsc" przez mieszkańców Jeżyc. Inne są ulubione obiekty dla mieszkańców Jeżyc oraz inne dla mieszkańców Łazarza. Współczynnik korelacji między rangą ulubionych obiektów przez mieszkańców obu dzielnic jest niewielki i wynosi zaledwie 0,4345. Wśród ulubionych przez mieszkańców Jeżyc miejsc, kilka z nich uznawanych jest równocześnie jako ulubione przez mieszkańców innych dzielnic (Ogród Botaniczny, Park Sołacki, Rusałka i Opera).

Eugeniusz Biderman

Tabela 9

Ulubione miejsca mieszkańców Jeżyc

L.p. Mieisca Procent odpowiedzi l Ogród Botaniczny 23,8 2 Park Sołacki 15,7 3 nie ma takich 12,3 4 Rynek J eżycki 9,8 5 Rusałka 4,9 6 Ogrody 4,1 7 Park Mickiewicza 3,3 8 Stare ZOO 3,3 9 ul. Dąbrowskiego 2,5 10 własny dom 2,5 11 Golęcin 1,6 12 Opera 1,6 13 Teatr Nowy 1,6 14 ul. Prusa 1,6 15 ul. Słowackiego 1,6 16 Inne 9,8

Pytanie 10, na które odpowiedziało 560 osób, porusza problem obiektów, które ankietowany pokazałby osobom odwiedzającym Poznań. Symboliczny obraz miasta w dużej mierze odbija się w turystycznej wizytówce miasta. Dlatego też, poznaniacy najczęściej pokazywaliby obiekty, które uznają jednocześnie za symbole miasta. Stary Rynek i katedra z największą liczbą głosów warte są pokazania przede wszystkim ze względu na ogromne wartości historyczne i piękną architekturę. Podobnie jest w przypadku Ratusza. Wielu respondentów za ciekawy i godny pokazania obiekt uznaje Targi Poznańskie. Na dalszych miejscach znajdują się takie obiekty jak: jezioro Malta, Cytadela, Fara i Stare Miasto.

Tabela 10 Jakie obiekty pokaże Pan osobom odwiedzającym Poznań?

L.p. Rodzai obiektu Procent odpowiedzi l Stary Rynek 53,7 2 Katedra 30,5 3 Ratusz 16,4 4 targi 12,7 5 jezioro Malta 12,1 6 Cytadela 10,3 7 S tare Miasto 9,1 8 Fara 9,1 9 Palmiarnia 8,6 10 ZOO 4,8 11-12 Ogród Botaniczny 4,3 11-12 centrum (śródmieście) 4,3 13 Biblioteka Raczyńskich 3,6 14 Pałac Kultury, Zamek 3,4 15 Ostrów Tumski 2,8

Pytanie o to, co ankietowany pokazałby przybyszom w mieście, zadała również H. Libura (1990). W obu pracach dominuje Starówka wraz ze znajdującymi się na jej obszarze obiektami. Jednak w dalszej części zestawień występują dość istotne różnice. W pracy Libury na kolejnych miejscach znajdują się: Ostrów Tumski, Targi Poznańskie, Śródmieście oraz ul. Św. Marcin. W niniejszej pracy poza Starówką i targami, sporo głosów uzyskały: Katedra, jezioro Malta, Cytadela i Fara. Natomiast Ostrów Tumski został uznany za godny pokazania jedynie przez 2,8% osób, podczas gdy w badaniach H. Libury przez 23% osób. Różnice te są oczywiste jeżeli chodzi o remontowane obiekty "Malty" i Palmiarni. Trudno jest jednak wytłumaczyć różnice dotyczące takich obiektów jak: Ostrów Tumski, Katedra czy Fara.

6. Ocena zanieczyszczenia środowiska w mieście

Kolejne pytanie ankiety to pytanie zamknięte, na które odpowiedziało 966 osób. Spośród trzech podanych w pytaniu odpowiedzi należało dokonać wyboru tylko jednej (Tab. 11). Dotyczy ono oceny zanieczyszczenia środowiska w mieście. O dużej skali tego problemu świadczy fakt, iż ponad 77% ankietowanych ocenia zanieczyszczenia jako "duże", ponad 21 % jako "średnie", a tylko 0,8% osób uznało zanieczyszczenia środowiska za "małe".

Tabela 11 Jak ocenia Pan zanieczyszczenia środowiska w mieście?

Odpowiedź Ilość odpowiedzi Procent odpowiedzi duże 746 77,2 średnie 209 21,6 małe 31 0,8 nie wiem, brak odpowiedzi 8 0,4 Razem 966 1 00, O

7. Istnienie "dobrych" i "złych" dzielnic w mieście

W dalszej części ankiety zostały zawarte pytania dotyczące waloryzacji przestrzeni miejskiej oraz społeczeństwa zamieszkującego tę przestrzeń. Problemy omawiane w tej części odgrywają w całości badań dość istotną rolę, będąc swoistym przejściem do pytań o bardziej subiektywnym charakterze. Pytanie z tej grupy składa się z trzech części. Pierwsze dotyczy istnienia w mieście "dobrych" i "złych" dzielnic. Świadomość istnienia takich obszarów w mieście jest dość powszechna i posiada ją - 74,3% ankietowanych (spośród 530 osób badanych). 20% badanych uważa, że nie ma podstaw do takiego rozróżnienia przestrzeni miasta. Pozostali nie mają zdania (Tab. 12).

Eugeniusz Biderman

Tabela 12

Czy uważa Pan, że istnieją w mieście "dobre" i "złe" dzielnice?

Odpowiedź Procent odpowiedzi tak 74,3 nIe 20,4 nIe WIem 5,3

W drugiej części pytania (Tab. 13,14) ankietowani mają za zadanie określić, które dzielnice uznają za "dobre", a które za "złe". Zaprezentujemy tutaj oddzielne wyniki badań uzyskane dla Łazarza i Jeżyc, ze względu na różnice postrzegania dzielnic "dobrych" i "złych". Oceny te wynikają z różnych doświadczeń mieszkańców w obcowaniu z dzielnicą, która jest ich miejscem zamieszkania oraz z innymi dzielnicami miasta. Te pierwsze ocenia się zwykle bardziej "łagodnie", jako miejsca, z którymi mieszkańcy dużo obcują.

Dzielnice" dobre"

Tabela 13 a, b

L.p "dobre" dzielnice na procent Łazarzu odpow.

l Grunwald 29,0 2 Łazarz 20,0 3 Sołacz 9,0 4 Piątkowo 5,5 5 Stare Miasto 4,8 6 Jeżyce 4,8 7 Rataje 4,1 8 Winogrady 3,4 9 Śródmieście 3,4 ( centrum) 10 N owe Miasto 2,8

L.p. "dobre" dzielnice na procent Jeżycach odpow.

l Jeżyce 30,8 2 Grunwald 11,2 3 Winogrady 8,9 4 N owe osiedla 6,8 5 Sołacz 6,2 6 Stare Miasto 5,9 7 Rataje 3,5 8 N owe Miasto 3,2 9 Śródmieście 2,4 (centrum) 10 Baranowo 2,4

Dzielnice "złe"

Tabela 14 a, b

L.p "złe" dzielnice na procent Łazarzu odpow.

l Wilda 45,5 2 Jeżyce 12,2 3 Łazarz 8,2 4 Dębieć 7,5 5 Stare Miasto 7,5 6 Chwalisz ewo 4,1 7 N owe Miasto 2,7 8 Środka 2,0 9 Garbary 2,0 10 Centrum 2,0

L.p. "złe" dzielnice na procent Jeżycach odpow.

l Wilda 42,9 2 Jeżyce 13,1 3 Łazarz 10,7 4 Dębieć 10,7 5 Chwaliszewo 5,5 6 Stare Miasto 4,4 7 Środka 1,4 8 Sołacz 1,1 9 Starołęka 1,1 10 Winogrady 0,8

Dla mieszkańców Łazarza najwyższym uznaniem cieszy się dzielnica Grunwald oraz znajdujący się na jej obszarze - Łazarz. Duża popularność tej dzielnicy wynika z faktu zamieszkania na jej obszarze osób objętych badaniami ankietowymi. Znaczący wpływ mają również estetyka osiedli mieszkaniowych. Są to przede wszystkim tereny willowe, oceniane wysoko z powodu ładnej zabudowy, zieleni, ciszy i poczucia bezpieczeństwa. Wysoko oceniany jest także Sołacz - głównie ze względu na znajdujący się tam Park Sołacki i inne tereny sportowo-rekreacyjne oraz Piątkowo. Na dalszych miejscach znajdują się Stare Miasto i Jeżyce, doceniane prawdopodobnie ze względu na bliskość centrum handlowego oraz ciekawą architekturę Starego Miasta. Za "złe" obszary uznaje się przede wszystkim stare dzielnice przemysłowe: Wildę, Jeżyce, Łazarz oraz Dębieć, przy czym na Wildę przypada aż 45,5% wszystkich głosów.

N egatywna ocena tych obszarów związana jest z brakiem poczucia bezpieczeństwa i starą, zaniedbaną zabudową. Z badań przeprowadzonych na Jeżycach wynika, że ponad 30% mieszkańców uznaje właśnie tę dzielnicę jako "dobrą" (w przeciwieństwie do mieszkańców Łazarza - jako "dobrą" dzielnicę Grunwald na drugim miejscu - tylko 11 % badanych). Większa zgodność między mieszkańcami Łazarza i Jeżyc występuje w ocenie dzielnic "złych". Ich mieszkańcy zgodnie uznają za taką głównie Wildę (ponad 40% badanych) a na dalszych miejscach Jeżyce, Łazarz i Dębieć.

Charakterystyczne jest, że ocena i kwalifikacja dzielnic jako "do bre" i "złe" jest bardzo uboga. Potwierdzają to odpowiedzi na pytanie: "Dlaczego uważa Pan dzielnice za «dobre» lub «złe»"? Aż 31 % ankietowanych nie ma zdania lub odmawia udzielenia odpowiedzi (Tab. 15).

Tabela 15

Dlaczego uważa Pan dzielnice za "dobre" lub "zle"?

L.p. Odpowiedź Procent odpowiedzi l brak odpowiedzi 31,3 2 patologie społeczne i brak bezpieczeństwa 16,7 3 negatywna ocena estetyki 16,0 4 pozytywna ocena estetyki 16,0 5 dużo zieleni 4,1 6 ciasnota 2,7 7 pozytywna ocena mieszkańców 2,4 8 zanieczyszczenie środowiska 2,4 9 miejsce zamieszkania 2,0 10 mało zieleni 1,7 11 negatywna ocena mieszkańców 1,7 12 dużo przestrzeni 1,7 13 hałas 1,0

Eugeniusz Biderman

Widoczna jest tu pewna sprzeczność. W pytaniu: "Czy uważa Pan, że istnieją w mieście »dobre« i »złe« dzielnice?" - nie ma zdania lub nie odpowiada na pytanie tylko 5 % respondentów. Natomiast, gdy szczegółowo należy ocenić przyczyny postrzegania pewnych obszarów jako "dobre" lub "złe", blisko 1/3 respondentów nie ma zdania lub nie udziela żadnej odpowiedzi. Charakterystyczny jest tu także brak jednoznaczności w wypowiedziach, a Jeżyce, Stare Miasto i Łazarz budzą wśród ankietowanych ambiwalentne odczucia. Pozostałe obszary oceniane są wyłącznie jako "dobre" lub "złe". Odpowiedzi ankietowanych pogrupowane zostały według przyczyn (kryteriów) uznawania dzielnic za "dobre" (Tab. 16) i "złe" (Tab. 17). Głównymi kryteriami w wyróżnianiu dzielnic "dobrych" była pozytywna ocena estetyki oraz zieleń. Głównymi kryteriami dla wyróżnienia dzielnic "złych" był brak bezpieczeństwa i patologie społeczne (50%), a także negatywna ocena estetyki (25%).

Tabela 16

"Dobre" dzielnice - przyczyny

L.p. Odpowiedzi Procent odpowiedzi l pozytywna ocena estetyki 22,9 2 dużo zieleni 19,3 3 pozytywne więzi uczuciowe 10,5 4 bezpieczeństwo 7,9 5 wyższy standard życia 7,0 6 pozytywna ocena zabudowy 6,1 7 spokój 6,1 8 pozytywna ocena mieszkańców 4,4 9 rozwinięta sieć handlowa 4,4 10 dużo przestrzeni 3,5 11 Inne 7,9

Tabela 17

Złe" dzielnice - przyczyny

L.p. Odpowiedzi Procent odpowiedzi l brak bezpieczeństwa + 50,2 patologie społeczne 2 negatywna ocena estetyki 24,9 3 negatywna ocena mieszkańców 6,2 4 brak zieleni 4,0 5 negatywna ocena zabudowy 4,0 6 zanieczyszczenia środowiska 4,0

Podsumowując - należy stwierdzić, że wśród ankietowanych świadomość istnienia " dobrych" i "złych " obszarów w mieście jest dość powszechna. Za "dobre" uznaje się przede wszystkim obszary, które zapewniają poczucie bezpieczeństwa, o ładnej i estetycznej zabudowie, dużej ilości zieleni i przestrzeni. "Złe" - natomiast to takie, na terenie których rozwinęły się różnego rodzaju patologie społeczne, zaniedbane, brudne, ciasne, z zanieczyszczonym środowiskiem. Problem istnienia "dobrych" i "złych" dzielnic w mieście zawarła w swojej pracy również H. Libura (1990). W jej badaniach - 60% ankietowanych uważa, że w Poznaniu można wyróżnić takie obszary i jest to o 14% mniej, niż w niniejszej pracy. W obu pracach za "dobrą" uznana została przez zdecydowaną większość ankietowanych dzielnica Grunwald. Istotne podobieństwa występują też na dalszych miejscach zestawień. Pozytywnie ocenia się Sołacz, Stare Miasto, Jeżyce, Winogrady i Rataje. Za zdecydowanie "złe" uznano Wildę, Łazarz i Dębieć. Jednak w niniejszej pracy kilkanaście osób oceniło Stare Miasto i Jeżyce również negatywnie. Duże podobieństwo dotyczy też przyczyn, dla którychjedne obszary uznane są za "złe", a inne za "dobre". W obu pracach istotne znaczenie ma bezpieczeństwo, czystość i estetyka, zieleń oraz przestrzeń.

8. Ocena funkcjonowania sieci handlowej, usługowej i komunikacyjnej

Kolejne pytanie (Tab. 18) dotyczy wiodącej i często decydującej o charakterze dużego miasta funkcji handlowo- usługowej. Stopień rozwoju i gęstości sieci usługowej i handlowej - 58% respondentów oceniło "wysoko", 33% - "średnio", a tylko 7 % uznało rozwój handlu i usług za "niski". Należy przy tym podkreślić, że 16% respondentów oceniło handel i usługi jako dwie odrębne funkcje miasta. Zdecydowanie pozytywnie oceniona została sieć handlowa, nieco gorzej - poziom rozwoju usług.

Tabela 18 Jak ocenia Pan stopień rozwoju i gęstość sieci usługowej i handlowej w mieście?

Odpowiedź Ilość odpow. Procent odpow.

wysoki 486 58,0 średni 266 33,0 niski 58 7,2 nie wiem, brak odpowiedzi 14 1,8 Razem 806 100,0

Odpowiedzi na pytanie zamknięte (Tab. 19) dotyczą układu i funkcjonowania komunikacji w mieście. Pozytywnie oceniło komunikację tylko 12% ankietowanych, "źle" - aż 40,9%. Najwięcej, bo ponad 41,1% respondentów wyraziło brak zdecydowania, a w ocenie użyło określenia "średnio". Ponad 5% ankietowanych nie miało zdania na ten temat lub odmówiło udzielenia odpowiedzi.

Eugeniusz Biderman

Tabela 19 Jak ocenia Pan układ i funkcjonowanie komunikacji w mieście?

Odpowiedź Ilość odpow. Procent odpow.

dobrze 122 12,6 średnio 397 41,1 źle 395 40,9 nie wiem 52 5,4 Razem 966 100, O

9. Potrzeby miasta

Odpowiedzi na dwa ostatnie pytania ankiety są podsumowaniem dotychczas omawianych zagadnień i należą do najważniejszych w całym badaniu. Nie są prostym wyciągnięciem wniosków z odpowiedzi na wcześniejsze pytania ankiety i pozwalają wyodrębnić najbardziej nurtujące poznaniaków problemy oraz określić najważniejsze potrzeby miasta i jego mieszkańców. Na pytanie: "Jakie są najważniejsze potrzeby miasta?" - odpowiedziało 560 osób. Odpowiedzi są bardzo zróżnicowane, często krótkie i ogólnikowe, rzadziej rozbudowane, omawiające wiele różnych problemów dotyczących miasta. Najwięcej wypowiedzi (63% osób) dotyczy "potrzeb komunikacyjnych" (Tab. 20).

Na drugim miejscu wymienia się potrzeby związane z czystością i porządkiem, na trzecim - z ochroną środowiska, na dalszych - wysuwa się potrzeby zwiększenia ilości zieleni i parków oraz potrzeby mieszkaniowe, a także potrzeby związane z remontami budynków i zapewnieniem bezpieczeństwa publicznego (Tab. 20).

Tabela 20

Jakie są według Pana najważniejsze potrzeby miasta?

L.p. Potrzeby miasta Procent odpowiedzi l potrzeby komunikacyjne 63,0 2 czystość, porządek 16,4 3 ochrona środowiska 14,8 4 brak odpowiedzi, brak zdania 12,3 5 więcej zieleni i parków 10,7 6 więcej mieszkań 10,5 7 potrzeby rekreacyjno-sportowe 5,9 8 remonty budynków 3,0 9 bezpieczeństwo publiczne 2,5

Szczególnego podkreślenia wymagają potrzeby komunikacyjne wysuwane zarówno przez mieszkańców Łazarza i Jeżyc, jak również z rejonu Wierzbięcic. Osoby badane w różny sposób formułują potrzeby dotyczące komunikacji.

Szczegółowa analiza wypowiedzi wykazuje, że blisko 27% badanych, które mówiły o potrzebach komunikacyjnych określała je ogólnie mówiąc o "potrzebach komunikacyjnych", 27% "o potrzebach poprawy, rozwoju i usprawnienia komunikacji", a ponad 11 % o konieczności" ulepszenia" komunikacji. Są to więc potrzeby formułowane dość ogólnie. Około jednej trzeciej wypowiedzi odnosi się do potrzeb bardziej szczegółowych. Są to przede wszystkim propozycje dotyczące ukończenia budowy "szybkiego tramwaju", potrzeby związane z tworzeniem parkingów, z budową, poprawą stanu technicznego, remontami i modernizacją dróg. Wysuwane są postulaty dotyczące odciążenia centrum miasta od ruchu komunikacyjnego i budowy obwodnic. Pojedyncze są postulaty dotyczące wytyczania dróg dla ruchu rowerowego. Postuluje się także poprawienie połączeń w środkach komunikacji miejskiej. Często łączy się różne potrzeby w jednej wypowiedzi. Oto przykłady takich wypowiedzi na temat potrzeb komunikacyjnych: "Sieć komunikacyjna, mosty, większa przelotowość miasta". "Rozwiązanie problemów komunikacyjnych, zwiększenie ilości dróg". Wśród potrzeb dotyczących czystości i porządku wymienia się ogólnie konieczność położenia większego nacisku na podniesienie czystości i szeroko pojętego porządku w mieście. Wskazuje się przy tym na potrzeby większej dbałości o obiekty zabytkowe i wspólną własność oraz wysuwa się postulaty dotyczące większego nadzoru władz i policji w dbałości o porządek w mieście. W postulatach dotyczących ochrony środowiska w mieście postuluje się ogólnie potrzebę dbałości o ochronę środowiska oraz wskazuje się na takie potrzeby, jak likwidacja zanieczyszczeń środowiska, potrzeba budowy oczyszczalni ścieków, ograniczenie zanieczyszczenia powietrza oraz hałasu. Ankietowani zwracają uwagę na konieczność instalowania filtrów w dużych zakładach przemysłowych, ograniczenie ruchu samochodowego i budowę oczyszczalni ścieków. Czystość wód, a przede wszystkim oczyszczanie rzeki Warty to problemy często poruszane przez mieszkańców Poznania. Jedna z ankietowanych osób stwierdza: "Ochrona środowiska: należy pozakładać filtry na kominy, zmniejszyć ruch samochodowy". Inna osoba mówi: "Zanieczyszczenie miasta: brak dobrej i czystej wody, problemy ekologiczne". Postulaty dotyczące zieleni formułowane są ogólnie - jako "więcej zieleni", "więcej zieleni w centrum", bądź też "więcej zieleni i parków dla dzieci". Dość liczne są też postulaty dotyczące remontów domów i budynków. Sporo głosów dotyczy problemów mieszkaniowych. Podkreśla się również zły stan dróg i chodników oraz potrzebę zwiększenia powierzchni parków i innych terenów zielonych. Tylko kilka odpowiedzi dotyczy potrzeb rekreacyjno-sportowych, likwidacji bezrobocia, bezpieczeństwa publicznego, potrzeb oświatowych i kulturalnych, remontów budynków, poprawy funkcjonowania handlu i usług, potrzeb finansowych oraz konieczności istnienia dobrze funkcjonującej policji. Oto kilka przykładów wypowiedzi dotyczących tych postulatów:

Eugeniusz Biderman

"Odremontowanie wielu cennych, starych, zniszczonych domów". "Możliwość podjęcia pracy po zakończeniu nauki". Istnieją też pojedyncze wypowiedzi, w których ankietowani poruszają szereg problemów i wskazują jednocześnie na kilka potrzeb miasta: "Poprawić komunikację, dokończyć budowę "szybkiego tramwaju", zadbać o zieleń miejską, wybudować kryte pływalnie, trasy rowerowe, hale sportowe - takie dla zwykłych ludzi, a nie dla wyczynowców". Odpowiedzi na ostatnie pytanie ankiety: "Jaki winien być Poznań, aby mógł stać się dla Pana ideałem miasta?" - są na ogół ogólnikowe, a aż 10% ankietowanych nie ma zdania na ten temat lub odmawia udzielenia odpowiedzi. Według respondentów - Poznań, aby mógł stać się ideałem miasta - powinien być przede wszystkim miastem czystym (30% badanych). O dużym znaczeniu czystości i estetyki świadczy fakt, iż problem ten poruszany był w odpowiedziach na wiele innych pytań ankiety. Czystość jest uważana za jedną z głównych korzyści oczekiwanych od miasta, jest także czynnikiem decydującym o postrzeganiu pewnych obszarów jako" do bre" i "ładne", jest również jedną z ważniejszych potrzeb miasta.

Tabela 21 Jaki winien być Poznań, aby mógł stać się dla Pana ideałem miasta?

L.p. Poznań - ideał miasta Procent odpowiedzi l czysty 30,1 2 lepsza komunikacja 11,7 3 brak odpowiedzi, brak zdania 10,3 4 więcej zieleni 10,0 5 ograniczenie patologii społecznych 5,5 oraz bezpieczeństwo 6 już jest ideałem 3,1 7 wyższa kultura osobista mieszkańców 2,0 8 wzorowany na dawnym Poznaniu 1,5

Na drugim miejscu, ze znacznie mniejszą ilością osób (11,7%) znajdują się opInIe dotyczące potrzeb komunikacyjnych. Sporo ankietowanych za istotne uważa usprawnienie funkcjonowania komunikacji miejskiej. Oto jedna z wypowiedzi: "Zastąpić tramwaje trolejbusami. Nie robią hałasu i w przypadku awarii nie tamują ruchu. Ograniczyć ilość samochodów w mieście". Znacznie mniejsze, aniżeli w odpowiedziach dotyczących potrzeb miasta a wynikające zapewne z realizmu są zatem oczekiwania poznaniaków w zakresie trudnych i kosztownych rozwiązań komunikacyjnych, aby Poznań mógł się stać ideałem dla jego mieszkańców. N a trzecim miejscu znajdują się postulaty dotyczące tych potrzeb: "Zielony, czysty, sprawna komunikacja, ośrodek kultury". "Rozwiązać problemy mieszkaniowe, więcej zieleni, a przede wszystkim czystość". "Powinien być miastem bardziej europejskim i na pewno czystszym".

Ponad 3% osób stwierdza, że Poznań już jest ideałem miasta. Tylko po kilka odpowiedzi przypada na takie postulaty jak: wyższa kultura osobista mieszkańców, usamodzielnienie miasta, rozwiązanie problemów mieszkaniowych, finansowych i problemów związanych z bezrobociem oraz rozwojem kultury. Dla kilku respondentów Poznań idealny to Poznań z dawnych lat: "Taki jak przed wojną, czysty i ludzie bardziej kulturalni". "Powinien mieć radę miasta taką, jaka była za czasów Ratajskiego, która dbałaby o miasto i jego interesy. Rządzić miastem "powinni solidni, rzetelni obywatele". Poznań idealny to także Poznań bezpieczny i spokojny, w którym ograniczony zostanie rozwój patologii społecznych.

BIBLIOGRAFIA

Libura H., Percepcja przestrzeni miejskiej. Warszawa, UW, 1990.

Ziółkowski, j., Znaniecki F., Czym jest dla Ciebie miasto Poznań. Warszawa 1984.