WITOLD MAISEL - BADACZ DZIEJÓW POZNANIA, TWÓRCA POLSKIEJ ARCHEOLOGII PRAWNEJ

Kronika Miasta Poznania 1995 R.63 Nr1; Chwaliszewo

ANDRZEJ GULCZYŃSKI

G dyby byli wśród nas..." Taki tytuł nadano krótkiemu artykułowi zamieszczonemu z okazji dnia zmarłych w "Głosie Wielkopolskim" w 1992 r. Artykuł zaopatrzono w trzy portrety. Najednym z nich był prof. dr hab. Witold Maisel. Skojarzenie tytułu z fotografiami było jednak niewłaściwe. Tekst stanowiły bowiem wypowiedzi osób sportretowanych o wybitnych, nieżyjących osobach. Gdy w rozmowie z prof. W. Maislem przekazałem mu informację, w jaki sposób odebrano ten niezgrabny tytuł skomentował: to kolejny dowód, że żyć będę długo. Nie była to bowiem pierwsza niezręczność tego typu. Przed paroma laty, gdy na rzymskim Kapitolu odbywała się międzynarodowa konferencja historyków, ktoś przywiózł z Polski smutną wiadomość o śmierci prof. Maisla. Tymczasem bohater plotki bawił właśnie w Rzymie i wygłaszał referat na tejże konferencji. Ten kogo uśmierca się przedwcześnie - stwierdził prof. W. Maisel - żYje wiecznie*.

Ta przepowiednia mogła sprawdzić się tylko w przenośni. Odszedł nagle, w pełni sił twórczych, z niedokończonymi pracami i wieloma planami na przyszłość. Zmarł 15 września 1993 r. Społeczność akademicka pożegnała Go podczas żałobnego posiedzenia Senatu UAM w westybulu auli uniwersyteckiej oraz pogrzebu w Alei Zasłużonych na cmentarzu junikowskim w dniu 21 września.

Witold Maisel urodził się 8 kwietnia 1914 r. w Poznaniu jako syn Franciszka i Tekli z Friedrichów. Ojciec był kupcem i przemysłowcem. Rodzice fortuny nie zrobili, ale zapewnili dzieciom staranne i patriotyczne wychowanie. Mieszkali przy Wielkich Garbarach nr 78, naprzeciwko zburzonego w 1945 r. pruskiego arsenału. Ojciec w połowie 1918 r. wstąpił do POW, później brał udział w powstaniu wielkopolskim, uczestniczył m.in. w zajmowaniu Sądu Okręgowego, należał do załogi cytadeli. Został odznaczony Krzyżem Walecznych. Powstańcem był też brat matki.

N aukę rozpoczął w prywatnej szkole Stachowiaka przy ul. Wrocławskiej 28/29, kontynuował ją w szkole wydziałowej przy ul. Działyńskich, a od 1925 r.

w gimnazjum humanistycznym im. św. Jana Kantego w Poznaniu. Dzielnica, w której urodził się i mieszkał W. Maisel kształtowała jego osobowość - bliskość takich obiektów jak Ratusz, zamek Przemysława, fara czy katedra wytworzyła zamiłowanie do architektury, przeszłości własnego miasta. Zainteresowania historyczne potęgowała lektura książek. Bogatą biblioteczkę literatury polskiej posiadali rodzice, z innych książek młody Witold korzystał chętnie w różnych bibliotekach. W czasach gimnazjalnych należał do 21 poznańskiej drużyny harcerskiej działającej przy Jego szkole. Tutaj kształtowano nie tylko umiejętności typowo obozowe i współżycie z przyrodą, ale także poznawano kraj i jego zabytki. Wspomnieć należy obozy w Lipnicy na Orawie, w Chudykowcach nad Dniestrem, w Okopach św. Trójcy, Zaleszczykach, Chocimiu i połączone z nimi wycieczki do Lwowa, Krakowa, Wieliczki, obozy wędrowne na Wileńszczyźnie, na trasie Kraków - Zakopane, Zakopane - Busko, Bytyń - Chodzież. To wszystko wpływało na mentalność i zainteresowania przyszłego naukowca. W maju 1932 r. W. Maisel zdał maturę i postanowił - korzystając z możliwości wyboru rodzaju broni, jaką stwarzano ochotnikom - odbyć służbę wojskową w kawalerii. Trafił najpierw do Szkoły Podchorążych Rezerwy Kawalerii w Grudziądzu, którą ukończył w czerwcu 1933 r. w stopniu kaprala podchorążego rezerwy. Otrzymał wówczas przydział do 5 pułku ułanów zasławskich stacjonującego w Ostrołęce nad Narwią. Po zakończeniu we wrześniu 1933 r. rocznej służby wojskowej został jeszcze powołany we wrześniu następnego roku do tegoż samego pułku na miesięczne szkolenie; wkrótce, ze starszeństwem od 1 stycznia 1935 I., otrzymał nominację na podporucznika rezerwy kawalerii.

Po powrocie z wojska W. Maisel zapisał się w 1933 r. na wydział prawa Uniwersytetu Poznańskiego oraz podjął pracę w zarządzie miejskim w oddziale egzekucyjno-prawnym Wydziału Opieki Społecznej. W sierpniu 1935 r. został przeniesiony do Wydziału Przemysłowego mieszczącego się w tzw. nowym ratuszu, stojącym na miejscu odbudowanej po II wojnie wagi miejskiej. Do podjęcia pracy zmusiła go trudna sytuacja materialna powstała po śmierci ojca. W ramach studiów Witold Maisel uczestniczył w seminarium prowadzonym przez prof. Stanisława Kasznicę, a także w seminarium z prawa kościelnego, prowadzonym przez prof. Tadeusza Silnickiego, na którym przygotował już na drugim roku studiów pracę pL "Eremici reguły św. Romualda". Zatrudnienie na całym etacie nie umożliwiało pełnego poświęcenia się studiom, choć młody wiek nie pozwalał na oparcie się urokom studenckiego życia. W. Maisel uprawiał wówczas żeglarstwo na Jeziorze Kierskim (w ramach Akademickiego Związku Morskiego), grał w tenisa, często bywał w teatrze i operze, w latach 1934-1939 należał do Związku Młodzieży Demokratycznej. Niestety pojawiła się kolejna przeszkoda w studiowaniu. Podczas ćwiczeń wojskowych w 1937 r. ujawniona została choroba płuc, co spowodowało m.in. konieczność leczenia sanatoryjnego. Później zaś przygotowania mobilizacyjne, którymi zajmował się w Wydziale Przemysłu, nie pozwoliły na właściwe przygotowanie

Andrzej Gulczyńskisię do III egzaminu; otrzymał wówczas zgodę na zdawanie egzaminu jesienią 1939 I., co okazało się jednak niemożliwe.

Tydzień przed wybuchem wojny W. Maisel otrzymał polecenie zajęcia się mobilizacją koni dla powoływanych do wojska rezerwistów. Gdy zjawił się w pułku wraz z końmi okazało się, że nie może być do niego wcielonym, gdyż nie posiadał karty mobilizacyjnej. Nie powiodły się starania o wcielenie do wojska. Natomiast niemiecka żandarmeria wojskowa dowiedziała się, że W. Maisel nie oddał broni, choć na szczęście zarzutu tego mu nie udowodniono. Podjął wówczas decyzję o pozostaniu w Poznaniu i zgłosił się do pracy w Wydziale Przemysłowym Zarządu Miejskiego. Już w połowie listopada komisaryczny burmistrz przygotował spis 53 Polaków zatrudnionych w Zarządzie wrogo nastawionych do Rzeszy. Na liście tej znalazł się również Witold Maisel, a także prof. dr Kazimierz Nowakowski , lekarz szpitala miejskiego. Jednakże W. Maisel wraz z innymi Polakami został zwolniony z pracy dopiero w 1941 r. Wówczas zatrudniono go w Kasie Chorych w Poznaniu. W maju 1944 r. skierowany został na leczenie do obozu dla chorych na płuca Polaków w Obrze pod Wolsztynem. Po uzyskaniu fałszywego zaświadczenia od lekarza o powrocie do zdrowia i zdolności do pracy opuścił zakład. Był jednak bardzo osłabiony i nie mógł podjąć pracy. Pozostając bez kartek żywnościowych ukrywał się do końca wojny. W maju 1945 r. zapisał się ponownie na poznański wydział prawa i w grudniu zdał egzaminy kończące studia. Od stycznia 1946 r. uczestniczył w seminarium doktorskim prof. S. Kasznicy z prawa administracyjnego. Seminarium zostało jednak wkrótce rozwiązane, gdyż prof. Kasznicę pozbawiono uprawnień profesorskich pod zarzutem powiązań z organizacjami antypaństwowymi. Po wyzwoleniu W. Maisel podjął ponownie pracę w Wydziale Przemysłowym Zarządu Miejskiego w charakterze referenta prawnego. W lipcu 1945 r. został przeniesiony do Wydziału Administracji Ogólnej I instancji na stanowisko kierownika referatu stowarzyszeń i zgromadzeń. W listopadzie 1945 r. utworzono Poznańską Dyrekcję Odbudowy; jej celem było odbudowanie zburzonych w czasie oblężenia miasta budynków państwowych. Tę poznańską ekspozyturę Ministerstwa Odbudowy zorganizował właśnie W. Maisel wspólnie z inż. Janem Cieślińskim i mgr inż. Bronisławem Smigajem. W. Maisel od 1 listopada 1945 r. był Kierownikiem Oddziału Administracyjnego a od 1 marca 1946 do 31 grudnia 1949 r. Naczelnikiem Wydziału Ogólnego. Dojego obowiązków należały min. starania o kredyty na odbudowę miasta. Utrzymywał wówczas kontakty z takimi osobami jak: Zachwatowicz, Tomaszewski, PękaIski czy Leykan. Oni właśnie zajmowali się odbudową Poznania. W. Maisel brał m.in. udział w zabezpieczeniu zniszczonej katedry. Prezentował też rezultaty odbudowy Poznania na łamach "Kroniki Miasta Poznania", a także w prasie codziennej. Trud odbudowy zniszczonego miasta wymagał pełnego poświęcenia. Zainteresowania naukowe nie mogły wyprzedzać obowiązków zawodowych, których wypełnianie zajmowało znacznie więcej czasu niż przewidziany czas pracy. W opinii wydanej w 1950 r. po likwidacji PDO stwierdzono, że "mimo

słabego zdrowia, ob. M. pracował nieraz po 18 godz. na dobę". Mimo to otrzymywał cały szereg dodatkowych zadań, takich jak zlecenie przez Ministerstwo Odbudowy zorganizowania wraz z mgr inż. Stanisławem Podgórskim Centralnego Biura Projektów Architektonicznych i Budowlanych (od 15 października 1948 r. do grudnia 1949 r. pełnił tam funkcję kierownika administracyjnego), a wraz z arch. Janem Cieślińskim Dyrekcji Budowy Osiedli Robotniczych (od maja do września 1948 r. pełnił tam funkcję doradcy do spraw planowania).

Od sierpnia 1949 r. W. Maisel pracował wraz z mgr inż. Franciszkiem Wojciechowskim nad zorganizowaniem Biura Delegata Ministerstwa Budownictwa na województwo poznańskie. Z początkiem listopada 1949 r. podjął tam pracę jako szef działu planowania, na którym to stanowisku pozostał do końca lutego 1951 r. Wówczas to placówka ta została zlikwidowana i W. Maisel zatrudniony został jako st. inspektor w Wydziale Planowania w Zjednoczeniu Budownictwa Miejskiego nr 1 w Poznaniu, a następnie (od 15 marca 1957 r. do końca marca 1960 I.) jako projektant w Pracowni Urbanistycznej Prezydium Miejskiej Rady Narodowej).

Pracując w PDO W. Maisel podjął się odszukania materiałów archiwalnych dotyczących Zamku Przemysława. Badania te niestety nie powiodły się. Natknął się natomiast na poznańskie księgi złoczyńców, co skłoniło Go do zajęcia się poznańskim prawem karnym. Od maja 1951 r. badania w tym zakresie prowadził już pod kierunkiem prof. Józefa Bossowskeigo z Zakładu Prawa Karnego w porozumieniu z doc. dr Józefem Matuszewskim. W 1955 r. zgłosił się na seminarium prof. dr Zdzisława Kaczmarczyka. Został przez niego wciągnięty m.in. do zespołu wydającego źródła prawa, a w kwietniu 1957 r. uzyskał aspiranturę naukową i staż w Katedrze Historii Państwa i Prawa Polski. Zmianie uległ też temat pracy doktorskiej, gdyż konieczne okazało się zbadanie w pierwszej kolejności ustroju sądownictwa miasta Poznania. Publiczna obrona dysertacji pt. "Sądownictwo miasta Poznania do końca XVI wieku" 1, przygotowanej pod kierunkiem prof. Z. Kaczmarczyka odbyła się 29 października 1959 r. Recenzentami byli profesorowie Józef Matuszewski, Janusz Deresiewicz i Michał Patkaniowski 2 . Z początkiem następnego roku W. Maisel został zatrudniony na etacie adiunkta. Zbierając jednocześnie materiały do pracy doktorskiej i habilitacyjnej mógł już w trzy lata po promocji doktorskiej przystąpić do habilitacji. Stopień naukowy docenta (odpowiadający dzisiejszemu stopniowi doktora habilitowanego) uzyskał 7 października 1963 r. na podstawie pracy "Poznańskie prawo karne do końca XVI wieku". Recenzentami byli profesorowie Michał Patkaniowski, Józef Mazurkiewicz i Michał Sczaniecki 3 . Z dniem 1 marca 1964 r. mianowany został na stanowisko docenta etatowego. Uznaniem Jego dalszej działalności były tytuły profesorskie. Tytuł profesora nadzwyczajnego uzyskał w 1970 r., a tytuł profesora zwyczajnego w 1976 f. Od września 1964 r. prof. Witold Maisel prowadził wykład kursowy z historii państwa i prawa polskiego dla studium zaocznego, od 1967 r. dla studium dziennego, a w latach 1964-1970 także w punkcie konsultacyjnym w Kaliszu. W roku akademickim 1970/71 wprowadził zmiany w strukturze wykładu pro

Andrzej Gulczyński

Fot. 84. Uroczysta promocja doktorska w dniu 29 IX 1960 (od lewej promotor prof. dr hab. Zdzisław Kaczmarczyk, rektor prof. dr hab. Alfons Klafkowski i dziekan prof. dr hab. Józef Matuszewski

wadząc go odtąd metodą strukturalną, a nie chronologiczną. Opracował ponadto metodę laboratoryjną prowadzenia ćwiczeń z historii państwa i prawa. Prowadził też wykłady monograficzne: "Polskie prawo karne epoki feudalnej" (w latach 1965/66 i 1966/67) a jesienią 1967 I. po raz pierwszy poprowadził wykład z archeologii prawnej. Przedmiot ten wykładał do 1989 r. Do stałych zajęć dydaktycznych prof. Witolda Maisela należały także proseminaria, seminarium magisterskie i seminarium doktorskie. W latach 1966 -1986 na Jego seminariach napisano 107 prac magisterskich oraz pięć prac doktorskich (Wacław Zarzycki, Kazimierz Bogucki, Wiesław Szaj, Jacek Sobczak, Andrzej Gulczyński). Był też recenzentem 36 prac magisterskich, 12 prac doktorskich, 13 habilitacyjnych, w tym swego ucznia dr Jacka Sobczaka. W. Maisel dwukrotnie pełnił funkcję prodziekana wydziału prawa, najpierw w latach 1964-1966 będąc prodziekanem i kierownikiem studium dla pracujących, a następnie w latach 1972-1975 kierując studium stacjonarnym. Był też m.in. przewodniczącym uczelnianej komisji dyscyplinarnej dla studen - tów (1964-1965), w latach 1979-1981 zasiadał w senacie UAM. Od 1 października 1969 r. do 31 sierpnia 1981 I. prof. W. Maisel był kierownikiem Zakładu Historii Państwa i Prawa Polskiego do końca XVIII w. Wobec przeprowadzonej w 1981 I. reorganizacji struktury organizacyjnej Wydziału Prawa i Administracji polegającej na likwidacji zakładów i instytutów oraz utworzeniu katedr został kierownikiem Katedry Historii Ustrojów Państw,

Fot. 85. Prof. W. Maisel wręcza dyplom swemu pierwszemu doktorantowi, W. Zarzyckiemu (stoją od lewej prof. W. Maisel, prorektor prof. W. Ludwiczak, dziekan prof. Z. Radwański)którą to funkcję sprawował od 1 września 1981 r. do przejścia na emeryturę w 1984 I. W tym czasie pełnił też funkcję kierownika zespołu katedr prawnohistorycznych. Wcześniej był też sekretarzem naukowym zespołu katedr historyczno-prawnych (1960-1967) i Instytutu Historii Państwa i Prawa (1967 -1969), a latach 1969-1971 pełnił obowiązki wicedyrektora tegoż Instytutu.

Po przejściu na emeryturę dalej prowadził seminarium magisterskie i doktorskie. Nie przerwał też działalności naukowej publikując wyniki swych badań. Pierwsze publikacje prof. W. Maisla związane były z pracą nad odbudową zniszczonego w czasie działań wojennych Poznania. Opublikował wówczas artykuły dotyczące min. budowli Jana Baptysty Quadro w świetle poznańskich źródeł archiwalnych oraz dokonanych przez tego włoskiego architekta adaptacji baszt miejskich, zabudowy wewnętrznej poznańskiego rynku, wykuszy w renesansowych kamienicach. W "Głosie Wielkopolskim", "Ilustrowanym Kurierze Polskim" i innych pismach pojawiały się Jego artykuły historyczne, popularyzujące historię, często jednak będące przyczynkami powstałymi z wykorzystaniem nowych źródeł, przede wszystkim archiwalnych. Systematycznie też zamieszczał w latach 1948-1950 w "Kronice Miasta Poznania" sprawozdania z postępu prac nad odbudową zabytków Poznania. Zainteresował się wówczas urbanistyką rodzinnego miasta, czego wyrazem był artykuł zamieszczony w 1958 r. na łamach "Kroniki Miasta Poznania", a poświęcony ewolucji planów

Andrzej Gulczyńskiurbanistycznych Poznania w latach 1945-1957. Tematyce tej poświęcał też w latach późniejszych swe zainteresowanie, czego wynikiem były m.in. rozdziały w "Dziejach Poznania" (1988) i artykuły dotyczące urbanistyki dawnego Poznania oraz przepisów dotyczących urbanistyki i ekologii w dawnym Poz. 4 nan1u . W 1955 r. W. Maisel zadebiutował jako historyk prawa artykułem dotyczącym poznańskiego cechu tragarzy5 . Ważnym osiągnięciem pierwszych lat badań było poddanie rewizji łacińskiego kodeksu, który uchodził za kodeks prawa kanonicznego. Stwierdził wówczas, że był to podręcznik prawa rzymskiego z XV w. znany w Europie Środkowej jako "Summa Rajmunda PartenopejczYka". Obroniona w 1960 r. dysertacja doktorska zawierała wszystkie wątki późniejszej twórczości prof. Witolda Maisla. Głównym jej tematem była struktura i funkcjonowanie sądów miasta Poznania. Pojawiły się w niej też elementy archeologii prawnej (badania dotyczące miejsc odbywania sądów, więzień, pręgierza, miejsc wykonywania wyroków), filologii średniowiecza (indeks terminologiczny polsko-łacińsko-niemiecki). Natomiast przyszłą, przebogatą działalność edytorską zapowiadał aneks źródłowy zawierający 33 dokumenty. Dzieje poznańskiego prawa i ustroju miejskiego okazały się wdzięcznym tematem bowiem prof. W. Maisel powracał do nich wielokrotnie. Poświęcił temu tematowi swą pracę habilitacycjną pt. "Poznańskie prawo karne do końca XVI wieku "6, a także liczne artykuły dotyczące m.in. sądu wyższego prawa magdeburskiego w Poznaniu, tortur w praktyce sądu kryminalnego miasta Poznania, ustalenia przypuszczalnej daty przywileju lokacyjnego Poznania 7 .

W swych dalszych badaniach miał na uwadze zawsze historię prawa miejskiego w Polsce, jednakże ze szczególnym uwzględnieniem Wielkopolski. Obok zainteresowania przeszłością regionu uzasadnieniem takich badań były najmniej zaawansowane prace badawcze w tym zakresie dotyczące właśnie Wielkopolski.

W badaniach swych uwypuklał m.in. zjawisko recepcji praw obcych (niemieckiego i rzymskiego) i stopniowej interferencji prawa polskiego na teren prawa miejskiego. Będąc uznanym specjalistą w tym zakresie otrzymał zamówienie na opracowanie rozdziału poświęconego dawnemu miejskiemu prawu karnemu w syntezie przygotowanej pod redakcją prof. J. Bardacha pt. "Historia państwa i prawa Polski" (1966). To wielotomowe dzieło doczekało się trzech wydań. Prowadząc dalej badania nad dawnym prawem prof. W. Maisel opublikował m.in. artykuły dotyczące prawa karnego Prusów (1974), prawa karnego w statutach (wilkierzach) miast polskich do końca XVIIIw. (1974) i w Kronice Wincentego Kadłubka (1976), a także studia nad prawem polskim w państwie krzyżackim w XIV i XV wieku (1983, 1988). Pozostając w nurcie prawa miejskiego opracował m.in. odpowiednie rozdziały w monografiach Zielonej Góry (1962), Kalisza (1977) i Poznania (1988).

Jako specjalista w zakresie historii okresu staropolskiego postanowił w latach siedemdziesiątych znacznie poszerzyć krąg swych zainteresowań badawczych. Rozpoczął wówczas badania nad sądownictwem administracyjnym

II Rzeczypospolitej i przygotował m.in. rozprawę dotyczącą wojewódzkich sądów administracyjnych 8 . Innym jeszcze nurtem zainteresowań prof. W. Maisla były dzieje nauki prawa. Rezultatem badań w tym zakresie było podsumowanie dorobku naukowego Wydziału Prawa UAM w latach 1919-1969, opracowanie syntezy dziejów nauki prawa w Wielkopolsce 9 , a także opublikowanie sylwetek poznańskich badaczy przeszłości: Marii Wicherkiewiczowej, Mariana J. Miki, prof. Zdzisława Kaczmarczyka 10 . Zajął się też problematyką integracyjną dyscyplin prawno-historycznych 11 , podzielił się swymi doświadczeniami w prowadzeniu zajęć metodą laboratoryjną z historii państwa i prawa, przekazał zasady prowadzenia seminarium magisterskiego z historii państwa i prawa polskieg0 12 . Prof. W. Maisel był też jednym z najlepszych wydawców źródeł dawnego prawa. Już u progu swej kariery odkrył zupełnie nieznane na terenie Wielkopolski ortyle (wyroki) sądów wyższych miast wielkopolskich, których istnienie dotąd było kwestionowane. Zbiór ortylów sądów wyższych miast wielkopolskich z XV i XVI wieku ukazał się nakładem Ossolineum w 1959 I., jeszcze przed uzyskaniem stopnia doktorskiego 13 . Było to pierwsze w Polsce wydawnictwo źródeł tego typu. Kilka lat później W. Maisel wydał ortyle sądu wyższego w Poznaniu z XVI i XVII wieku 14 . Przystępując do opracowania poznańskiego prawa karnego konieczne było poznanie prawa magdeburskiego stosowanego w Poznaniu. Do czasów drugiej wojny światowej kodeks zawierający tekst tego prawa przechowywany był w poznańskim archiwum, później jednak zaginął. Przed wojną opublikowane zostały tablice konkordancyjne kodeksów prawa magdeburskiego, uwzględniające również kodeks poznański. W. Maisel zrekonstruował tekst kodeksu. Gdy ten cenny zabytek powrócił do Poznania ze Związku Radzieckiego okazało się, że rekonstrukcja pod względem merytorycznym była wierna a różnice występowały jedynie w sferze językowej. Kodeks został przez W. Maisla wydany w 1964 r. 15, natomiast rok wcześniej wydał On kodeks prawa magdeburskiego miasta Pleszewa (1963). Pod Jego redakcją oraz prof. Z. Zdrójkowskiego (w tłumaczeniu prof. A. Bzdęgi i prof. A. Gacy) ukazało się w 1985 r. "Prawo staro chełmińskie 1584 (1394)". Samodzielnie natomiast przetłumaczył i przygotował do druku prawo staro chełmińskie "poprawione", czekające obecnie na wydanie. Kolejną grupę źródeł wydanych przez prof. W. Maisla stanowiły przywileje miast wielkopolskich. W 1980 r. wydał kodeks przywilejów Poznania z XIV wieku, przechowywany w Bibliotece Narodowej w Warszawie 16 . Wcześniej natomiast wydał przywileje Kalisza (1973) i Konina (1977). Przez ponad 30 lat prowadził poszukiwania do wydania pełnego kodeksu przywilejów Poznania. Kwerenda została zakończona a teksty opracowane. Niestety nie doprowadził pracy tej do końca pozostawiając ją bez indeksów i wstępu. Całość, po śmierci Profesora, do druku przygotował prof. dr hab. Antoni Gąsiorowski 17 . Podstawę badań prawa miejskiego stanowiły również wilkierze (statuty), stanowione przez organy samorządu miejskiego. Regulowały one nie tylko

Andrzej Gulczyńskirrr.r..rmSr.

Fot. 86. Prof. dr hab. Witold Maisel w swym gabinecie w mieszkaniu przy ul. Grunwaldzkiejsprawy cechowe i handlowe, ale wszelkie sprawy życia społeczności miejskiej W tej grupie wymienić należy trzy tomy wilkierzy Poznania«, a także później wydane statuty miasta Kalisza (1972), Konina (1976) iChodzieży (1977) Wilderze wiejskie miasta Kalisza (1975). W. Maisel wydał też statuty cechów kaliskich (cz. I - 1975, cz. II - 1977) i konińskich (1978) Przeprowadzona w księgach grodzkich i miejskich Konina kwerenda pozwoliła na wydanie materiałów źródłowych do dziejów Konina oraz wyroków sądu konińskiej Komisji Dobrego Porządku z lat 1781-1783. Ciekawym wydawnictwem jest też zbiór dwudziestu wyroków z lat 1367-1724 w których stroną procesową było miasto Kalisz, a sądami wyrokującymi sąd papieski sądy kro ewskje, sąd sejmowy, sąd starosty generalnego wielkopolski; sądy komisarskie królewskie i sądy ziemskie (1981).

P ATlT 7 1 9? r ? / 0 f, W M a 1 s e 1 Z O S t a ł P o w o ł a fi P A S k t N k . t , . - y ez e re arza au owego PAN w skład Komitetu Redakcyjnego serii stanowiącej pełne wydanie zbioru konstytucji Polski przedrozbiorowej pt. "Volumina Legum editio nova" Przygotował do druku tom VII tegoż wydawnictwa, jednakże praca całego zespołu nie została zakończona. Prof. dr hab. W. Maisel był bardzo precyzyjnym i sumiennym wydawcą pomników prawa. Wydawanie źródeł było możliwe dzięki gruntownej znajomości języka staropolskiego, staroniemieckiego oraz średniowiecznej łaciny

Wszystkie wydane źródła opatrzone były satrannym komentarzem wydawniczym. Dzięki Jego działalności wydawniczej poznańskie źródła stale cytowane są w "Słowniku staropolskim" i "Słowniku łaciny średniowiecznej" i stanowią podstawę badań wielu historyków. Prof. Witold Maisel był też twórcą polskiej archeologii prawnej, dziedziny zajmującej się obiektami spełniającymi służebną rolę w stosunku do funkcji stanowienia i stosowania prawa. W 1965 r. założył fototekę zabytków archeologicznoprawnych. Po dwóch latach na łamach "Czasopisma Prawno-Historycznego" opublikował artykuł przedstawiający założenia teoretyczne oraz systematykę archeologii prawnej. Później ukazało się szereg opracowań monograficznych dotyczących m.in. dawnych narzędzi wykonywania kar (1969), pręgierza poznańskiego i wschowskiego (1971) 19, drzwi gnieźnieńskich (1974, 1976), napisów o treści prawniczej we Włoszech (1986), włoskich, hiszpańskich i portugalskich słupów jurysdykcyjnych (1987), słupa milowego w Koninie (1991), włoskich kamieni bankrutów (1991), strojów, insygniów i odznak godności polskich urzędników miejskich (1992), wież więziennych Poznania (1993). Uznawany był za czołowego reprezentanta archeologii prawnej w Europie.

W 1978 r. ukazał się w Szwajcarii pierwszy tom rocznika "Forschungen zur Rechtsarchiiologie und Rechtlichen Volkskunde". Prof. W. Maislowi nauka ta zawdzięcza podstawy teoretyczne, będące podsumowaniem dotychczasowego stanu badań i poglądów oraz wskazaniem kierunków rozwoju. We wspomnianym tomie ukazał się artykuł prof. W. Maisla wyjaśniający kwestię przedmiotu i systematyki archeologii prawnej. W drugim tomie podjął On próbę rozgraniczenia archeologii prawnej od etnografii prawnej (dotąd mylono lub łączono te dyscypliny), w tomie trzecim przedstawił na przykładzie poznańskiego pręgierza sposób pełnego zastosowania metody archeologiczno-prawnej2o. Jako pierwszy w Europie opracował też monografię dotyczącą archeologii całego kraju, a mianowicie Polski, a następnie Europy21. Obie prace zostały z dużym zainteresowaniem przyjęte w Polsce i Europie, a druga z nich ukazała się w 1992 r. w Austrii w tłumaczeniu na język niemiecki. Stwierdzić należy, że stan badań archeologiczno-prawnych nie był zaawansowany, toteż przystąpienie do opracowania obu monografii było niezwykle trudne i ryzykowne. Publikacje wzbudziły dyskusję co do definicji, przedmiotu, zakresu badań oraz systematyki. Niewątpliwą zasługą benedyktyńskiej pracy prof. W. Maisla jest podsumowanie dotychczasowych wyników badań, co pozwoli na weryfikację wielu błędnych ustaleń i przystąpienie do badań monograficznych. Profesor interesował się nieprzerwanie życiem naukowym w kraju i za granicą czego dowodem były liczne recenzje zamieszczane przede wszystkim na łamach "Czasopisma Prawno-Historycznego". Sam też wielokrotnie prowadził badania i prezentował ich wyniki za granicą.22 Prof. W. Maisel był też członkiem Komisji Slawistycznej Oddziału PAN w Poznaniu (od 1973 r.), Komisji Metrologii Historycznej Komitetu Nauk Historycznych PAN (od 1989 I.) oraz zespołu badawczego przy Instytucie Antropologii Prawnej Uniwersytetu w Limoges (od 1982 r.). Należał także do wielu towarzystw naukowych krajowych i zagranicznych takich jak: Stówa

Andrzej Gulczyński

rzyszenie Historyków Prawa w Paryżu (od 1978 r.), Stowarzyszenie Historyków Prawa Porównawczego w Bukareszcie (od 1978 r.), Międzynarodowe Stowarzyszenie Etnografów Prawnych (od 1987 I.; członek rady naukowej), Towarzystwo Porównawczej Historii Prawa i Ustroju im. Jeana Bodin w Brukseli (od 1991 r.), Europejskie Stowarzyszenie Historyków Urbanistyki w Leicester.

Od 1960 r. należał do Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół N auk będąc członkiem Komisji Historycznej. W 1965 r. wybrany został członkiem Wydziału Historii i N auk Społecznych. Działał też od 1973 r. jako członek, a od 1982 r.

jako przewodniczący Rady Bibliotecznej PTPN. W latach 1981-1984 był członkiem Komitetu Redakcyjnego "Prac Komisji Historycznej" i Komitetu Redakcyjnego "Wydawnictw źródłowych" PTPN. W ramach prac Polskiego Towarzystwa Historycznego, którego członkiem był od 1956 I., kierował w latach 1958-1960 kwerendą mającą na celu odnalezienie przywilejów miasta Poznania, a w 1976 r. przeprowadził samodzielnie kwerendę w zbiorach Biblioteki Czartoryskich i Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Krakowie. Należał też do Stowarzyszenia Historyków Sztuki (od 1950 I.) oraz Polskiego Towarzystwa Nauk Politycznych (od 1965 r.). W listopadzie 1983 r. powstał w Poznaniu oddział Towarzystwa Opieki nad Zabytkami. Jego przewodniczącym wybrano prof. W. Maisla, osobę mającą znakomite przygotowanie zarówno praktyczne, jak i teoretyczne do sprawowania tej społecznej funkcji. Towarzystwo działające pod Jego kierownictwem zajmowało się inicjowaniem prac badawczych, konserwacyjnych i ratunkowych, interesowało się zabytkami średniowiecznymi, jak i tymi z okresu międzywojennego, współpracowało z instytucjami naukowymi, służbami państwowymi i organizacjami społecznymi. Ważną formą działalności było organizowanie wykładów. Często wykładowcą był tam prof. W. Maisel. W działalności Towarzystwa powrócono m.in. do prac, których podjął się prof. W. Maisel w latach pięćdziesiątych. Wobec negatywnego rezultatu poszukiwań archiwalnych, z inicjatywy Towarzystwa przeprowadzono badania archeologiczne w celu dostarczenia materiałów do przyszłej odbudowy Zamku Przemysława. Ważnym wątkiem działalności Towarzystwa i osobistego zaangażowania Profesora były też starania o ratowanie Starego Miasta i jego zabytków zagrożonych wodami gruntowymi. Ale nawet w takiej godnej pochwały działalności można narazić się na osobiste przykrości. Po rozmowach z arcybiskupem Jerzym Strobą powołano komitet zajmujący się przygotowaniami do uczczenia siedemstetnej rocznicy koronacji Przemysława II, w tym możliwościami przeprowazdenia badań archeologicznych w krypcie Kaplicy Królewskiej w poznańskiej katedrze. Sprawa toczy się już od kilku lat, a na badania gospodarz obiektu nie wyraził dotąd zgody. Prof. Witolda Maisla przestano natomiast zapraszać na noworoczne spotkania z Arcypasterzem. Zaproszenie, jakie otrzymał po kilkuletniej przerwie odczytał jako zwiastun dalszych pomyślnych rozmów. Zmarł w przededniu zaprezentowania po raz pierwszy w Muzeum Etnograficznym projektów przebudowy Kaplicy Królewskiej. Zgromadzeni wówczas członkowie Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, twórcy projektów, wojewoda, konserwator wojewódzki i inni nadal zastanawiali się nad szansami przeprowadzenia badań archeologicznych pod posadzką Kaplicy. Prof. dr hab. W. Maisel za swą działalność naukową, dydaktyczną i organizatorską otrzymał liczne nagrody i wyróżnienia. Wybitny naukowiec, wzorowy nauczyciel, badacz o szerokich horyzontach i ogromnej pracowitości, szlachetny i wspaniały człowiek. Uczony o niezwykłej skromności i życzliwości. Takim pozostanie prof. dr hab. Witold Maisel w pamięci swych uczniów, współpracowników i przyjaciół. Jego dzieła będą zawsze stanowić trwały dorobek polskich nauk historycznych i prawnych.

PRZYPISY

1 W. Maisel, Sądownictwo miasta Poznania do końca XVI wieku. Poznań 1961.

2 K. Dembski, Obrona pracy doktorskiej mgra Witolda Maisla, "Ruch Prawniczy i Ekonomiczny" 1960, R. 22, z. 1, s. 330-333. 3 Z. Kulejewska- Topolska, Habilitacja dra Witolda Maisla z historii państwa i prawa polskiego. "Czasopismo Prawno-Historyczne" 1964, T. 16, z. 1, s. 401-403; Z. KulejewskaTopolska, Przewód habilitacyjny dra Witolda Maisla. "Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny" 1964, R. 26, z. 1, s. 412"'113. 4 Urbanistyka dawnego Poznania. W: Planowanie przestrzenne jako narzędzie ochrony i kształtowania środowiska w dorzeczu Warty. Praca zbiorowa pod red. Reginy Pawuły-Piwowarczyk. Poznań 1991, s. 187-200; Przepisy prawne dotyczące urbanistyki i ekologii w dawnym Poznaniu. W: Gospodarka przestrzenią miast i gmin w regionie Wielkopolski. Praca zbiorowa pod red. Reginy Pawuły- Piwowarczyk. Poznań 1992, s. 41-48.

5 Do zagadnień cechowych powrócił m.in. w artykule pl. Związki cechów wielkopolskich z cechami zagranicznymi w XVI-XVII w., "Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza" (dalej w skrócie: Studia...) 1975, T. 11, z. 2 (22), s. 27-42. 6 W. Maisel, Poznańskie prawo karne do końca XVI wieku. Poznań 1963.

7 Sąd wyższy prawa magdeburskiego w Poznaniu do końca XVI wieku, Studia... 1956, T. 2, z. 2(4), s. 25-51; Tortury w praktyce sądu kryminalnego miasta Poznania w wiekach XVI-XVIII, Studia... 1979, T. 13, z. 1(25), s. 115-125; Data przywileju lokacyjnego Poznania.

W: Początki i rozwój Starego Miasta w Poznaniu w świetle badań archeologicznych i urbanistyczno-architektonicznych. Materiały z ogólnopolskiego sympozjum 18-19 października 1973. Pod red. Włodzimierza Błaszczyka. Poznań 1977, s. 101-102. (Wyd. 2 Warszawa-Poznań 1977, s. 111-114).

8 Wojewódzkie sądy administracyjne w Drugiej Rzeczypospolitej. Warszawa-Poznań 1976.

9 Nauka prawa. W: Nauka w Wielkopolsce. Przeszłość i teraźniejszość. Studia i materiały.

Praca zbiorowa pod red. Gerarda Labudy przy współudziale W. Jakóbczyka i S. Weymana.

Poznań 1973, s. 349-397.

10 Maria Wicherkiewiczowa. 11 XI 1875 - 27 IV 1962, Studia..., T. 7, 1962, z. 2(14), s.

412-414; Marian Mika - kustosz Archiwum Państwowego w Poznaniu, "Kronika Miasta Poznania" 1974, R. 42, nr 4, s. 107-112; Zdzisław Kaczmarczyk 1911-1980. W: Wybitni historycy wielkopolscy. Praca zbiorowa pod red. Jerzego Strzelczyka. Poznań 1989, s. 359-368. 11 "Studia metodologiczne" 1973, z. 10, s. 79-94.

12 "Życie Szkoły Wyższej" 1973, nr 11, s. 61-67 i 1974, nr 3/4, s. 65-69.

13 Ortyle sądów wyższych miast wielkopolskich z XV i XVI wieku. Opracował i wydał... Wrocław 1959.

14 Ortyle sądu wyższego w Poznaniu z XVI i XVII wieku. Opracował..., Studia... 1966, T. 9, z. 1(17), s. 123-136.

Andrzej Gulczyński

15 Poznańska księga prawa magdeburskiego i miśnieńskiego. Das Posener Buch des Magdeburger und Meissner Rechts. Opracował i wydał... Adiustację filologiczną sprawował Andrzej Bzdęga. Wrocław- Warszaw- Kraków 1964. 16 Kodeks przywilejów Poznania z XIV wieku. Wydał... - Studia..., T. 13, z. 2, s. 139-180.

17 Przywileje miasta Poznania XIII i XVIII wieku. Wydał Witold Maisel. Poznań 1994.

18 Wilkierze poznańskie. Część I - Administracja i sądownictwo. Część II - Handel, rzemiosło i rolnictwo. Część III - Organizacja cechowa. Wrocław-Warszawa-Kraków 1966, 1968, 1969.

19 Pręgierz poznański (Studium archeologiczno-prawne), "Czasopismo Prawno- Historyczne" 1971, T. 23, z. 1, s. 1-32. W artykule Der Pranger in Posen. Roland oder Pranger!"Zeitschrift der Savigny Stiftung fur Rechtsgeschichte", 1976, T. 93, (Germanistische Abteilung), s. 340-343 - zaprzeczył twierdzeniom nauki niemieckiej, jakoby na poznańskim pręgierzu umieszczono rolanda a nie posążek kata. 20 Gegenstand und Systematik der Rechtsarchaologie, "Forschungen zur Rechtsarchaologie und Rechtlichen Volkskunde". Hrsg. Louis Carlen 1978, T. 1, s. 4-24; Abgrenzung der Rechtlichen Volkskunde von der Rechtsarchaologischen, tamże 1979, T. 2, s. 93-104; Die Anwendung der rechtsarchaologischen Methode am Beispiel der Forschungen um den Posener Pranger, tamże 1981, T. 3, s. 209-219. 21 W. Maisel, Archeologia prawna Polski. Warszawa- Poznań 1982; W. Maisel, Archeologia prawna Europy. Warszawa-Poznań 1989. 22 Prof. W. Maisel odbył staże zagraniczne we Francji (Poitiers 1962), Szwajcarii (Genewa 1962) i Włoszech (Rzym 1965), brał udział w konferencjach międzynarodowych w Austrii (Krems-Stein 1987), Belgii (Antwerpia 1978, Bruksela 1990), Czechosłowacji (Praga 1979), Hiszpanii (Valladolid 1981), Rumunii (Constanca 1974), Republice Federalnej Niemiec (Esslingen 1979), Szwajcarii (Schwyz 1980, Zurich 1982), na Węgrzech (Siklos/Pecs 1972, Budapeszt 1977) i we Włoszech (Spoleto i Taranto 1975, Rzym 1987 i 1988). Wygłaszał wykłady na uniwersytetach w Brodeaux, Berlinie Zachodnim, Clermont- Ferrand, Limoges, Paryżu (uniwersytety I, II i V), Pradze, Rzymie (Academia dei Virtuosi), Wiedniu i Zurichu. Prowadził ponadto badania m.in. w Austrii, Danii, Holandii, Kanadzie, Norwegii, Szwecji, Wielkiej Brytanii i we Włoszech. 23 Do najwyższych należą niewątpliwie nagrody Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki (Ministra Edukacji Narodowej) I stopnia (1983, 1984), II stopnia (1977, 1990) i III stopnia (1964, 1973) oraz nagroda zespołowa III stopnia (1984). Odznaczony został także m.in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1978), Srebrnym Krzyżem Zasługi (1959), Medalem lO-lecia Polski Ludowej (1955), Medalem Komisji Edukacji Narodowej (1977) i medalem "Rodła" (1989). Otrzymał też Honorową odznakę miasta Poznania (1960), odznakę "Za zasługi w rozwoju województwa poznańskiego" (1969), odznakę honorową Gryf Pomorski (1966), odznakę honorową "Za zasługi dla archiwistyki" (1978), Medal honorowy za ochronę zabytków woj. poznańskiego (1986), odznakę "Za opiekę nad zabytkami" (1988), a także tytuł Zasłużony Nauczyciel PRL (1983).

Fot. 86 wykonał Romuald Świątkowski