KAPITULNE CHWALISZEWO W XVI W.

Kronika Miasta Poznania 1995 R.63 Nr1; Chwaliszewo

KONRAD LUTYŃSKI

C hwaliszewo rozbudowało się wzdłuż drogi łączącej Summum Posnaniense z nowo lokowanym Poznaniem. Był to, należący do kapituły katedralnej, teren nizinny; zbudowana tu drogą, łącząca dwa ośrodki, przebiegała po grobli. Pierwotnie nazywano więc powstające osiedle Groblą Kapitulną. Już w 1427 r.

osada ta miała charakter osiedla miejskiego na prawie polskim. W dokumen - cie bowiem z 11 listopada t.I. kapituła wystawiając przywilej dla wójtowstwa w Chwaliszewie, określała osadę jako: aggere seu oppido cap itu li. Wójt Mikołaj uzyskał wówczas prawo do sześciu kramów, w tym dwóch rzeźniczych, dwóch dla szewców i dwóch piekarniczych. Otrzymał także ogród naprzeciw domu scholastyka Mikołaja i łąkę naprzeciw młyna kapitulnego l. Starania o uzyskanie przewileju lokacji miasta na prawie magdeburskim rozpoczęła kapituła już w 1430 I. wysyłając w tej sprawie do króla swoich delegatów, kolejno do Łęczycy, Kościana i do Ziemi Sandomierskiej2. Dopiero jednak 20 sierpnia 1444 uzyskano formalną zgodę od króla Władysława Warneńczyka na lokację miasta według zasad nowego prawa. Warto zaznaczyć, że świadkami wystawionego w Waradynie przywileju byli między innymi trzej Wielkopolanie, wojewoda Łukasz Górka, cześnik poznański Piotr z Obrzycka i Piotr z Szamotuł 3 . W 1471 r. Chwaliszewo posiadało, nadane jej przez kapitułę, prawo do dwóch jarmarków, po święcie Apostołów, Piotrze i Pawle oraz po świętym Mikołaju 4 .

Kościołem parafialnym dla Chwaliszewa był kościół św. Mikołaja, z czasem kolegiacki, usytuowany pomiędzy Ostrowem Tumskim a Zagórzem. Akta wspominają go już w roku 1142 5 . Spełniał on funkcję kościoła parafialnego nie tylko dla Chwaliszewa, ale także dla wszystkich okolicznych posiadłości kapitulnych jak: Ostrów Tumski (z wyjątkiem duchowieństwa katedralnego), Ostrówek, Zagórze, Piotrowo-Berdychowo. W drugiej połowie XV w., może wskutek pożaru kościoła św. Mikołaja, na przestrzeni lat 1455-1477/84, życie parafialne skupiało

Konrad Lutyńskisię wokół istniejącego na Chwaliszewie, zapewne jeszcze przed 1438 r., kościoła św. Barbary. Fundatorem nowego kościoła pod tym wezwaniem był zamożny, poznański kanonik Maciej Krośniński; który powróciwszy ze swojej pielgrzymki do Rzymu i do Ziemi Świętej w 1453 r. własnym kosztem zbudował kościół św. Barbary przy moście Starej Warty na Chwaliszewie. Akt erekcji wystawił 5 września 1455 ówczesny biskup poznański Andrzej z Bnina, przyznając nowemu kościołowi prawa parafialne i wcielając do niego kościół św. Mikołaja 6 . W1496 r. przy kościele wybudowano nowy szpital pod tym samym wezwaniem - św. Barbary. Była to budowla murowana z urządzoną wewnątrz kaplicą św. Doroty. W 1509 r. odnotowano w aktach istnienie także drugiego kościoła i szpitala pod wezwaniem św. Wawrzyńca, który stał naprzeciw kościoła św. Barbary, przy moście od strony północnej7. Kapituła posiadała prawo patronackie, wyłączne w stosunku do szpitala św. Barbary, natomiast wespół z biskupem w stosunku do szpitala św. Wawrzyńca. W okresie porozbiorowym, gdy rząd pruski zabronił remontowania podupadłych świątyń, uznając je za zbędne, biskup Ignacy Raczyński czuł się zmuszonym polecić rozebranie kościołów, św. Mikołaja i św. Barbary przy moście, a także obydwu chwaliszewskich szpitali: św. Barbary i św. Wawrzyńca. Prawa parafialne nad Chwaliszewem przejął wtedy kościół katedral ny 8. Chwalisz ewo było największym i najbardziej rozwiniętym miastem kapitulnym i w XVI w. stanowiło poważną konkurencję handlową dla Poznania. Rejestr dochodów z 1596 r. wylicza ulice św. Doroty, N ową oraz wiodącą do kramów rzeźniczych; oprócz tego tereny, które posiadały własną nazwę, jak Wenecja i Zerwikaptur. Dla niektórych zespołów miejskich brano nazwę od pełnionych przez nie funkcji, jak wójtostwo, kramy, ogrody. Łącznie w tym czasie płacono kapitule czynsz z 193 jednostek podatkowych. Dokładne określenie, ile w tym było zabudowań mieszkalnych czy gospodarczych, a ile nie zabudowanych działek i ogrodów, ze względu na nieprecyzyjność opisu, nie jest możliwe. Można jednak z rejestru wyróżnić 25 działek nie zabudowanych, określanych mianem area, przynajmniej 6 ogrodów, chociaż było ich zapewne więcej, skoro cały rejon określano mianem ogrodów, 4 obory, 2 stajnie, 16 kramów rzeźniczych i około 33 kramy i kramiki z bliżej nieokreślonym «sortymentem. Kramy szewców, znajdujące się w pobliżu mostu wielkiego, były już w tym czasie opustoszałe i jedynie dla orientacji podano, że jeszcze w 1563 r. płacono z nich 3 grzywny czynszu. Rejestr wspomina także o nowo wybudowanym browarze. W XVI w. na terenie Chwaliszewa działało 13 cechów. Liczba rzemieśliników w latach 1563-1583 wahała się od 60 do 72. O konkurencyjności rzemiosła chwaliszewskiego w tym okresie może świadczyć porównanie liczby rzemieślników kilku cechów w Poznaniu i Chwaliszewie 9cech Poznań Chwaliszewo kuśnierzy 32 15 szewców 44 11 krawców 45 8 piekarzy 16 11

Fot. 1. Widok Chwaliszewa. Fragment widoku perspektywicznego Poznania z dzieła Civitates Orbis Terrarum G. Brauna z 1618 r. a. most Chwaliszewski; b. ratusz Chwaliszewski; c. kościół pw. św. Barbary

Nabycie praw miejskich przez Chwaliszewo wyłączało mieszkańców spod prawa ziemskiego. Terytorium miejskie było obszarem immunizowanym i najważniejszą tego konsekwencją było stworzenie odrębnego okręgu sądowego. W miastach immunitet dawał korzyść wójtom i ludności, która uzyskiwała prawo do stworzenia organu reprezentacyjnego, jakim była rada miejska. Ludność była więc już nie tylko przedmiotem, ale i podmiotem immunitetu sądowego lO . Mieszkańcy Chwaliszewa, dążąc do zwiększenia swojej niezależności, uzyskali 13 listopada 1543 zgodę kapituły na wykupienie dziedzicznego wójtostwa w swoim mieście. Kapituła wyraziła nie tylko zgodę, ale i udzieliła w tym celu na jeden rok pożyczki w wysokości 50 grzywien ll . Uprawnienia kapituły wobec Chwalisz ewa i innych jurydyk wyrażały się nie tylko w tym, że posiadała ona prawo sądu wyższej instancji, do której można było wnosić apelacje od miejskiego sądu cywilnego, ale także w nadawaniu konstytucji regulujących przejawy samorządności miejskiej. Na posiedzeniu generalnym 11 lipca 1558 kapituła wydała dekret ustalający sposób wyboru prokonsula i konsulów, czyli rajców miejskich. Najpierw starsi poszczególnych cechów rzemieślniczych i kupieckich mieli wybrać spośród siebie

Konrad Lutyński

Fot. 2. Tłok pieczętny wójta Chwaliszewa z XVII wieku (srebro)dwóch przysięgłych, podobnie dwóch wybierała cała reszta mieszkańców, nie uprawiająca, ani handlu, ani rzemiosła. Nazwiska wybranych przekazywano na piśmie prokuratorowi kapituły, który w obecności jeszcze jednego członka kapituły dokonywał nominacji prokonsula i konsulów 12 . Kapituła nadawała, lub potwierdzała cechom i bractwom wilkierze, czyli przywileje. W 1556 r. na prośbę Marcina Kleofy i starszyzny bractwa rzeźników, udzielono zgody na potwierdzenie wcześniej już wydanego wilkierza dla tego bractwa 13. W 1583 r. wyrażono zgodę na powstanie bractwa rymarzy i przyłączenie go do już istniejących pięciu bractw; otrzymali oni wówczas statuty według przywileju z 1542 f., wydanego dla wcześniej powstałych bractw 14 . Uprawnienia sądowe kapituły wobec poddanych Chwaliszewa wyrażały się w przyjmowaniu apelacji od tamtejszego sądu cywilnego. Sąd kapitulny był więc dla mieszkańców Chwaliszewa instancją najwyższą. W 1534 r. Barbara Sokolnicka i Anna Płoszajka, uznając wyrok sądu chwaliszewskiego w sprawie spadkowej za niesprawiedliwy, wniosły apelację przed sąd kapitul ny 15. W 1537 r. w związku z apelacją szlachcica Alberta Bylińskiego oraz Barbary Bylińskiej, w sprawie dziedziczenia domu w Chwaliszewie, kapituła wyznaczyła trzech swoich członków jako sędziów: Feliksa Gomolińskiego, Grzegorza Snopka, Jana Wolskiego; warto zaznaczyć, że Gomoliński był wtedy prokuratorem generalnym kapituł y 16. W 1542 r. kapituła unieważniła wyrok sądu chwaliszewskiego z powodu niezachowania prawa magdeburskiego, i nakazała tejsamej instancji wszczęcie procesu od nowa 17. Były także apelacje, które nie dawały wnoszącemu żadnej korzyści i kapituła potwierdziła jedynie wyrok sądu miejskiego jako prawomocny. W 1548 r. odrzucono apelację znanego księgarza Jana Patruusa i nie uznano jego roszczeń finansowych w sprawie domu 18. Udział prokuratora generalnego w realizacji władzy sądowniczej kapituły, mimo szczupłości przekazów, nie ulega wątpliwości. Świadczy o tym także apelacja wniesiona przed sąd kapituły przez mieszczan chwaliszewskich w 1562 r. od decyzji jej prokuratora generalnego. Michała Skrzetuszewskiego 19 . Zasada Cuius regio, eius religio, którą w drugiej połowie XVI w. tak chętnie stosowali innowiercy, jak i katolicy, znalazła zastosowanie także w posiadłościach kapituły poznańskiej. Poprzez swoją władzę sądowniczą nad poddanymi kapituła mogła wywierać presję na innowierców, znajdujących się w jej dobrach. W aktach natrafiamy na tego typu działania, w wyniku których dochodziło do usuwania niewygodnych mieszkańców. Nakazywano wtedy wyprzedanie w określonym czasie całego nieruchomego dobytku i opuszczenie miasta, zabraniając równocześnie osiedlania się w jakichkolwiek dobrach kapitulnych. W 1537 r. represje spotkały mieszczanina Pełkę. W 1543 f., mimo wstawiennictwa rajców chwaliszewskich, musiał opuścić miasto Andrzej Wiśniewski. Wskutek akcji wstawienniczej, zorganizowanej prawdopodobnie przez Jakuba Ostroroga, zawieszono eksmisję białoskórnika Wojciecha Kijanki. W tym samym okresie musiało jednak opuścić Chwaliszewo trzech innych białoskórników 20 . W 1582 r. wypędzanie innowierców zlecono sądowi chwaliszewskiemu, który miał w tym względzie działać pod ścisłym nadzorem prokuratora generalnego kapituł y 21. W okresie sprawowania władzy starosty wielkopolskiego przez Jakuba Ostroroga (1556-1568) kapituła nie mogła egzekwować na terenie Chwaliszewa prawa targowego; nie pomagały nawet polecenia królewskie wydane na korzyść kapituły w 1566 r. Dopiero śmierć Ostroroga oraz wakans na urzędzie starosty, wykorzystała kapituła, aby polecić prokuratorowi, kanonikowi Bartłomiejowi Siekierzeckiemu, by przystąpił przez swoich urzędników do egzekucji foraliów na Chwaliszewie 22 . Dla egzekwowania prawa, obowiązującego w posiadłościach kapituły posiadała ona w Chwalisz ewie więzienie. Zamykano w nim poddanych nie przestrzegających obowiązującego prawa. Tak na przykład w 1565 r. nakazała kapituła uwięzić w nim chłopów z Niesłabina, którzy bez zgody wycinali drzewa w tamtejszym lesie 23 .

PRZYPISYl KDWP V s. 458 nr 473 (błędnie odczytane w Kodeksie słowofratrum winno brzmieć: pratum). 2 Słownik historyczno-geograficzny Województwa Poznańskiego w średniowieczu. Cz. I s. 235-242. 3 DK perg. 167; KDWP V s. 686 nr 733.

4 CP 30 k. 124v.

Konrad Lu ryński

5 MPH II 522; AV 8 k. 64 (wizytacja z 1628 r.), AV 18 k. 1 (wizytacja z 1695 r.).

6 AE I k. 225v (... in memoriam Sanctae Barbarae virginis et martiris in aggere Capituli seu vico aut oppido Chwalischewo nuncupato. Jam muro sumptibus et impensa honorabilis domini Mathiae de Crosszniewo canonici posnaniensis ... erexit); AV 12 k. 119 (wizytacja z 1660/63). 7 CP 34 k. 37; J. Nowacki, Archidiecezja Poznańska w granicach historycznych ijej ustrój (cyt., Nowacki, DAP II). Poznań 1964 s. 652.

8 KA 10812.

9 DK perg. 167; CP 493 k. 16v-23; DAP II 652; Z. Zieliński, Rozwój miasta Poznania od końca X do XVIII wieku. "Kronika Miasta Poznania" R. 22, 1927 nr 4 s. 256; Z. KulejewskaTopolska, Struktura prawna aglomeracji osadniczej Poznania od XV do końca XVIII wieku. Poznań 1969 s. 85; Z. Zaleski, Bractwo krawieckie chwaliszewskie. "Kronika Miasta Poznania" R.5,1927, nr 1 s. 1-46; Tenże Cech Szewski poznański do roku 1793. "Kronika Miasta Poznania" R. 10, 1932, nr 2-3 s. 153-209.

10 K. Tymieniecki, Sądownictwo w sprawach kmiecych, a ustalanie się stanów na Mazowszu pod koniec wieków średnich. Prace Komisji Historycznej PTPN, t. 3 z. 1 Poznań 1922 s. 91. » CP 38 k. 84, 88, 90v, 93v.

12 CP 40 k. 215, 225; K. Lutyński, Poznańska kapituła katedralna w XVI w. Organizacja i majątek. Lublin 1982 s. 276-280 (mps). 13 CP 40 k. 61v.

14 DK perg 305 (r. 1583).

15 CP 37 k. 39v. Patrymonialny charakter sądu kapitulnego podkreślano czasem w tytulaturze apelacji: Ad Reverendos patres ... Praelatos et Canonicos totumque Capitulum Ecclesiae Posnaniensis tamquam ad Dominos hereditarios... - zob. CP 39 k. 90v.

16 Apellatio ... ab officio Civili Chvalischoviensi ad Venerabile Capitulum - CP 37 k. 118.

17 ac totum processum contra iuris MagdeburgensisJormamjadam cassaverunt et mortificaverunt - CP 38 k. 65. 18 CP 39 k. 1.

w CP 41 k. 119; zob. też: CP 37 k. 118, CP 40 k. 126v, CP 44 k. 231, CP 38 k. 74v, CP 41 k. 279, CP 42a, k. 14.

1) CP 37 k. 133, CP 38 k. 74v, CP 41 k. 279, CP 42A, k. 14.

2i CP 44 k. 210v, 231.

22 CP 41 k. 246, CP 42A, k. 15v; A. Gąsiorowski, Urzędnicy zarządu lokalnego w późnośredniowiecznej Wielkopolsce. Poznań 1970 s. 158. 23 CP 41 k. 188v.

Repr. 1-2 wykonała Barbara Drzewiecka