BUDOWA KOŚCIOŁA GARNIZONOWEGO przy ul. Szamarzewskiego w Poznaniu oraz dzieje związanej z nim dawnej gminy ewangelickiej , Sw. Łukasza na Jeżycach

Kronika Miasta Poznania 1994 R.62 Nr3/4

JERZY BORWIŃSKIl. Geneza budowy kościoła i poprzedzające ją wydarzenia

Rozpatrując problematykę przyczyn budowy kościoła garnizonowego natrafiamy na wydarzenia związane z trzema przede wszystkim kwestiami - polityczną, populacyjną i ekonomiczną. Pierwsza kwestia w świetle zachowanych do dziś dokumentów odegrała, jak się wydaje w tym przypadku największą rolę. Do końca osiemdziesiątych lat XIX wieku zamieszkująca Jeżyce ludność wyznania ewangelickiego podlegała administracyjnie gminie Św. Pawła z kościołem przy ul. Fredry w Poznaniu. Od roku 1885 kazania dla ewangelików z Jeżyc wygłaszał w sali tanecznej przy ul. Dąbrowskiego pastor pomocniczy Otto Biichner. Przybył on rok wcześniej, na Wielkanoc 1885 r. z rodzinnej Turyngii i obiął stanowisko w gminie Św. Pawła, w Poznaniu. l Pierwsza wzmianka o potrzebie zmiany tego stanu pochodzi z dnia 6.06.1886 r. Jest to pismo ewangelików z Jeżyc do urzędu Konsystorza Ewangelickiego w Poznaniu z prośbą o wsparcie, motywowane tym, że ostatnio liczba ewangelików podwoiła się z niedawno notowanej 1400 i nabożeństwa z wizytującym tu pastorem odbywają się w zbyt małym do tego celu lokalu. Na dodatek widzą oni zagrożenie w liczbie tutejszych katolików, która wzrosła w tym samym czasie jeszcze bardziej. 2 N astępne pismo z 8.09.1886 r. znacznie dosadniej sformułowane wskazuje na rosnące zagrożenie propagandą katolicką "...wielu niemieckich ewangelików mówi po polsku i przepada dla nas pod wpływem propagandy katolickiej." Pierwszy raz poruszono potrzebę budowy kościoła "...którego widok ma oddziaływać swoim wyrazem i podkreślać w ten sposób siłę ewangelicyzmu." Wskazano jednocześnie na trudności finansowe związane z tak poważnym

przedsięwzięciem i zaproponowano wsparcie ze środków państwowych. W piśmie tym jest też mowa o potrzebie odłączenia się od gminy Św. Pawła. 3 Gmina Św. Pawła podjęła następnie urzędowe kroki w tym kierunku, które w 1887 roku odniosły pozytywny skutek. Naczelna Rada Ewangelicka (Evangelischer-Ober- Kirchenrath) wyraziła zgodę na tę propozycję w piśmie z 21. 10. 1887 r. 4 Tak więc w 1888 r. powstała oddzielna gmina ewangelicka pod wezwaniem Św. Łukasza (Lukaskirchengemeinde) jeszcze bez własnego urzędu parafialnego. W 1888 roku w piśmie Nadprezydenta von Zedlitza do Konsystorium pojawiła się obietnica przekazania ze środków państwowych na budowę kościoła 30 000 marek. 5 Sprawy finansowe jednak wyraźnie opóźniały podjęcie budowy, gdyż jeszcze w maju 1891 roku Radca Krajowy w piśmie do Konsystorza motywuje potrzebę wsparcia przez państwo "...budowa ta wskazana jest ze względów narodowościowych ponieważ na Jeżycach w okresie między latami 1885 a 1890 zmalała liczba ewangelików z 2774 do 2400, liczba katolików w tym samym czasie natomiast znacznie wzrosła z 5194 do 9600. W tym samym roku Departament Ekonomiczny Ministerstwa Wojny w Berlinie podjął decyzję o wsparciu w wysokości 30 000 marek (w.w. środki państwowe) pod warunkiem, że świątynia będzie używana także przez wojsko jako kościół garnizonowy.6 Tak też się niebawem stało, jeszcze w tym samym roku zostało przeniesione duszpasterstwo wojskowe z ul. Skrytej na J eżyce. 7 W międzyczasie gmina poczyniła starania o uzyskanie gruntu pod budowę.

W 1889 r. uzyskano atest urzędu budowlanego o przydatności gruntu. W rok później działka ta (nr 452) została zakupiona.

2. Problematyka stylu architektonicznego

Charakterystyczną cechą budownictwa ewangelickiego w dziewiętnastowiecznych Niemczech było uporczywe poszukiwanie własnego, odrębnego stylu w architekturze kościelnej. Wyróżnia się tu dwa nurty. Nurt konserwatywny, który odniósł zwycięstwo na konferencji kościelnej w Eisenach, w 1861 f., na której ustalono regulamin (Eisenacher Regulativ). Drugi nurt, radykalny ustalił w 1891 r. program wiesbadeński (Wiesbadener Programm). W nurcie konserwatywnym, co jest ważne w przypadku kościoła w Poznaniu, istniała tendencja wynikająca głównie z przesłanek nacjonalistycznych starająca się o jednolity styl dla obu konfesji, ewangelickiej i katolickiej. W ówczesnych dyskusjach na temat stylu zwyciężyła pochwała gotyku. Georg Kallenbach w 1857 r. twierdził, że chrześcijańska sztuka jest jedna a gotyk jest w niej najlepszy.9 Odzwierciedleniem zwycięstwa neogotyku w budownictwie ewangelickim był "Eisenacher Regulativ". Najważniejszy w nim jest 3, który nakazuje budować w chrześcijańskich, historycznych stylach i specjalnie poleca gotyk jako tzw. "Styl germański". 10 Te urzędowe naciski i szeroko rozpowszechnione

Jerzy BOlWiński

wzorniki spowodowały, że do końca dziewięćdziesiątych lat XIX wieku stylistycznie w budownictwie ewangelickim zapanował zdecydowanie neogotyk. Sytuację tę zmienił nieznacznie dopiero program wiesbadeński, w którym nie ma ani jednego słowa o stylu. 11 Od tego czasu widać powolny odwrót od stylów historycznych i pojawienie się podejścia funkcjonalnego. Kościół garnizonowy w Poznaniu w swoich neogotyckich formach wyraża zdecydowanie konserwatywne podejście. Widoczna jest tu standaryzacja i oszczędnościowe potraktowanie przez projektantów, bazujących na obiegowych wzornikach. Charakter wnętrza jest typowy dla budownictwa ewangelickiego. Kształtuje go rozbudowany system empor znacznie powiększający przestrzeń użytkową. Jest to rozwiązanie kompromisowe między podłużnym korpusem, jak w świątyni katolickiej a podstawowym problemem w budownictwie ewangelickim, osiągnięciem jak najlepszej słyszalności. Niewykluczony jest w wyborze stylu budowli wątek nacjonalistyczny. Kościół nie jest jak na ówczesne czasy wyjątkową budowlą. Jeszcze kilkanaście lat później powstawały podobne kreacje. Jego architektura posiada stąd dużą wartość, że jest świadectwem minionej epoki niepodzielnego panowania historyzmu.

3. Historia budowy

Na podstawie korespondencji zachowanej w aktach Konsystorza Ewangelickiego można stosunkowo dobrze odtworzyć postępy w pracach nad projektami i wykonaniem kościoła. Chronologiczne prześledzenie pism wysyłanych przez różne urzędy w tym czasie daje przybliżony obraz tego historycznego wydarzenia. 7.11.1891 Pismo Ministerstwa Wyznań i Medycyny. Odrzucone zostały przez Ministerstwo Robót Publicznych (jakieś nieznane nam dzisiaj) pierwsze plany z 27.02.1891 r. a następne, wykonane przez Hirta z 27.08.1891 r. są rozwijane. N owy kosztorys wyniesie 65 000 marek. Jest mowa o pokryciu tej sumy. 30 000 marek - wojsko, 8000 marek - gmina, reszta z kwesty i Fundacji Gustawa Adolfa. 5.12.1891 r. Pismo 5 Korpusu Armijnego. Początek budowy planowany był wcześniej na 1.04.1892 r., ale sprawa przesuwa się z powodu opóźniania się prac proj ektowych. 30.04.1892 r. Pismo Ministerstwa Kościołów i Szkół. Prace nad planami wykonywane przez Regierung- Baumeistra Possina zaczęły się dopiero 23.03.1892 r. i potrwają do 1.06.1892 r. 15.10.1892 r. Pismo Wydziału Rządowego Kościoła i Szkół w Poznaniu. Cegła na budowę została wypalona w maju tego roku. Przewidziany koniec budowy w stanie surowym - jesień 1893 r. We wstępnym kosztorysie opiewającym na 75 000 marek nie ujęte są dzwony i organy oraz zegar. Organy same kosztować będą ok. 2500 marek. 26.10.1892 r. Pismo Rady Gminy Św. Łukasza. W tym roku kolorowa cegła licówka nie będzie jeszcze gotowa. Trzeba się liczyć z kosztem centralnego

ogrzewania 7000-8000 marek. Stąd należy brać pod uwagę tańsze ogrzewanIe plecowe. 29.10.1892 r. Sprawozdanie z posiedzenia komisji budowy. Uczestniczyli m.in.

Prezydent Hinly i Konsystorz Groeben. Radca budowlany Hirt stwierdził, że jeśli do maja przyszłego roku nie będzie gotowa cegła licówka można będzie całe mury wykonać ze zwykłej cegły. Rządowy radca budowlany Koch powiedział, że jeszcze w tym roku będzie można wmurować kamień węgielny i rozpocząć prace przy fundamentach. 29.11.1892 r. Pismo Rady Gminy. Doniesienie o dokonanym zakupie granitowej kostki, wapna i piasku. 11.03.1893 r. Kierownikiem budowy jest Rządowy radca budowlany Richter.

Ma on nadzieję, że już jesienią tego roku kościół będzie gotowy do poświęcenIa. 22.12.1893 r. Wykonany kosztorys powykonawczy opiewa na sumę 65 537.59 marek. 11.01.1894 r. Richter donosi, że z planowanej sumy zaoszczędzono 9400 marek.

Projekt, aby Hirt zadysponował tą samą na prace wykończeniowe.

16.01.1894 r. Pismo Rady Gminy. Mury w stanie surowym były gotowe w lipcu ubiegłego roku. Okna i drzwi są już wstawione, dzwony podniesione. W następnym tygodniu mają być wstawione ławki. 7.03.1894 r. Pismo Rady Gminy. Organy przybędą później, a nie w przewidzianej połowie maja. 13 maja kościół będzie gotowy do odprawiania nabożeństw. 8.03.1894 r. Pismo Naczelnej Rady Ewangelickiej. Przewidziane poświęcenie kościoła ma się odbyć na początku maja tego roku. Do odznaczeń przedstawieni są: Karl Hoffman, Eugen Wild, Martin Patz. 26.04.1894 r. Pismo Rady Gminy. Ustalony jest dokładny termin poświęcenia kościoła. Uroczystość odbędzie się 1.05.1894 r. o godzinie 10.00. 18.06.1894 r. Pismo Rady Gminy. Obiekt został oszacowany przez Towarzystwo Ogniowe na wartość 79 850 marek.

Charakterystyczną cechą tego przedsięwzięcia było, jak wynika z przytoczonych wyżej doniesień poważne opóźnienie terminu gotowości planów architektonicznych, które według urzędowej procedury wykonał Hirt (tzw. Plany wstępne). Przesłano je do Ministerstwa Robót Publicznych, gdzie zostały rozwinięte przez Possina (Plany właściwe). Jednak bardzo powolne prace nad nimi, które trwały do czerwca 1892 r. przesunęły pierwotnie planowane rozpoczęcie prac budowlanych z 1892 roku na 1893 rok. Budowa była prowadzona pod kierownictwem Richtera i trwała bardzo krótko. Od lutego do lipca 1893 r. postawiono kościół w stanie surowym. Większość prac wykończeniowych wykonano do maja 1894 r., do poświęcenia kościoła. Za ostatni etap prac budowlanych należy jednak uznać ukończenie wieży, które nastąpiło dopiero w 1905 r. 12 W międzyczasie wybudowano w 1900 f., w głębi posesji, za budynkiem kościoła dom parafialny, który swoją architekturą jest dostosowany do stylu ,. . 13 sWIątyn1.

Jerzy Borwiński

4. Dzieje gminy od pobudowania kościoła do 1945 roku.

Najwięcej informacji dotyczących historii gminy na Jeżycach przekazał pastor Biichner w swoim kazaniu pożegnalnym wygłoszonym i wydrukowanym w związku z odejściem na emeryturę w 1925 roku. Dowiadujemy się z tego źródła, że gmina w czasie I wojny światowej poniosła wysokie straty, na froncie poległy 154 osoby, w tym dwóch synów pastora. Także sam kościół poniósł ofiary, zostały zdemontowane na cele wojenne cynowe piszczałki organowe oraz dwa dzwony. Także fakt przegrania przez Niemcy tej wojny i powrotu Poznania do Polski zaznaczył się negatywnym skutkiem dla niemieckiej gminy.

Ilość wiernych z powodu masowej emigracji radykalnie spadła z 9000 w 1918 r.

do 600 w 1925 r. Pozytywnym akcentem w drażliwej wówczas kwestii narodowej jest wyrażenie przez odchodzącego pastora głębokiej nadziei na podanie sobie ręki przez ewangelików niemieckich i polskich. 14 Rzuca to pozytywne światło na przekonania człowieka, który tak wiele uczynił w sprawie powstania tutejszej gminy i budowy kościoła. Pastor Otto Biichner zmarł na emeryturze 2 kwietnia 1940 r. w Braunschweig. Oprócz niego do roku 1945, kiedy parafię przejął polski kościół katolicki pełnili tutaj funkcje duszpasterskie następujący duchowni: I Pastor 1929 1940 II Pastor 1907 1910 1925 1940

Schwerdtfeger Waldemar Thomson Friedrich Sauerland Adolf Pfeifer Hammer Harald Kruska. 15 1910 1921

PRZYPISYl W APP Akta Konsystorza Ewangelickiego 5824. 2 W APP Akta Konsystorza Ewangelickiego 5822.

3 T .

amze. 4 T .

amze. 5 T .

amze. 6 WAPP Akta Konsystorza Ewangelickiego 5830.

7 T .

amze. 8 T .

amze. 9 Thomas Weiss "Stildiskusion zur SakraIarchitektur des XIX lahrhundert in Deutschland", Munchen 1983, s. III la Gerhard Langmaak "Evangelischer Kirchenbau in 19 und 20 lahrhundert", Kassel1971, s. 272-274. 11 Willy Weyres "Der evangelische Kirchenbau" W: "Kunst des 19 lahrhundert im Rheinland", Munchen 1973, s. 271. 12 W APP Akta Konsystorza Ewangelickiego 5831.

13 WAPP Akta Konsystorza Ewangelickiego 5824.

14 T .

amze. 15 "Posener Evangelische Kirche. Ihre Gemeinden und Pfarrer von 1548 bis 1945" Zusammengestellt von Arnold Golon, Luneburg 1967.