KAPLICZKI, KRZYŻE I FIGURY PRZYDROŻNE NA TERENIE MIASTA POZNANIA

Kronika Miasta Poznania 1994 R.62 Nr3/4

KATARZYNA TIETZ-MĄDRY

I. DZIEJE POZNAŃSKICH PRZYDROŻNYCH OBIEKTÓW KULTOWYCHl. Kapliczki

Większość kapliczek obecnie znajdujących się w granicach miasta Poznania stawianych było na terenach dawnych wsi podmiejskich. Przeważnie są one starsze od otaczającej je zabudowy, a często stanowią jedyne świadectwo istniejącego dawniej wiejskiego krajobrazu. Samo pojęcie - "dawniej" - jest tu dość szerokie, gdyż urbanizacja jest procesem ciągłym i nadal trwającym. Na przykład początki zabudowy kamienicznej Wildy przypadają na lata 90-te XIX wieku i one to skłoniły władze już w 1892 roku do sporządzenia planu urbanistycznego według którego wieś zaczęła nabierać charakteru miejskiego l . Bambrzy gdy spostrzegli, że na Wildzie potrzeba mieszkań sami rozpoczęli budowę domów. Z myślą o jak najmniejszych kosztach budowy i jak największych zyskach wznosili lepianki z gliny lub dwupiętrowe fachówki. Każdy taki domek przeznaczony był dla ośmiu lub dwunastu rodzin 2 . Po włączeniu Wildy do miasta w 1900 roku różni spekulanci zaczęli wykupywać gospodarstwa bamberskie. Ogrody owocowe zamienione zostały na place budowlane, a przez łąki i pola wyznaczano nowe ulice. Również sami Bambrzy porzucali dawne zajęcia i z rolników i ogrodników zamieniali się we właścicieli kamienic, warsztatów, sklepów. Na Górnej Wildzie pierwsze domy postawili m.in. Musiał, Górecki, bracia Handschuhowie, Anders, Krygier. Powstające kamienice budowano obok istniejących lepianek i fachówek. Byli jednak i tacy jak: Sznajdrowie, Mager i Staliński, którzy pozostali wierni dawnemu zajęciu rolnika 3 .

Z kolei np. Rataje włączone do miasta w 1925 roku zachowały charakter rolniczy aż do 1965 roku, kiedy to rozpoczęto tu budowę olbrzymiego dziś osiedla mieszkaniowego. Jak powiedziano wcześniej niektóre dzielnice jak np. Głuszyna czy Psarskie mimo włączenia w granice miasta, do dziś zachowały wiejski charakter. Dzieje poszczególnych kapliczek omówione zostaną w następującym porządku: w pierwszej kolejności obiekty z Winiar, potem Naramowic, Głównej, Spławia, Głuszyny, Starołęki, następnie Rataj, Zegrza, Wildy. W dalszej kolejności kapliczki z Ławicy, Bukowskiej. Wreszcie na końcu obiekty z północnozachodnich peryferyjnych dzielnic Poznania.

Przy zbiegu Obornickiej, głównej drogi komunikacyjnej łączącej Poznań z Obornikami, z drogą wiejską, późniejszą ulicą Strzeszyńską, postawiono w roku 1857 murowaną kapliczkę. Było to zgodne z dawnym zwyczajem stawiania kapliczek i krzyży na rozstajach dróg. O dacie postawienia obiektu świadczy umieszczona na szczycie blaszana chorągiewka z inicjałami i datą: "PL 1857". Przed i po II wojnie światowej kapliczka znajdowała się na terenie posesji Leona Rosta przy ulicy Obornickiej nr 181. W latach sześćdziesiątych w związku z wyburzeniem domów przy ulicy Strzeszyńskiej i likwidacji odcinka tej ulicy od Obornickiej do Lutyckiej przeszła pod opiekę księdza proboszcza parafii św. Stanisława Kostki. Przed ostatnią wojną w kapliczce miała znajdować się figura św. Rocha zniszczona w okresie okupacji. W czasie walk o Poznań kapliczka uszkodzona została odłamkami pocisków. W 1947 roku odnowiono ją i umieszczono w górnej kondygnacji figurkę Chrystusa Frasobliweg0 4 . Na terenie nowego Osiedla Winiary w otoczeniu wysokich bloków znajduje się ewenement architektoniczny w postaci trzech wiejskich kapliczek. Ich pierwotne usytuowanie wiązało się z sielskim krajobrazem kwitnących ogródków przydomowych i niską zabudową dawnych ulic: Św. Jana i Szkolnej stanowiących naj starszą część wsi Winiary przed jej przyłączeniem do Poznania. W takim otoczeniu kapliczki dominowały w krajobrazie tej wsi. W latach tysiąc dziewięćset siedemdziesiątych zniesiono znaczną część starej zabudowy o charakterze wiejskim, a kapliczki ocalały pozostawione w dawnym miejscu (tylko jedną z nich przesunięto, gdyż przeszkadzała w nowym zagospodarowaniu terenu). Wokół kolejno pojawiały się nowe bloki osiedla. Kapliczki dawniej królujące w krajobrazie, dziś stojące obok wysokich betonowych domów straciły coś z dawnej dostojności. Pozostały one jako ostatnie relikty, "ostatnie nieśmiałe wspomnienie" sielskiego krajobrazu. N owe bloki i dawne wiejskie kapliczki to elementy dwóch epok architektonicznych, które nieoczekiwanie spotkały się na jednym terenie. Na terenie Osiedla Winiary na wewnętrznym placu otocznym potężnym blokiem, który od swego kształtu nazywany jest "rogalem" stoi kapliczka z gipsową figurką Matki Boskiej. Do czasu likwidacji starych Winiar znajdowała się na terenie posesji przy ulicy Św. Leonarda, która do 1925 roku nosiła nazwę ulicy Św. Jana. Ufundowała ją bamberska rodzina Hirschów. Jak głosi rodzinna tradycja, kapliczka postawiona została w 1857 roku

Katarzyna Tietz- Mądry

1. Kapliczka przydrożna św Idziego i św Józefa z r. ok. 1857 przy ul. Św. Leonarda 17 na Winiarach. Fot. M Kucharskiprzez dziadka Stefana Hirscha, męża Barbary Hirsch, których syn Bronisław był ostatnim właścicielem posesji 5 . Do 1978 roku w górnej kondygnacji kapliczki stała figura św. Idziego, a w niższej św. Józefa, (fot. 1) Obie wykonane przez bamberskiego rzeźbiarza T. Glogera 6 . "Według ustnego podania wielu mieszkańców Winiar (omawiany obiekt uchodził) za kapliczkę św. Stanisława Biskupa Szczepanowskiego, prawdopodobnie przez skojarzenie postaci św. Idziego w mitrze z postacią św. Stanisława Biskupa"7. W 1978 roku rzeźby św. Idziego i św. Józefa (fot. 2 i 3) zostały skradzione z kapliczki. Latem 1980 roku do Muzeum Etnograficznego w Poznaniu zgłosiło się dwóch młodych ludzi, którzy przynieśli obie rzeźby i zaproponowali ich sprzedaż. Nie doszło jednak do żadnych transakcji, ponieważ nie mogli przedstawić dowodów tożsamości. Oświadczyli, że przyjdą w dniu następnym i załatwią formalności. Rzeźby zostawili w Muzeum bez pokwitowania, a sami już więcej się nie pojawili. Niedługo potem pracownik muzeum natrafił na fotografie rzeźby św. Idziego zamieszczoną w książce M. Paradowskiej pt. "Bam brzy mieszkańcy dawnych wsi miasta Poznania" i zorientował się, że pochodzi z kapliczki na Winiarach. Ponieważ nie udało się odnaleźć adresu właścicieli rzeźb przechowywano je w magazynie muzę

2. Figura św. Józefa z drewna polichromowanego, wyk. Tadeusz Gloger 1858, z kapliczki przydrożnej przy ul. Św. Leonarda 17. Obecnie w Muzeum Narodowym w Poznaniu, Oddz. Muzeum Etnograficzne.

Fot. G. Borowski.

3. Figura św. Idziego, wyk. Tadeusz Gloger 1858, z kapliczki przydrożnej przy ul. Św. Leonarda 17. Obecnie w Muzeum Narodowym w Poznaniu, Oddz. Muzeum Etnograficzne.

Fot. G. Borowski

Katarzyna Tietz- Mądry

4. Kapliczka przydrożna, dawniej św. Wawrzyńca, obecnie św. Józefa z 1859 r. przy ulicy św. Leonarda 9 na Winiarach. Fot. M. Kucharskialnym, a w kwietniu 1985 roku przekazano do konserwacji, chcąc je w ten sposób zabezpieczyć przed zniszczeniem. 10 października 1985 roku do Muzeum Etnograficznego zgłosił się pan Edmund Jurdziński, archiwista z parafii sw. Stanisława Kostki na Winiarach, z racji sprawowanej funkcji śledzący historię kapliczek winiarskich. Wcześniej odbył rozmowę z Bronisławem Hirschem, który nie był zainetresowany odzyskaniem rzeźb. W tej sytuacji postanowiono, że rzeźby powinny zostać w Muzeum Etnograficznym i mają być eksponowane na przyszłej stałej ekspozycji. W kapliczce na Winiarach od wiosny 1983 roku znajduje się figurka ceramiczna Matki Boskiej8. Druga kapliczka zlokalizowana obecnie na Osiedlu Winiary z ceramiczną figurą Św. Józefa, pochodzi z 1859 roku, o czym informuje wyryty w tynku napis znajdujący się w obrębie ozdobnej blendy frontalnej (fot. 4). Ufundowana została przez bamberską rodzinę Paetzoldów. Po II wojnie światowej gospodarstwo Paetzoldów, na którego obszarze stała kapliczka kupił Franciszek Kucemba. Pierwotnie w kapliczce miała znajdować się drewniana figura św Wawrzyńca 9 . Zapiski archiwalne parafii Św. Stanisława Kostki podają, że przed

II wojną światową w kapliczce stała figura Najświętszego Serca Pana Jezusa z dwoma klęczącymi aniołkami po bokach, rozbita w czasie wojny. W czasie walk o Poznań strącona została chorągiewka z czubka daszku. Obecnie znajduje się tam znów z ażurowymi cyframi 1859. W 1978 roku staraniem proboszcza parafii św. Stanisława Kostki, Stefana Iglińskiego kapliczka została przesunięta na koszt władz miejskich o 17 metrów na zachód z miejsca, gdzie obecnie (1985 rok) na Osiedlu Winiary budowane jest przejście podziemne 10. Kapliczkę z ludową figurą św. Wawrzyńca, obecnie stojącą na terenie Osiedla Winiary pomiędzy wieżowcami, ufundowała w 1833 roku nie znana z nazwiska rodzina bamberska, po przesiedleniu w latach 1829-1834 dawnej wsi Winiary na zachód w nowe miejsce. (Było to związane z wykorzystaniem terenów dawnej wsi Winiary pod budowę Cytadeli). Na początku XX wieku kapliczka znajdowała się na posesji należącej do Antoniego Bączkowskiego i jego żony Marii z Remlainów, II-voto Czerniakowejll. Ostatnią właścicielką posesji przy ulicy św. Stanisława 16 (wcześniej ulicy Szkolnej) przed zburzeniem domu w 1978 roku była Wanda Felisiak z domu Czerniak 12 . W 1911 roku, gdy Maria Czerniakowa wyszła za mąż za właściciela zagrody figura od dawna już tam stała. Gdy w 1940 roku Czerniakowie zostali wywłaszczeni z gospodarstwa przez hitlerowców wyjęli figurkę z kapliczki i zabrali ją ze sobą. W 1945 roku powrócili i wstawili ją w dawne miejsce 13 . Wanda Felisiak wraz z mężem przekazali figurkę św. Wawrzyńca na ręce proboszcza parafii św. Stanisława Kostki, z obawy przed zniszczeniem lub grabieżą. W 1983 roku figura została odnowiona przez mieszkańców Winiar Janusza Pedę (blok nr 9) i wstawiona do kapliczki. W dolnej wnęce umieszczono życiorys świętego 14 .

W N aramowicach, przy skrzyżowaniu ulic N ararnowickiej i Boranta stoi kapliczka mieszcząca dewocjonalną figurkę Serca Matki Boskiej. Nie jest znana data ufundowania obiektu, wiadomo jednakże, że została postawiona przed 1939 rokiem. Po wojnie odnowiona staraniem ówczesnego proboszcza parafii Matki Boskiej Częstochowskiej ks. Kwiatkowskiego 15.

W podmiejskiej wsi Główna w okresie Kulturkampfu, gdy to co katolickie było znamieniem polskości, wzniesiono dwie zachowane do dziś kapliczki. Wieś Główna, gdy włączana była w granice Poznania w 1925, roku miała charakter miasteczka, który zachowała do chwili obecnej centralna arteria osiedla nazywająca się dotąd ulicą Główną. Przy posesji nr 32 stoi kapliczka ufundowana w 1876 roku przez Marcina Witkowskiego z Zawad, na rozciągającym się wówczas w tym miejscu polu uprawnym 16 (fot. 5). W dolnej części obiektu umieszczona jest tablica z napisem: "Fundator/ Marcin Witkowskil 1876/" Matka fundatora Krystyna Józefa Witkowska z domu Marcinkowska była kuzynką Karola Marcinkowskiego 17 . Syn fundatora Kazimierz Witkowski był sołtysem Głównej 18. Stojąca w kapliczce przed II wojną rzeźba Matki Boskiej została zniszczona w 1940 roku i zastąpiona ceramiczną figurk ą 19.

Katarzyna Tietz- Mądry

5. Kapliczka przydrożna z figura Matki Boskiej z 1876 r. przy ul. Głównej 32. Fot. E. Linette.

Druga kapliczka z ulicy Głównej przylega do ściany kamienicy oznaczonej numerem 6420. Ufundowała ją w 1884 roku Pietronela Czarnecka, o czym informuje tablica znajdująca się w dolnej kondygnacji obiektu: " Fundatorka/ Pietronela Czarnecka/ 1884/" Usytuowanie kapliczki wskazuje na to, że została zbudowana wcześniej od przystającego do niej budynku. Oddzielną lokalizację na terenie niezmienionym od daty fundacji ma kapliczka z gipsową figurką Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia, stojąca w prywatnym ogródku przy ulicy Wrzesińskiej nr 8. Usytuowana jest frontem do drogi, nieopodal ogrodzenia. Należy ona do właścicielki tej posesji Magdaleny Majchrzak. Wybudowała ją sama w 1947 roku według wskazówek znajomego murarza. Budowa kapliczki była planowana już przed II wojną światową przez teścia obecnej właścicielki 21 . W peryferyjnie położonym Spławiu, które mimo włączenia w granice miasta w 1942 roku, nadal zachowało charakter wiejski, stoi kapliczka z figurą Serca

Jezusa. U sytuawana jest na centralnym placyku, nieopodal niewielkiego stawku, na dawnym nawsiu. Kapliczka pochodzi z 1946 roku. Zbudował ją mieszkaniec Spławia, z zawodu murarz Stanisław Barłóg, w nawiązaniu do stojącej w tym miejscu przed II wojną, a zniszczonej przez Niemców figury Serca Jezusa. Trudno dziś określić dokładnie kiedy figura została postawiona. Stanisław Barłóg pamięta, że stała już w okresie jego dzieciństwa (1904 rocznik). Barłóg z okien swojego domu widział jak Niemcy zrzucili figurę. Pozostał postument, na którym po wojnie dobudował zadaszoną kondygnację i w ten sposób w miejscu dawnej figury stanęła kapliczka. W trójkątnym frontonie daszku wieńczącego kapliczkę wmurował "czerwone Serce Jezusa" - ocalały element rozbitej figury, który Barłóg przechował przez okres II wojny światowej. Mieszkańcy Spławia ufundowali stojącą obecnie w kapliczce figurkę gipsową Serca Pana Jezusa 22 . Wieś Głuszyna włączona do Poznania w 1942 roku do dziś zachowała dawny charakter wsi podmiejskiej. Przy bocznej ulicy Daszewickiej, odchodzącej od ulicy Głuszyna ku południowo-wschodniej granicy miasta, obok posesji nr 8 stoi kapliczka z dewocjonalną figurką Matki Boskiej Różańcowej. Naprzeciwko rozciąga się polny krajobraz. Według ustnego przekazu kapliczkę miał ufundować gospodarz Mączyński w podzięce za to, że wykopał skarb 23 . Obecnie stoi ona obok posesji należącej do rodziny Kwoczów. Trudno ustalić dokładną datę powstania obiektu. Sąsiad Kwoczów, Osuch urodzony w 1906 roku, zamieszkały przy Daszewskiej nr 6 twierdzi, że odkąd sięga pamięcią kapliczka stała. W Starołęce, dziś przemysłowej dzielnicy położonej w południowej części miasta stoi kapliczka z drewnianą figurą Zbawiciela Świata. Ufundowana została w II połowie XIX wieku w podmiejskiej wówczas wsi Starołęce przez rodzinę Kempfów. Nie znana jest okoliczność powstania obiektu. Według miejscowej tradycji figura stoi w kapliczce od czasu jej wybudowania 24. Dzisiaj pod nazwą Rataje określany jest: "Duży zespół osiedli mieszkaniowych położonych we wschodniej części miasta między Wartą a linią i dworcem kolejowym Poznań - Franowo ,,25. Pierwotnie Rataje były wsią bamberską i mimo włączenia ich w granice miasta już w 1925 roku, aż do lat sześćdziesiątych zachowały charakter rolniczy. W łatach sześćdziesiątych w krótkim czasie zlikwidowano zabudowę wiejską i na terenach dawnej wsi powstało nowoczesne, blokowe Osiedle Piastowskie, ciągnące się od ulicy Krzywoustego wzdłuż ulicy Zamenhofa. Reliktem dawnej zabudowy jest kapliczka św. Antoniego stojąca przy ulicy Zamenhofa, dawnej szosie podmiejskiej łączącej Rataje ze Starołęką. Kapliczka postawiona została przez gospodarza bamberskiego ze wsi Rataje dla upamiętnienia śmierci syna Stanisława, zabitego od gromu w czasie orki wołami 26 . (Sama nazwa dawnej wsi Rataje wskazywałaby, że niegdyś orało się tu wołami)27. We frontalnej części kapliczki wmurowano tablicę z napisem wyjaśniającym okoliczność jej ufundowania: " Pamiątka/ Stanisław Walter/ ur. 28 Marca 1876/ zabity od gromu/ 10 lipca 1889/"

Katarzyna Tietz- Mądry

6. Kapliczka św. Wawrzyńca na Zegrzu z 1894 r. Fot. J. Miecznikowski

Po Walterach grunt, na którym znajduje się kapliczka był własnością Gutschego, a po I wojnie należał do Hamerskeigo. Po 1945 roku jest własnością Firmy H. Cegielskf s .

Zegrze usytuowane w centrum zabudowy górnego tarasu Rataj w ostatnich latach zmienia swój charakter. Zlikwidowana została dawna niska zabudowa wiejska, ogrody i pola, a na ich miejscu powstały bloki mieszkaniowe: Osiedle Orła Białego, Osiedle Polan, Stare Zegrze. Wiejską atmosferę można jeszcze "odnaleźć" na ulicach: Milczańskiej, Bytyńskiej czy Rzeczańskiej, do czego przyczyniają się m.in. zachowane przydrożne obiekty kultowe. Sw. Wawrzyniec, popularny w Wielkopolsce opiekun przed ogniem, patronuje kapliczce przy ulicy Rzeczańskiej (to t. 6). Kapliczka postawiona została w 1894 roku w podmiejskiej wówczas wsi obok nie istniejącego obecnie domu fundatora, rzeźnika Andrzeja Rzymieniaka. Ludowa figura świętego jest starsza od kapliczki 29 . We frontowym licu ściany kapliczki znajduje się wgłębny napis w tynku: "A 1894 R"

Stojąca na Zegrzu kapliczka Św. Rocha, obrońcy przed zarazą, ufundowana została w II połowie XIX wieku przez Grekową, która jako jedyna z rodziny ocalała w czasie panowania cholery. Pierwotnie kapliczka miała kształt domku na słupie drewnianym. W górnej wnęce kapliczki znajdowała się ludowa figura św. Rocha z osobno rzeźbionym psem. Poniżej w małej wnęce umieszczona była figurka Matki Boskiej w stylu ludowo-barokowym pochodząca prawdopodobnie z XVIII wieku. W 1939 roku hitlerowcy zniszczyli kapliczkę, a rzeźby wrzucili do rowu. Po wojnie kapliczka odbudowana została z cegieł przez Jana Leitgebera, którego dziadek noszący to samo nazwisko, nabył gospodarstwo z kapliczką od jej pierwotnej fundatorki Grekowej. W nowej kapliczce umieszczono ocalałe rzeźby. Pod niższą małą wnęką wyryto wówczas nie istniejący dziś napis upamiętniający fundatorów nowej kapliczki, tj. Jana Leitgebera i jego siostrę Weronikę z Leitgeberów Hirsch ową 30. ,,23.6.1945/ J.W.L./' Ostatnią właścicielką posesji przy ulicy Bytyńskiej nr 6, na której stoi kapliczka, była aż do czasu zburzenia domu ok. 1983 roku Zofia Miś z domu Leitgeber. Obecnie w kapliczce nie ma już rzeźb, a ich los nie jest do końca wyjaśni ony 31. W górnej wnęce umieszczono na polecenie proboszcza Henryka Szymczaka reprodukcję obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej32.

Trzecia kapliczka z Zegrza usytuowana jest na terenie posesji Maksymiliana Piechowiaka przy ulicy Rzeczańskiej 2. Ufundował ją ojciec obecnego właściciela Stanisław Piechowiak (ur. 1896, zm. 1940) w 1907 roku krótko po wybudowaniu zachowanego do dziś domu. Pierwotnie w kapliczce znajdowała się figura Jana Chrzciciela, usunięta stamtąd przez Niemców w czasie ostatniej wojny. W 1946 roku wstawiono do kapliczki figurę Serca Jezusa 33 . Również na Zegrzu, przy ulicy Doleńskiej, na granicy posesji nr 12, należącej do miejscowej parafii, stoi kapliczka Serca Jezusa. Została postawiona w 1985 roku. Figura Serca Jezusa znajdująca się wewnątrz oszklonej witryny, dawniej usytuowana była również na Zegrzu, ale w innym miejscu, przy ulicy Ostrowskiej, obok sklepu. Przeniesiono figurę w nowe miejsce, w celu zabezpieczenia jej przed zniszczeniem, co związane jest z likwidacją starej zabudowy o charakterze wiejskim 34 . Przy ulicy Sikorskiego, dawnej Strumykowej, obok starego domu zbudowanego z muru pruskiego, stoi kapliczka z figurą Serca Pana Jezusa (fot. 7). Jak twierdzi była właścicielka domu, Wenancja N owak powołując się na informacje uzyskane od dawnych lokatorów domu Antkowiaków, ufundowali ją "Hańczukowie, których nazwisko pisało się po niemiecku". Prawdopodobnie chodzi tu o bamberską rodzinę Handschuhów. Pierwotnie w kapliczce stała figura św. Wawrzyńca zniszczona w 1939 roku. Dom zbudowany przypuszczalnie w 1890 lub 1892 roku jest młodszy od kapliczki. W 1922 roku dom kupiła rodzina Nowaków, ale bez kwatery, na której stoi kapliczka, posiadającej inny numer hipoteczny35. Ulica Krzyżowa nazwę swą wywodzi od drewnianego krzyża, stojącego u jej wylotu przy połączeniu z ulicą Dolną Wild ą 36. W tym miejscu zatrzymy

Katarzyna Tietz- Mądry

Ryc. 7. Kapliczka przydrożna Serca Jezusowego przy ul. Sikorskiego. Fot. Cz. Czub.

wali się skazańcy prowadzeni na szubienicę, żeby ostatni raz pomodlić się Szubienica miejska znajdowała się nieopodal w miejscu, w którym około 1667 roku postawiono kapliczkę. Odnowiono kapliczkę w 1927 roku dzięki staraniom Stowarzyszenia Porządku Publicznego na Wildzie 37 . W okresie okupacji uległa zniszczeniu. Odbudowana została w 1966 roku przez robotników Wildy z okazji 1000-lecia Chrztu Polski. Wówczas wmontowano w nią uratowaną tablicę fundacyjną z roku 1927 38 . Część dolna kapliczki wkomponowana jest w mur ciągnący się od ulicy Krzyżowej do ulicy Chłapowskiego. O historii tej kapliczki "mówią" umieszczone na niej napisy. Pod dwuspadowym daszkiem na skosach muru wyryto w tynku daty: ,,966 M 1966". Poniżej półeczki na kwiaty znajduje się żeliwna tablica z inskrypcją"KAPLICZKA PAMIĄTKOWAJ FUNDACJI/ STOWARZYSZENIA PORZĄDKUJ PUBLICZNEGO/ POZNAŃ - WILDAj DNIA 5 CZERWCA 1927 Rj"

W dolnej partii kapliczki umieszczona jest płyta w murze z napisem: "SERCE JEZUSA/ NADZIEJO DROGA, POKOJU ŚWIATA/ ZMIŁUJ SIĘ NAD NAMI/" Poniżej znajduje się tekst modlitwy. W dolnej partii płyty mieści się napis: "KAPLICA PAMIĄTKOWA/ POMNIK 1000-LECIA CHRZTU POLSKI/ ZBUDOWANA OK. 1667 R. ODNOWIONA 1927 R./ ODBUDOWANA W ROKU MILLENIJNYM 17. IV 1966/ WHOŁDZIE SERCU JEZUSOWEMU CZCICIELE/ ROBOTNICY DZIELNICY POZNAŃ WILDA/" Po bokach głównej tablicy wyjaśniającej historię obiektu znajdują się płyty ozdobne piaskowcowe z medalionami: na lewym w otoku znajduje się napis: ,,+MILLENIUM + POLONIAE", a w środku data ,,966"; na prawym w otoku ,,+W NOWE TYSIĄCLECIE + IDZIEMY Z TOBĄ PANIE" z datą w środku " 1966" .

Na Ławicy, przy ulicy Złotowskiej niedaleko granicy Poznania stoi kapliczka ufundowana przed I wojną światową przez nie znanego z nazwiska nauczyciela z prośbą o wyzdrowienie. W czasie ostatniej wojny została wywrócona przez Niemców. Po wojnie okoliczni mieszkańcy złożyli się na jej odbudowę. W latach 70-tych teren, na którym usytuowana jest kapliczka przeszedł na własność Zarządu Zieleni. Przedtem stała na gruncie prywatnym 39 . Przy dawnej ulicy Świerczewskiego, obecnie Bukowskiej, naprzeciw osiedla blokowego znajduje się kapliczka z drewnianą figurą św. Jana N epomucena, pochodząca prawdopodobnie z II połowy XIX lub początku XX wieku. Okoliczność postawienia obiektu nie jest znana. Do ok. 1935 roku stała na gruncie rodziny Tundraków, potem Gołów 40 . Obecną właścicielką posesji jest Barbara Wójcicka, krewna Gołów.

N a terenie dawnej wsi Psarskie, przy ulicy Koszalińskiej (obok posesji nr 19) stoi kapliczka na okrągłym betonowym słupie. Ufundowana została w 1956 roku przez mieszkańców w nawiązaniu do stojącego w tym miejscu, a zrąbanego w czasie II wojny drewnianego krzyża 41 . Nieopodal budynków ośrodka rekreacyjnego w Strzeszynku stoi kapliczka ze statuetką Matki Boskiej. Nie znana jest okoliczność postawienia obiektu. Pierwotnie w kapliczce stała figura św. Mikołaja, obrońcy przed wilkami 42 .

2. Krzyże

Dla większości poznańskich krzyży przydrożnych trudno dziś ustalić pierwotną okoliczność i lata ich postawienia. Za pamięci naj starszych mieszkańców okolicznych domów już stały. W czasie II wojny światowej Niemcy rozumiając patriotyczną wymowę tych katolickich symboli wiary niszczyli je. Krzyż ze Świątniczek niemiecki osadnik przerobił na dysze1 43 . Często zdarzało się, że któryś z mieszkańców domów usytuowanych nieopodal zrąbanego przez Nie

Katarzyna Tietz- Mądrymców krzyża, przechowywał przez okres okupacji zdjętą z niego pasyjkę. Po odzyskaniu wolności pasyjki ponownie przymocowywano do nowych krzyży lub przekazywano do kościoła 44 . Po wojnie krzyże rekonstruowano zwykle w tych samych miejscach, w których stały przed zniszczeniem lub nieznacznie przesuwano ich lokalizację. Krzyż zlokalizowany przy ulicy Opolskiej nr 84 postawił po II wojnie światowej w pobliżu swojego domu Franciszek Płotkowiak jako wotum dziękczynne za przetrwanie wojny. Krzyż ten kontynuuje tradycje przedwojennego krzyża, który stał po drugiej stronie uli cy 45. Krzyż obecnie stojący przy zbiegu ulic 28 Czerwca 1956 i Opolskiej, dawniej przy ulicy Południowej zmienił miejsce lokalizacji w związku ze zmianami układu ulic 46 . Krótko po ostatniej wojnie parafia św. Jakuba w Głuszynie ufundowała krzyż usytuowany przy głównej drodze wiodącej w kierunku Piotrowa, naprzeciw posesji Głuszyna nr 138. Nawiązuje on do dawnego, zniszczonego przez Niemców krzyża, który stał po przeciwległej stronie drogi 47 . Również w Głuszynie , w polu w pobliżu parceli nr 182 stoi krzyż przed kilku laty przeniesiony z terenu osiedla mieszkaniowego w Piotrowie 48 . Trzeci krzyż z Głuszyny obecnie zlokalizowany na terenie prywatnej posesji Głuszyna nr 12a dawniej stał nieopodal w polu 49 . Ufundowany staraniem gminy w okresie międzywojennym krzyż ze Świątniczek stał na otwartym terenie przy drodze, dziś krzyż powojenny będący jego kontynuatorem znalazł się w granicach prywatnej posesji przy ulicy Swiątniczki nr 14, która dotąd zachowała charakter wiejski 50 . Krzyż obecnie usytuowany przy płocie prywatnej posesji przy ulicy Zawiertowskiej nr 2 ufundowało krótko po II wojnie światowej Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Męskiej. Początkowo zlokalizowany był na publicznym gruncie nieopodal a przesunięto go w związku z budową drogi 51 . W polu w pobliżu szosy Ostrowskiej stoi dawny krzyż misyjny. W dolnej partii belki pionowej znajduje się napis: "MISJA ŚW/ 24. I - 1 11/ 1948/ MISJONARZE OBLACI"/ Krzyż ten przeniesiony został ze Spławia staraniem miejscowego stolarza Antoniego Tomko wiaka. Zastąpił zniszczony w 1940 roku krzyż pochodzący z ok. 1890 roku 52 . Ocalały w czasie II wojny światowej krzyż stojący przy ulicy Wołowskiej, niedaleko skrzyżowania z ulicą Legnicką, postawiony został przed ok. 50 laty przez trzech mieszkańców Rudnicza: Jana Mańczaka, Stanisława Zajączkowskiego i Franciszka Modrzyka. Miało to związek z likwidacją innego krzyża stojącego przy ulicy Legnickiej, usuniętego w związku z rozbudową Osiedla R d . 53 U nI cze .

Stary zwyczaj nakazywał stawiać krzyże w miejscach zbrodni. Krzyż malowniczo usytuowany między dwoma wysokimi drzewami przy ulicy Wołowskiej upamiętnia miejsce, w którym został zabity przez rabusiów w nocyz 30 na 31 października 1864 roku ksiądz Ignacy Cwojdziński. W październiku 1939 roku krzyż został zrąbany przez Niemców. Po wojnie dzięki staraniom dr Z. Szymańskiego, właściciela dworku na Rudniczu, został w tym miejscu postawiony nowy krzyż sosnowy, poświęcony 17 VII 1947 roku 54 . Krzyż stojący u zbiegu ulic Krzyżowej i Dolnej Wildy upamiętnia wspomniany wyżej ostatni postój skazańców prowadzonych na szubienicę. Odnowiony został w 1927 roku staraniem Towarzystwa Porządku Publicznego na Wildzie. W czasie II wojny światowej został zniszczony przez hitlerowców. Po roku 1945 postawiono nok .55 wy rzyz. Ciekawą historię ma krzyż z Chwaliszewa. Dokładnie nie wiadomo kiedy i przy jakiej okoliczności został postawiony. Jak głosi legenda, gdy w roku 1736 Poznań i jego przedmieścia nawiedziła wielka powódź, Chrystus przypłynął z Jasnej Góry, miasto ocalił i na wieczną pamiątkę stanął na moście 56 . Faktem jest, że do jesieni 1876 roku na środku drewnianego Mostu Chwaliszewskiego po jego północnej stronie stał drewniany krzyż ze złoconą małą pasyjk ą 57. W 1876 roku krzyż usunięto, co związane było z rozbiórką drewnianego mostu, który w dwa lata później zastąpiono dwuprzęsłowym mostem żelaznym 58 . Krzyż z Mostu Chwaliszewskiego został odnowiony i ustawiony we wsi Jeżyce na gruncie Wojciecha Magra "j...j który nie szczędził ani kosztów, ani też kawałka ziemi, aby starodawną pamiątkę, która kilkadziesiąt lat przyozdabiała most dawniejszy, zchować i na dalej w sercach katolików pozostawić przyszłym potomkom"59. Grunt Wojciecha Magra położony był przy ulicy Kościelnej naprzeciw ulicy Wąskiej60. Stamtąd krzyż został przeniesiony na grunt gospodarza Antoniego N owaka. Teren ten znajdował się przy narożniku ulicy Kościelnej i Wielkiej Berlińskiej (obecnej ulicy Dąbrowskiego )61. W listopadzie 1906 roku w związku z regulacją ulicy krzyż ustawiono na ulicy Wielkiej Berlińskiej nr 60 (późniejszej ulicy Dąbrowskiego nr 58), na terenie posesji bamberskiej rodziny Czajków 62 . (Według księgi wieczystej J eżyc nr 1482 - właściciel Antoni Czajka)63. W czasie II wojny światowej krzyż został zrąbany przez Niemców i wywieziony. Po okupacji wzniesiono nowy krzyż wzorując się na poprzednim. Przed około 10 laty krzyż ten został przeniesiony na drugą stronę ulicy Dąbrowskiego na teren kościelny, gdzie znajduje się do dziś 64 . Powrócić należałoby do Chwaliszewa. "Lata, w których budowano nowy żelazny Most Chwaliszewski, przypadały na czasy w których stanowisko pruskich władz bezpieczeństwa w sprawach polskich było bodaj najbardziej nieprzejednane. W społeczeństwie wielkopolskim, tymczasem upór konsekwentnie zmierzający do ustawienia krzyża, który na moście stał od niepamiętnych czasów. Wówczas bowiem polskość manifestowano jedynie znakami widomymi wiary, co polskie było katolickie, co katolickie było znamieniem polskości ,,65. Po długotrwałych targach w roku 1880 władze pruskie wyraziły zgodę i krzyż został ustawiony obok schodów wiodących do koryta rzeki u wschodniego wylotu mostu 66. Krzyż na Chwaliszewie powstał jako fundacja społeczeństwa. Datki na ten cel napływały ze wszystkich stron kraju. Przyczyniły się do tego komunikaty ogłoszone w lutym 1878 roku w "Kurierze Poznańskim", "Dzienniku

Katarzyna Tietz- Mądry

Poznańskim", "Orędowniku" i "Gońcu Wielkopolskim", w których dziekan parafii św. Małgorzaty ks. Leon Raatz zwracał się z prośbą do społeczeństwa O składanie ofiar na krzyż. Za ogłoszenie tego komunikatu władze pruskie nałożyły na ks. Raatza i redaktorów powyżej wymienionych pism kary grzywny z zamianą na więzienie 67 . Krzyż z kutego żelaza wykonała już w 1878 roku fabryka H. Cegielskiego, a odlew cynkowy Chrystusa grubo złocony został sprowadzony z Monachium 68. Szczególną opieką otoczył krzyż Poznański Cech Rybacki 69 . W czasie ostatniej wojny krzyż został zniszczony przez Niemców 7o . W 1968 roku w związku z przekopaniem nowego koryta Warty Chwaliszewo zatraciło charakter wyspy. Mostu już dziś nie ma, ale krzyż stoi jak poprzednio w pobliżu "tajemniczych murków" przy narożniku Chwaliszewa i ulicy Wenecjańskiej. Choć nowy, drewniany, już nie tak ozdobny jak przed ostatnią wojną kontynuuje wieloletnią tradycję krzyża z Chwaliszewa. Przy ulicy Golęcińskiej obok budynku Zespołu Szkół Rolniczych stoi krzyż konstrukcji stalowej. Pierwotnie stał tam drewniany krzyż ufundowany po 1 wojnie światowej. Według ustnego przekazu w czasie ostatniej wojny Niemcy polecili go zrąbać. Polak, który podjął się tego zadania, został przygnieciony przez spadające drewno krzyża. W 1948 roku, ze składek mieszkańców okolicznych domów postawiono nowy krzyż. Przed około 10 laty proboszcz miejscowej parafii św. Jana Vianneya ufudował metalowy krzyż, który stoi do dziś 71 . Krzyż obecnie stojący na terenie Osiedla Sobieskiego nieopodal nowych bloków kontynuuje tradycje trzech poprzednich krzyży z Piątkowa. Pierwszy postawiony został wiosną 1926 roku ze składek mieszkańców wsi Piątkowo. Należałoby przypomnieć, że przed I wojną światową Piątkowo wówczas Sch6nherrnhausen, jako wieś kolonizacyjna, zamieszkiwana była wyłącznie przez niemieckich rolników. W 1919 roku rozpoczął się wykup gospodarstw przez Polaków. Polacy-katolicy w podzięce za odzyskanie wolności wznieśli najpierw figurę, a potem w drugiej części wsi, zgodnie z dawnym zwyczajem postawili krzyż na skrzyżowaniu dróg. Wykonał go z drzewa dębowego kołodziej z Piątkowa Stanisław Jakubiak. W noc sylwestrową 1939 roku tutejsi Niemcy upojeni zwycięstwem zrąbali krzyż. Po wojnie w 1946 roku w tym samym miejscu postawiono nowy krzyż wykonany przez kołodzieja Jana Wyrwałę z Piątkowa. W 1956 roku krzyż został złamany przez wichurę. Trzeci krzyż został ufundowany przez Kółko Rolnicze z Piątkowa, którego przewodniczący Wacław Roszak napisał historię krzyża umieszczoną w butelce zakopanej pod krzyżem. Kopia tego opisu znajduje się w parafii św. Stanisława Kostki w Poznaniu.

W 1977 roku, w związku z prowadzeniem prac budowlanych, krzyż został usunięty. Okoliczna ludność domagała się przywrócenia krzyża. W związku z tym utworzony został Komitet Budowy Krzyża, którego członkowie byli pracownikami Kółka Rolniczego z Piątkowa. N owy krzyż przesunięty o kilkadziesiąt metrów na wschód w stosunku do poprzednich stojących na skrzyżowaniu ulicy Fr. Stróżyńskiego z ulicą Hulewiczów poświęcono 13 grudnia 1982 roku 72 . Krótką historię ma brzozowy krzyż stojący przy Bema. Został postawiony na trasie przejazdu papieża Jana Pawła II w związku z jego drugą pielgrzymką do Ojczyzny w 1983 r. 73.

3. Figury

W 1946 roku w podmiejskiej wówczas wsi Piątkowo na prywatnym gruncie postawiono figurę Serca Matki Boskiej. Jej fundatorami byli: K. Brzozowska i Jabczyńscy. Mówi o tym napis znajdujący się na postumencie: "KU CZCIj NAJ ŚW.

MARII/ PANNY/

UFUNDOWALI/ W ROKU 1946/ K. BRZOZOWSKA/ I JABCZYŃSCY /" Fundacja związana była z dwoma faktami: z tragiczną śmiercią syna Brzozowskiej oraz ze zniszczeniem w czasie wojny drewnianego krzyża, który stał w pobliżu po przeciwnej stronie drogi. Gdy w 1974 roku część Piątkowa włączono w granice Poznania, rozpoczęto tu budowę nowoczesnego osiedla mieszkaniowego. W czasie prac budowlanych dźwig potrącił figurę i doszczętnie ją rozbił, pozostawiając tylko część cokołu z napisem i płotek. W 1983 roku staraniem miejscowej ludności postawiono nową figurę, tym razem Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia. Obecnie figura stoi w dawnym miejscu, ale jej otoczenie systematycznie ulegało zmianie. Wokół kolejno pojawiały się bloki Os. Jana III Sobieskiego. A dawne prywatne budynki stojące w jej pobliżu dziś należą do nowo utworzonej Parafii Miłosierdzia B . 74 ozego . Przy ulicy Obornickiej nr 294, która w tym rejonie zachowała charakter wiejski, stoi monumentalna figura Serca J ezusa 75 . O jej historii mówią umieszczone na cokole napisy: "SERCE JEZUSA MIEJ NAS/ W SWEJ OPIECE/ WDOWÓD WDZIĘCZNOŚCI/ OD ZYS KANIA/ WOLNOŚCI OJCZYZNY/ UFUNDOWALI OBYWATELE/ POLACY-KATOLICY/ GMINY PIĄTKOWA/ W ROKU 1923/" Poniżej znajduje się nowa tablica marmurowa wyjaśniająca dalsze dzieje: "W NOC SYLWESTROWĄ 1939 R. OKUPANT HITLEROWSKI/ ZNISZCZYŁ W NASZEJ WIOSCE FIGURĘ A CZĘŚCI JEJ/ ZOSTAŁY ZAKOPANE/ PO KLĘSCE FASZYSTOWSKICH NIEMIEC W 1945 R./ MIESZKAŃCY PIĄTKOWA ODBUDOWALI W 1948 R./ ZNISZCZONĄ FIGURĘ/"

Katarzyna Tietz- Mądry

W Piątkowie, w pobliżu cemntarza, na prywatnej posesji przy ulicy Henryka Łowmiańskiego stoi figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Ufudowana przed ok. 30 laty przez rodzinę Koczwarów z prośbą o wybawienie z nie, ,76 szczęsc . W Naramowicach, przy budynku Policealnego Studium Ogrodniczego, mającego swą siedzibę przy ulicy Rubież nr 32 stoi figura Matki Boskiej. Gdy w 1939 roku miejscowi Polacy zmuszani byli przez Niemców do niszczenia przydrożnych pomników sakralnych, figura została zrzucona z cokołu. Po odzyskaniu wolności odrestaurowana staraniem ówczesnego proboszcza parafii Matki Boskiej Częstochowskiej, księdza Kwiatkowskiego, stanęła na dawnym miejscu 77 . W dolnej partii postumentu dźwigającego kolumnę, na której spoczywa figura umieszczono napis: "KRÓLOWEJ NIEBIOS/ ZA POWTÓRNEJ WSKRZESZENIE/ OJCZYZNY/ 1918/1945/" W poznańskiej dzielnicy Główna, która do dziś zachowała charakter miasteczka, u zbiegu dwóch bocznych uliczek: Średniej i Krótkiej stoi figura Matki Boskiej. Sama figura a także dźwigająca ją kolumna są już powojenne, natomiast postument, na którym spoczywa kolumna jest pozostałością stojącej w tym miejscu przed II wojną światową murowanej kapliczki pochodzącej prawdopodobnie z II połowy XIX wieku. Miała ona posiadać podobną formę jak zachowane do dziś kapliczki z ulicy Głównej78. Figura Serca Matki Boskiej usytuowana przy zbiegu ulic Zielińskiej i Rugijskiej stanowi zbiorowy akt wdzięczności mieszkańców dzielnicy Zieleniec, za ocalenie z ostatniej wojny. Mówi o tym napis umieszczony na cokole dźwigającym figurę: "Ojczyznę Wolną/ Pobłogosław Panie/ wdzięczni za ocalenie / czciciele Maryi/ z Zieleńca/ 1947 rok/ Figura postawiona została w miejscu, w którym przed II wojną światową stał drewniany krzyż przewrócony później przez N iemców 79 . Przy ulicy Browarnej w Antoninku (peryferyjnej dzielnicy położonej przy wschodniej granicy miasta) przy granicy posesji nr 4 stoi figura Serca Pana Jezusa. Ufundowana została w 1930 roku przez ówczesnego właściciela posesji Karola Stablewskiego. Mówi o tym napis umieszczony na tylnej części cokołu: "Panu/ N ajwyższemu/ sługa / naj niższy / Karol Stablewski/ 1930/"

Wydzielona z obszaru posesji kwatera, na której stoi figura należy do spadkobierców zmarłego niedawno Stefana Stablewskiego, syna fundatora 8o . Swoiście wkomponowana jest w krajobraz figura Św. Jana N epomucena stojąca nieopodal ulicy Browarnej. Usytuowana na niewielkim pagórku, malowniczo osłonięta od góry konarami wysokiego drzewa, stanowi przeciwstawienie dla wzniesionego w głębi nowoczesnego domu księży emerytów. Figura postawiona została około roku 1924 przez gospodarza Bakosia. Pierwotnie w miejscu statuy kamiennej stała prawdopodobnie figura drewniana, którą w czasie II wojny została zrzucona przez Niemców. Krótko po wojnie nową figurę ufundowała gospodyni Czubkowa (teren jej byłego gospodarstwa dziś należy do ZOO). Obecnie odnawiana jest staraniem proboszcza parafii Św. Ducha w Antoninku 81 .

Figura Matki Boskiej stojąca wśród zarośli przy ulicy Majakowskiego, nieopodal skrzyżowania z ulicą Folwarczną, pierwotnie usytuowana była na Olszaku, gdzie podobno siostry zakonne miały kaplicę. Dokładnie nie wiadomo czy została ufundowana przez siostry zakonne czy hrabiego MycieIskiego, właściciela stojącego opodal pałacu (zniszczonego w czasie wojny). Przy drodze została ustawiona w 1937 roku. Przechowywana przez okres okupacji przez Stefana Dotkę (obecnego mieszkańca Skórzewa), po wyzwoleniu ustawiona została w miejscu przedwojennej lokalizacji po lewej stronie drogi wiodącej w kierunku Kobylegopola 82 . U sytuowana przy obecnej ulicy Pokrzywno nr 14 figura Serca Pana Jezusa ufundowana została w okresie międzywojennym przez mieszkańców podmiejskiej wówczas gminy Pokrzywno. Zniszczoną przez Niemców statuę przechowywano przez okres okupacji, a następnie odrestaurowano i postawiono w dawnym miejscu 83 . Nieopodal na terenie prywatnej posesji oznaczonej nr 12, zwrócona frontem do drogi, stoi figura Św. Józefa z Dzieciątkiem wykonana przez artystę-rzeźbiarza Jakuba. Figurę swojego patrona ufundował z wdzięczności za przetrwanie okupacji ojciec obecnego właściciela posesji, Józef Tomczewski 84 . Trzecia przydrożna figura z Pokrzywna, poświęcona Sercu Jezusowemu, osadzona jest przy murze oddzielającym posesję należącą do Sióstr Urszulanek. Na bezpośredniej podstawie dźwigającej figurę umieszczono datę ,,2.VIII.194 7".

Na murze oddzielającym posesję z ulicy Głuszyna nr 143, stoi figurka Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia. Na początku XX wieku w tym miejscu rosła topola, na której zawieszony był obraz o treści religijnej. W 1921 roku ówczesny właściciel posesji, Jakub Grześkowiak, chcąc wznieść mur musiał usunąć drzewo. W obrębie nowo budowanego muru wydzielono rodzaj prostokątnej wgłębnej kwatery, której centralny element stanowiła oszklona kapliczka z figurą Matki Boskiej. W czasie II wojny kapliczka wraz z figurą została zniszczona przez Niemców. W 1956 roku na murze umieszczono nową figurk ę 85. W miejscu rozwidlenia dwóch poznańskich ulic Starołęckiej i Głuszyny stoi widoczna z daleka figura Matki Boskiej. Wystawiona została w 1913 roku przez mieszkańców podmiejskiej wówczas wsi Starołęki Wielkiej o czym informuje umieszczony w dolnej partii cokołu napis:

Katarzyna Tietz- Mądry

"Ufundowała gmina/ Wielka Starołęka/ 1913/" W czasie ostatniej wojny Niemcy zniszczyli jedynie postument, sama figura wcześniej ukryta, ocalała. Po wyzwoleniu ustawiona w dawnym miejscu przypomina czasy, gdy w rejonie dzisiejszego rozwidlenia ulic Starołęckiej i Głusyzny istniała podmiejska wieś 86 . Również przy ulicy Starołęckiej, ale już za torami kolejowymi, gdzie dzielnica Starołęka przybrała typowo przemysłowy charakter, na terenie posesji nr 11 stoi figura Serca Jezusa. U fundowała ją w 1933 roku rodzina Bińczewskich. Figurę zrzuconą przez Niemców, przez okres okupacji przechowywano w kościele 87 . Przy ulicy Głogowskiej nr 286, która w tym rejonie częściowo zachowała dawny wiejski charakter, stoi zwrócona frontem do drogi figura Serca Jezusa. Postawił ją w 1920 roku Franciszek Plackowski, były właściciel posesji, w podziękowaniu za ocalenie rodziny przed uderzeniem pioruna 88 . W Fabianowie, które mimo włączenia w granice miasta w 1940 roku nadal zachowało zabudowę typową dla miejscowości podmiejskich, stoi przy granicy posesji nr 56, zwrócona frontem do drogi figura Serca Jezusa. Wystawił ją w 1929 roku ojciec obecnego właściciela, Franciszek Jakubowski, z wdzięczności za uzdrowienie z chorob y 89. Na prostopadłościennym murku dźwigającym kolumnę ze statuą umieszczono napis: "Najsłodsze Serce J ezusa/ zmiłuj się nad nami/ fundowali/ F. i W. Jakubowscy/ 1929r./" W podmiejskiej wsi Junikowo, obecnie dzielnicy położonej przy południowo-zachodniej granicy miasta, postawiono w roku 1914 staraniem hrabiny Potockiej z Będlewa koło Stęszewa piaskowcową figurę św. Józefa z Dzieciątkiem 90 . Przechodzień, który w okresie międzywojennym znalazł się na ulicy Grynwaldzkiej (tę nazwę nadano w 1919 roku) na wysokości dzisiejszej ulicy Jugosłowiańskiej widział wokół rozpościerające się pola i łąki. Ścieżynami można było dojść do Junikowa włączonego do Poznania dopiero w 1940 roku 91 . W nocy z 7 na 8 XII 1939 roku figurę zniszczyli Niemcy. Zniszczoną figurę przechowano przez okres okupacji, a następnie odrestaurowano i postawiono w sierpniu 1945 roku w dawnym miejscu przy ulicy Grunwaldzkiej nr 248, gdzie w 1956 roku urządzono Lecznicę dla Zwierząt. W 1975 roku w związku z rozbudową lecznicy figura została przeniesiona na ulicę Junikowską, gdzie stoi do dziś, obok posesji nr 40 należącej do Janiny Kaczmarek 92 . Ulica Macieja Palacza, niegdyś droga wiejska prowadząca z Górczyna ku Ławicy, przed II wojną była tylko częściowo zabudowana. Obok czynszowej kamienicy usytuowanej przy skrzyżowaniu ulicy Palacza z ulicą Arciszewskiego, wybudowanej w 1931 roku postawiono figurę Serca Matki Boskiej. Fundatorką była matka obecnej właścicielki domu Wiktorii Piasnej. We wrześniu

1939 roku Niemcy zrzucili statuę z postumentu. Przechowana przez okres okupacji, po wyzwoleniu wróciła na dawne miejsce 93 . Idąc dalej ulicą Palacza w kierunku ulicy Grunwaldzkiej spotykamy drugą figurę przydrożną stojącą obok Państwowego Przedszkola nr 20 mającego swą siedzibę pod numerem 118. Figurę tę poświęconą Sercu Jezusowemu ufundowała krótko po II wojnie światowej Spółdzielnia Mieszkaniowa "Strzecha". Jej poprzeczka, również figura Serca Jezusa, zburzona w 1939 roku, stała na narożniku ulic Palacza i Słonecznej, a postawiona została także przez Spółdzielnię Mieszkaniową "Strzecha"94.

Przy granicy prywatnej posesji, na ulicy Dąbrowskiego nr 441 stoi figura Serca Jezusa. Ufundowali ją w 1923 roku Józef i Agnieszka Przybyłowię, w podziękowaniu za ocalenie przed wypadkiem, któremu mogli ulec (konie "poniosły" ich wóz). W czasie wojny statua została zrzucona z cokołu, a po wyzwoleniu odrestaurowana przez kamieniarza Zielińskieg0 95 . W podmiejskiej wsi Krzyżowniki w 1937 roku parafianie ufundowali figurę Serca Jezusa, dla upamiętnienia Kongresu Chrystusa Króla, który odbył się wówczas w Poznaniu. W czasie wojny statua została rozbita. W częściach przechowana, po wyzwoleniu została przekazana do kościoła 96 . Nową figurę ufundował chór kościelny. O dziejach figury informują napisy: "Na Pamiątkęl Kongresu Chrystusa Królal w Poznaniu w 1937 r.1 wdzięczności parafianie l" i umieszczony poniżej: "Figura ufundowanal przez chór kościelny I na miejscel zburzonej przez hitlerowców I Krzyżowniki 1.6.1946/"

II. SPOŁECZNA FUNKCJA PRZYDROŻNYCH OBIEKTÓW KULTOWYCH

Krzyże, kapliczki i figury przydrożne są zewnętrznym przejawem kultu religijnego. Stawiali je zbiorowi czy indywidualni fundatorzy, którzy w ten sposób dziękowali za otrzymane łaski, zwracali się z prośbą o błogosławieństwo i opiekę. Są one ,,1...1 świadectwem wiary i wyrazem ufności pokładanej w Bogu, widocznym znakiem czci, jaką nasi przodkowie oddawali Panu Bogu i swoim świętym Patronem. 1...1 stanowiły też w przeszłości pewnego rodzaju katechizmu, swoistą formę nauczania Kościoła, miały wpływ na kształtowanie się oblicza mieszkających w danym przysiółku czy osadzie, były czynnikiem kształtującym dzień powszedni tych, którzy gromadzili się przy nich tak w chwilach smutnych i radosnych"97. Sakralny charakter przydrożnych kapli

Katarzyna Tietz- Mądryczek, krzyży i figur odczytać można na pierwszy rzut oka z samej ich formy, z symboliki charaketrystycznej dla obszaru katolickiego. Niekiedy na przydrożnych obiektach kultowych obok danych historycznych przeczytać można fragmenty modlitw, pobożne prośby czy podziękowania. Pouczający charakter ma sentencja umieszczona na krzyżu stojącym w Głuszynie naprzeciw posesji nr 138: "Ufność w Bogu/ Czyste sumienie/ Łatwe życie/ Pewne zbawienie/" Do tematu pracy o przydrożnych obiektach kultowych należy równIez problem ich funkcji społecznych w warunkach zmiany dawnego środowiska wiejskiego na miejskie. Formą uczczenia przedmiotu kultu, która przetrwała do dziś, jest dekorowanie kwiatami, zielenią i wstążkami. Należy je traktować jako zwyczajowe akty pobożności. Szczególnie pięknie ozdabiano je w maju, gdy okoliczna ludność gromadziła się wokół na śpiewaniu nabożnych pieśni maryjnych. Pamięć o tych praktykach zachowała się w dzisiejszych peryferyjnych rejonach Poznania. Relacje te dotyczą: krzyża przy ulicy Wołowskiej, krzyża z Piątkowa, figury usytuowanej w rozwidleniu ulic Starołęckiej i Głuszyny, krzyża z ulicy Golęcińskiej98. Praktyki te miały miejsce przed ostatnią wojną, a więc wówczas, gdy tereny te znajdowały się poza granicami miasta (wyjątek krzyż z ulicy Golęcińskiej, gdyż Golęcin włączono do Poznania jeszcze przed II wojną w 1933 roku). Należy je wiązać z dużą odległością omawianych obiektów od najbliższego kościoła. Obok krzyża usytuowanego przy ulicy Swiątniczki gromadzono się na majowe i czerwcowe modlitwy również po wojnie do roku ok. 1955". Także przy krzyżu wzniesionym w 1946 roku, który początkowo stał na publicznym gruncie przy drodze, a następnie został przesunięty nieopodal na granicę parceli przy ulicy Zawiertowskiej nr 2, odbywały się nabożeństwa majowe przez kilka lat po II wojnie 100 . Również w ówczesnej wsi Piątkowo, obecnie dzielnicy Poznania, przez parę lat po ostatniej wojnie kobiety z Domu Gminnego prowadziły majowe przy istniejącej do dziś figurze Matki Boskiefo1. Jeszcze przed około 15 laty czciciele Maryi gromadzili się na majowe śpiewy przy kapliczce stojącej tuż przy granicy miasta przy ul. Złotowskiej. Praktyka ta zanikła, gdy zmarły starsze osoby prowadzące modlitwy102. Z tej samej przyczyny ustała przed kilku laty praktyka majowych modlitw przy krzyżu zlokalizowanym w peryferyjnej dzielnicy Strzeszyn, na skrzyżowaniu ulic Biskupińskiej i Krajenieckiej103. Krzyż z ulicy Opolskiej nr 84 kontynuuje tradycje przedwojennego krzyża zlokalizowanego wówczas po przeciwnej stronie drogi, przy którym zbierano się na wspólne odmawianie różańca 104. W podmiejskiej wsi Psarskie, obecnie dzielnicy Poznania, przed II wojną światową orszaki pogrzebowe zatrzymywały się pod krzyżem. Przy kapliczce, która zastąpiła ów krzyż zniszczony w czasie okupacji do dziś kontynuowany jest przedwojenny zwyczaj święcenia potraw 105 . Praktykę tę należy łączyć ze znaczną odległością dzielnicy od kościoła parafialnego w Kiekrzu.

Również przy krzyżu stojącym przy ulicy Golęcińskiej do dziś święci SIę po106 trawy . Przed rokiem 1981 święcono potrawy przy figurze Serca Jezusa stojącej przy ulicy Obornickiej. Zwyczaj ten ustał, gdy powstał Samodzielny Ośrodek Duszpasterstwa pod wezwaniem "Opatrzności Bożej" w Piątkowie. Młode pary z okolicznych domów wracające z uroczystości podpisania aktu małżeństwa w Urzędzie Stanu Cywilnego składają pod figurą wiązanki ślubne 107 . Przed ostatnią wojną młoda mężatka zanosiła wiązankę kwiatów ślubnych do kościoła, natomiast kwiaty otrzymane od gości składała pod figurą. Zwyczaj ten dotyczył raczej bogatszych gospodarzy108. W drugim końcu Piątkowa przy krzyżu święcono potrawy do 1977 roku.

Gdy krzyż usunięto w czasie prowadzenia prac budowlanych w tymże 1977 roku praktyka ustała i nie odrodziła się ponownie przy nowym krzyżu poświęconym 13 grudnia 1982 roku, co należy wiązać z faktem oddania do użytku w tym samym dniu kaplicy pod wezwaniem "Miłosierdzia Bożego" na Osiedlu Jana III Sobieskiego. Omawiany piątkowski krzyż, obecnie usytuowany na Osiedlu Jana III Sobieskiego kontynuuje tradycje trzech poprzednich krzyży tzw. Starego Piątkowa. Przed ostatnią wojną orszak żałobny zmierzający na cmentarz zatrzymywał się przy naj starszym krzyżu zrąbanym w 1939 roku. Po wojnie przy nowo postawionym praktyka ta miała miejsce tylko kilka razy109. Przed II wojną światową kondukt żałobny zmierzający z Daszewic w kierunku cmentarza w Głuszynie zatrzymywał się przy kapliczce Matki Boskiej Różańcowej zlokalizowanej przy ulicy Daszewickiej110. Natomiast gdy wyprowadzano zwłoki z Głuszyny wówczas kondukt zatrzymywał się przy krzyżu stojącym przy drodze nieopodal kościoła, gdzie oczekiwano na księdzalII. Przy kapliczce św. Wawrzyńca, popularnego w Wielkopolsce patrona-opiekuna przed ogniem zbierali się mieszkańcy Zegrza w tydzień przed i po Św. Wawrzyńcu (tj. 10 sierpnia)112. Praktyka ta miała miejsce jeszcze krótko po II wojnie l13 . Dla podtrzymania dawnej tradycji w 1985 roku odprawiono procesję z kościoła do kapliczki 114. Do około 1950 roku gromadzono się przez tydzień w sierpniu przy innej kapliczce żegrzeńskiej poświęconej św. Rochowi, patronowi-obrońcy przed za115 razą . Do św. Rocha stojącego przed II wojną w kapliczce usytuowanej przy zbiegu ulic Obornickiej i Strzeszyńskiej chodzono z procesją w dni krzyżowe l16 . Przed ostatnią wojną z kościoła w Krzyżownikach pod wezwaniem Imienia Marii chodzono podobno z procesją do figury Serca Jezusa stojącej na prywatnym gruncie przy ulicy Dąbrowskiego nr 441, przypuszczalnie z okazji dni krzyżowych l17 . Przy kapliczce stojącej przy skrzyżowaniu ulic N ararnowickiej i Boranta w rok i dwa lata po II wojnie światowej zbierano się dla odprawiania modlitwo urodzaje l18 . Przy kilku przydrożnych obiektach kultowych Poznania z okazji Święta Bożego Ciała urządzane są ołtarze (dotyczy krzyża na Chwaliszewie, krzyża w Głuszynie stojącego naprzeciw posesji nr 138, figury w Głuszynie zlokalizowanej na murze posesji nr 143, przed kilku laty urządzono ołtarz przy figurze

Katarzyna Tietz- Mądry

Serca Jezusa przy ulicy Santockiej, obecnie już nie w związku ze zmianą trasy procesji) 119. W pobliżu figury Serca Jezusa stojącej przy ulicy Santockiej w Krzyżownikach gromadziły się dzieci mające przystąpić do I Komunii, a potem wspólnie udawały się do kościoła (od kilku lat nie jest to już praktykowane) 120. Przydrożne obiekty kultowe z Głuszyny przybierają świąteczną szatę w lipcu z okazji odpustu św. Jakuba, patrona tutejszej parafii 121 . Przy kapliczkach usytuowanych na ulicy Głównej, postawionych w okresie Kulturkampfu, dla podkreślenia polskiego charakteru podmiejskiej wsi urządzano manifestacyjne modły ze śpiewami, przy okazji zatrzymywania się pielgrzymek zmierzających do Dąbrówki Kościelnejl22. We wrześniu z poznańskich parafii wyruszają pielgrzymki do Sanktuarium Narodzenia Najświętszej Maryji Panny w Tulcach, położonych na południowy-wschód od Poznania. Zwyczajowo zatrzymują się co roku 123 przy przydrożnych obiektach sakralnych napotkanych po drodze, na tę okazję specjalnie przystrojonych: przy kapliczce na ulicy Starołęckiej nr 62, krzyżu stojącym u zbiegu ulic Zamenhofa z ulicą Łacina, krzyżu na skrzyżowaniu ulicy Bobrowieckiej i Szczepankowa, krzyżu w Głuszynie stojącego obok posesji nr 182, krzyżu z ulicy Milczańskiej nr 70; przy figurze Matki Boskiej stojącej przy ulicy Majakowskiego zatrzymywały się pielgrzymki do Tulec przed ok. 10 laty124. Oprócz szczególnych okazji, takich jak Boże Ciało, zatrzymywanie się pielgrzymek zdążających do Tulec, czy nie zachowanych już obecnie w granicach Poznania tradycji śpiewów majowych, niektóre przdrożne obiekty kultowe przybierają świąteczną szatę także z okazji Świąt Bożego Narodzenia, Wielkanocy, nawiedzenia obrazu Matki Boskiej w parafii, czy wizyt Ojca Świętego Jana Pawła II w Polsce. Latem i jesienią u stóp większości krzyży i figur przydrożnych kwitną sadzone lub umieszczane w różnego rodzaju pojemnikach cięte kwiaty. Dekorowanie zielenią i kwiatami jest widocznym wyrazem kultu religijnego, podobnie jak pewne zwyczajowe gesty, które wierni wykonują przed kapliczkami czy figurami. Odkrywanie głowy, zatrzymanie się na chwilę w pobliżu obiektu czy przeżegnanie, mają charakter symbolicznego oddania czci. Te proste gesty łatwiej zaobserwować w tych dzielnicach obecnego Poznania, które nadal zachowały charakter wiejski. Prawdopodobnie można by przyjąć, że gesty te nabywane są drogą religijnej enkulturacji. Stawianie przydrożnych obiektów kultowych związane było z potrzebami i interesami całej społeczności lub pojedynczych rodzin czy ludzi. Poszczególne osoby boskie czy święte adorowano, ale również wierzono w ich szczególne moce. Chronili mienie i życie, a każdy posiadał wyznaczoną sobie określoną rolę. Żywioły, takie jak ogień, zaraza czy woda stanowiły zagrożenie nie tylko dla pojedynczej rodziny, a dla wszystkich mieszkańców. Figurki protektorów umieszczano w kościołach, wnętrzach domów, ale także w kapliczkach, na słupach przy drodze, czy na fasadach domów. Dla przykładu św. Wawrzyniec, popularny w Wielkopolsce opiekun przed ogniem, stoi w kapliczce na Zegrzu, niegdyś często nawiedzanym przez pożary. Funkcję ochraniającą również krzyże stawiane zwykle u wejścia do wioski, przy głównej drodze prowadzącej przez wieś, przed poszczególnymi domami,czy wreszcie na skrzyżowaniu dróg (z tą ostatnią lokalizacją wiąże się wiele przesądów) . Krzyże, kapliczki i figury przydrożne znalazły się w obrębie dużego miasta, które poszerzało swe granice kosztem podmiejskich wsi. Osady wiejskie stawały się dzielnicami miasta, choć niektóre z nich, jak powiedziano wcześniej, nie zatraciły dotąd dawnego charakteru. Kapliczki, krzyże i figury przydrożne, które obecnie znalazły się w granicach Poznania pierwotnie zlokalizowane były na skrzyżowaniach dróg wiejskich, na rozstajach, na granicy wsi, przy głównej drodze prowadzącej przez wieś, przy granicach prywatnych parceli przed domami, czy w centrum wsi. Dla niektórych obiektów np. kapliczek winiarskich trudno byłoby dziś, w oparciu jedynie o obserwację terenu, stwierdzić jaka była ich początkowa lokalizacja. Dawne drogi wiejskie to dziś ulice miasta. Z ciągłym procesem urbanizacji związany jest rozwój sieci komunikacyjnej ułatwiającej łączność ze Śródmieściem. Peryferia dzisiejszego Poznania mają różny charakter. Typowo wiejski klimat zachowało np. Kotowo, Fabianowo czy Spławie. Z kolei charakter zabudowy Smochowic, Świerczewa, Podolan czy Szczepankowa związany jest z istniejącymi tu osiedlami domów jednorodzinnych. Wśród mieszkańców tych osiedli duży procent stanowią ludzie ze wsi 125 . Natomiast Piątkowo niedawno włączone w granice miasta dziś charakteryzuje zabudowa blokowa. Wgłębiając się w dzieje poszczególnych przydrożnych obiektów sakralnych Poznania należałoby wskazać na ich funkcje historyczno-upamiętniającą.

W większości fundowane były w podmiejskich wsiach, obecnych dzielnicach miasta, stąd stanowią dziś swoiste świadectwo minionych czasów. Upamiętniająca funkcja przydrożnych obiektów kultowych odnosi się zarówno do wydarzeń, miejsc, osób czy idei, spraw ważnych dla pojedynczje rodziny, całej społeczności, czy narodu. Dla przykładu kapliczka stojąca na terenie dawnej wsi Rataje, obecnie nowoczesnego osiedla, upamiętnia tragiczną śmierć syna gospodarza bamberskiego zabitego od gromu 126. Długą historię ma kapliczka zlokalizowana przy ulicy Dolna Wilda. Wybudowana już ok. 1667 roku w miejscu, w którym znajdowała się szubienica miejska, odnowiona w 1927 roku staraniem Towarzystwa Porządku Publicznego, w czasie ostatniej wojny uległa zniszczeniu. Odbudowali ją z okazji 1000-lecia Chrztu Polski wildeccy robot. 127 nIcy . N a podkreślenie zasługuje patriotyczna wymowa przydrożnych figur stawianych przez społeczność lokalną w podziękowaniu i dla upamiętnienia odzyskania wolności Ojczyzny po okresie zaborów i po II wojnie światowej. Zwyczaj upamiętniania miejsc związanych z tragiczną śmiercią, co w czasach powojennych często łączy się z wypadkami drogowymi, znalazł kontynuację w postaci niewielkich rozmiarów krzyży zawieszanych na drzewach. Kontynuacja ta dotyczy jedynie sfery treściowej, gdyż forma obiektów nie nawiązuje do tradycyjnych. Przy ulicy Głogowskiej nieopodal skrętu w ulicę Ceglaną na wysokim drzewie zawieszona jest metalowa pasyjka osadzona na drewnianej płytce zwieńczonej trójkątnym daszkiem obitym blachą. Upamiętnia ona miejsce wypadku samochodowego, w którym przed kilkunastu laty

Katarzyna Tietz- Mądryzginęła kobieta. Nieopodal po drugiej stronie ulicy Głogowskiej równIez na drzewie przytwierdzony jest maleńki krzyżyk, wokół którego czyjaś ręka powiesiła wieniec ze sztucznych kwiatów. Krzyżyk upamiętnia tragiczną śmierć kilku młodych ludzi, którzy rozbili się samochodem na drzewie w środę popielcową 1985 roku 128. Niewielkie krzyżyki zawieszone na drzewach, są świadectwem tego, iż mimo ciągłego procesu urbanizacji z wszystkimi jego konsekwencjami, najbliżsi jak dawniej pragną upamiętnić, choć symbolicznie miejsce związane z tragiczną śmiercią. A jak stwierdza prof. Żygulski: "Stosunek do śmierci i do przeszłości charakteryzuje 1...1 zawsze w sposób szczególnie czuły kulturę danej grupy i jej przemiany" 129. W związku z omawianiem społecznej funkcji przydrożnych obiektów kultowych w granicach dużego, ciągle rozwijającego się miasta nasuwa się problem: kto zajmuje się ich odnawianiem czy dekorowaniem zielenią, wstążkami i kwiatami. Ustalenie takich danych jest znacznie łatwiejsze w tych rejonach Poznania, które do dziś zachowały klimat wiejski, a więc tam gdzie kontakty międzyludzkie mają charakter bardziej bezpośredni. Prowadzone badania wykazały, że opiekunami przydrożnych kapliczek, krzyży i figur są: rodzina lub starsza osoba mieszkająca w pobliżu, a często są to po prostu mieszkańcy okolicznych domów. Niektóre obiekty znajdują się pod opieką instytucji kościelnych. Opieka nad przydrożnymi obiektami sakralnymi jest zewnętrznym wyrazem uczczenia przedmiotu kultu. Niekiedy, a w szczególności tam, gdzie młodsze pokolenie zamieszkuje razem z rodzicami i przejmuje po rodzicach dom, wówczas następuje przekazanie "obowiązku opieki" z pokolenia na pokolenie. Często fakt ten związany jest z tym, iż dany obiekt przydrożny znajduje się na granicy prywatnej posesji. Starsza kobieta zaopiekowała się kapliczką na Starołęce przed kilku laty, "gdy owdowiała i ma mniej zajęć", jak twierdziła "żal jej było, że ludzie mało się kapliczką zajmują, bo młodzi mniej się tym interesują, a poza tym kapliczka przylega do posesji, której właściciele rzadko tam przebywają i się nią nie zajmują"130. Starszy mężczyzna zajmujący się odnawianiem figurki św. Wawrzyńca umieszczonej we frontowej ścianie domu przy ulicy 28 Czerwca 1956 nr 297 przejął opiekę nad figurą po teściu, aby jak twierdził "kult potomnych był"131. Przydrożne obiekty kultowe z Piątkowa znajdowały się pod opieką całej społeczności (z wyjątkiem figury Matki Boskiej będącej fundacją prywatną). Sołtys, a następnie przewodniczący Kółka Rolniczego w Piątkowie - funkcję tę pełnił od 1935 do 1977 roku Wacław Roszak - prowadził specjalne zapiski, kto i ile datków ofiarował na nie, kto zajmował się odnawianiem. Obecnie figura z ulicy Obornickiej znajduje się pod prywatną opieką rodziny, przy której posesji jest zlokalizowana. N atomiast krzyż postawiony w 1983 roku staraniem Kółka Rolniczego znajduje się pod opieką miejscowej parafii pod wezwaniem "Miłosierdzia Bożego"132. Szczególne miejsce zajmuje tu problem opieki nad przydrożnymi obiektami sakralnymi znajdującymi się na terenie parafii św. Stanisława Kostki na Winiarach, które mogą się poszczycić czterema zachowanymi do dziś ponad stu

letnimi kapliczkami. Gdy likwidowano tzw. Stare Winiary kolejno przechodziły one z rąk prywatnych pod opiekę ówczesnego proboszcza, nieżyjącego już dr Stefana Iglińskiego. Dzięki jego staraniom w 1965 roku przeprowadzono na koszt parafii remont kapitalny kapliczki usytuowanej przy zbiegu ulic Strzeszyńskiej i Obornickiej. Również dzięki staraniom ks. Iglińskiego przetrwała do dziś kapliczka Św. Józefa, którą w związku z nowo powstającą zabudową przeniesiono w powietzru dźwigiem o kilkanaście metrów na wcześniej przygotowany wykop. Także dzięki zabiegom ks. Iglińskiego umocniony został żelaznymi szynami wcementowanymi w ziemię krzyż stojący przy zbiegu ulic Obornickiej i Włościańskiej. Kolejną pożyteczną inicjatywą było utworzenie na terenie parafii winiarskiej Komitetu Opieki nad Kapliczkami. "Komitet powyższy ukonstytuował się na spotkaniu Księdza proboszcza z parafianami zamieszkałymi na Osiedlu Winiary w dniu 26 września 1982 roku"133. j...j Prośba Księdza Dziekana (Janusza Szajkowskiego, obecnego proboszcza parafii) skierowana do parafian o pomoc i życzliwość w odnawianiu tych symboli religijnych i cząstki kultury naszego narodu odniosła pożądany skutek. N a czele 4 osobowego Komitetu stanął pan Stefan Borowiak (mieszkaniec Osiedla Winiary z zawodu technik-mechanik), który osobiście wraz z innymi parafianami kontynuują dzieło rekonstrukcji i odnowy elewacji zewnętrznych zniszczonych zębem czasu kapliczek"134. Archiwista parafii św. Stanisława Kostki pan Edmund Jurdziński, który również sam włącza się w dzieło odnowy kapliczek prowadzi zapiski, w których skrzętnie gromadzi wszelkie dostępne mu wiadomości na temat przydrożnych obiektów kultowych znajdujących się na terenie parafii w jej dawnym zasięgu. Przykładem działalności zabezpieczającej przydrożny obiekt kultowy przed zniszczeniem jest przeniesienie jego na teren kościelny. Tak miało miejsce z figurą Serca Jezusa z Zegrza, która obecnie znajduje się w oszklonej kapliczce przy ulicy Doleńskiej. Ten obiekt został objęty ewidencją, gdyż zachował charakter przydrożny. Posłużyć można się innym przykładem. W podmiejskiej wsi Rataje w 1920 roku Paweł Hamerski wystawił na swoim gruncie obok domu (obecny adres Os. Piastowskie nr 138) kapliczkę Matki Boskiej Nieustającej Pomocy. Gdy na Rataje "wkroczyła" betonowa zabudowa i syn fundatora Wacław Hamerski w 1973 roku opuszczał dom i przeprowadzał się do bloku, kapliczkę przeniesiono na teren dziedzińca kościoła św. Rocha 135. Zwrócona frontem do kościoła nie ma charakteru przydrożnego, stąd nie objęła ją ewidencja. Opieka nad przydrożnymi obiektami sakralnymi jest zewnętrznym wyrazem uczczenia przedmiotu kultu. Z drugiej strony zabiegi wiążące się z odnawianiem obiektów, obsadzaniem kwiatami, dekorowaniem wstążkami i zielenią, zapalaniem lampek, mają na celu dowartościowanie estetyczne poszczególnych kapliczek, krzyży i figur. Mówiąc o funkcji estetycznej przydrożnych obiektów kultowych trzeba zwrócić uwagę na jeszcze jeden aspekt. Wtopiona w krajobraz wiejski kapliczka stanowiła estetyczną i architektoniczną dominantę. Obecnie coraz częściej, choć sama nie zmieniła lokalizacji, przemianom uległa przestrzeń wokół niej, co wiąże się z rozbudową miasta i zmianą krajobrazu wiejskiego na miejski. Ka

Katarzyna Tietz- Mądrypliczka w nowym otoczeniu oderwana od "pierwotnego podłoża kulturowego" straciła część dawnego dostojeństwa, z drugiej jednak strony stanowi ciekawy, urokliwy element w monotonnej zabudowie miejskiej. Wspomnieć należałoby o jeszcze jednej, choć wtórnej funkcji przydrożnej architektury sakralnej, wynikającej z relacji obiektu przydrożnego do otoczenia. Przydrożny krzyż czy kapliczka służyły i dziś nadal służą jako punkt orientujący w terenie. Dla przykładu w kapliczce Matki Boskiej w Strzeszynku pierwotnie umieszczona była figura świętego Mikołaja. Choć obecnie patronuje kapliczce już inna figurka dla starszych mieszkańców Strzeszyna święty Mikołaj pozostał nadal patronem kapliczki i punktem orientującym w terenie, nadal mówią oni, że np. "ktoś idzie koło Mikołaja"136. Kończąc rozważania nad przydrożną architekturą sakralną z terenu miasta Poznania należałoby poczynić jeszcze kilka uwag. Wiele z omówionych w pracy obiektów nie przedstawia wartości muzealnej. Pozbawione indywidualności gipsowe figurki związane z kapliczkami lub wolno stojące betonowe figury nie wzbudzą zachwytu badacza sztuki. Niemniej stwierdzić należy obiektywnie, iż są one wyrazem gustów obowiązujących w pewnej części społeczeństwa. Dla ich "użytkowników" i opiekunów najważniejsza jest ich funkcja religijna.

W kilku poznańskich kapliczkach do dziś zachowały się drewniane figurki.

N ależałoby otoczyć je szczególną opieką i zabezpieczyć przed ewentualną kradzieżą. Kapliczki stojące przy ulicy Świerczewskiego i przy ulicy Bytyńskiej wymagałyby gruntownego odnowienia. Nie wiadomo jaki los czeka cztery kapliczki z Zegrza, w którym systematycznie wyburzana jest stara wiejska zabudowa. Warto byłoby ocalić je przed zniszczeniem, podobnie jak ocalono kapliczki z Winiar, "j...j które j...j dały wiele blasku monotonnemu współczesnemu osiedlu mieszkaniowemu, pełniąc tam swe dawne funkcje, choć już dla zupełnie innego środowiska"137.

Artykuł powstał w oparciu o badania terenowe prowadzone w latach 1985-1986. Posłużyły one do napisania pracy magisterskiej, prowadzonej przez prof Bogusława Linetta w Instytucie Etnologii UAM.

PRZYPISY

IZ Zakrzewski, Ulicami mojego Poznania. Poznań 1985, s. 517.

2 S. Nogaj, Za bramą wildecką. W: Poznańskie wspominki. Poznań 1%0, s. 100.

3 Tamże, s. lO!.

4 S. Błaszczyk, Materiały dotyczące kapliczek, w U rzędzie KonselWatora Miejskiego w Poznaniu, karta nr 975; E. Jurdziński, Kapliczki i krzyże przydrożne Winiary-Piątkowo. Wyciąg z Archiwum Parafialnego.

5 S. Błaszczyk, Materiały ..., op.cit. karta nr 976; E. Jurdziński, op. cit.

6 S. Błaszczyk, Ludowe oblicze Poznania. W: X wieków Poznania. T. III, Warszawa- Poznań 1956, s. 266-267, ii. 205; tenże, Plastyka. W: Kultura ludowa Wielkopolski. T. I, Poznań 1%0, s. 637; tenże, Ludowa plastyka kultowa w Wielkopolsce. Poznań 1975, s. 122; tenże, Materiały..., op. cit., karta nr 976, 977 i inne; E. Jurdziński, op. cit.

7 E. Jurdziński, op. cit.

8 Notatka służbowa odnośnie figur Św. Idziego i św. Józefa z kapliczki przy dawnej ulicy św. Leonarda; Wywiad z Mariuszem Baumannem adiunktem Działu Sztuki Ludowej Oddziału Etnograficznego Muzeum Narodowego.

9 S. Błaszczyk, Materiały..., op. cit., karta bez numeru.

10 E. Jurdziński, op. cit.

11 S. Błaszczyk, Materiały..., op. cit., karta bez numeru; E. Jurdziński, op. cit.

12 E. Jurdziński, op. cit.

13 S. Błaszczyk, Materiały..., op. cit., karta bez numeru.

14 E. Jurdziński, op. cit.

15 Wywiad z Michałem Szczepaniakiem, Uf. 1905, zamieszkałym od 1939 roku przy ulicy Rubież na temat kapliczki stojącej przy skrzyżowaniu ulic N aramowickiej i Boranta (czerwiec 1986).

16 S. Błaszczyk, Materiały..., op. cit., karta bez numeru.

17 Tamże.

18 Wywiad z Lechem Janki, właścicielem Warsztatu Regeneracji Butli Gazowych mieszczącym się przy ulicy Głównej (wrzesień 1985). 19 S. Błaszczyk, Materiały..., op. cit., karta bez numeru.

20 S. Błaszczyk, Materiały..., op. cit., karta bez numeru.

2i Wywiad z Magdaleną Majchrzak, Uf. 1916, zamieszkałą ul. Wrzesińska 8 (wrzesień 1985).

22 Wywiad ze Stanisławem Barłogiem, Uf. 1904, zamieszkałym Spławie 81 (czerwiec 1985).

23 Wywiad z Adamem Bekasem, ur. 1907, zamieszkałym w Głuszynie, powołującym się na informacje uzyskane od teścia Franciszka Idzińskiego Uf. 1866 (sierpień 1985). 24 S. Błaszczyk, Materiały..., op. cit., karta nr 972,973.

25 W. Łęcki, P. Maluśkiewicz, Poznań od A do Z. Poznań 1986, s. 124.

26 S. Błaszczyk, Materiały..., op. cit., karta nr 974; wywiad sprawdzający zW. Hamerskim, Uf. 1912, byłym właścicielem gruntu, na którym stoi kapliczka św. Antoniego.

27 Z. Zakrzewski, Ulicami..., op. cit., s. 503.

28 S. Blaszczyk, Materiały..., op.cit., karta nr 974, wywiad z W. Hamerskim (inf. cyt.).

29 S. Błaszczyk, Materiały..., op. cit., karta nr 980, 979.

30 Tamże, karta nr 982, 983, 981; wywiad z Edmundem Stricke, zamieszkałym ul. Bytyńska nr 3 - właścicielem miejscowej piekarni (marzec 1986). 31 Edmund Stricke (inf. cyt.) twierdzi, że figury zostały oddane do kościoła, ale nie wie do którego. Michał Kornik, Uf. 1914, zamieszkały na Zegrzu od 1946-1984 twierdzi, że rzeźby zostały wzięte do muzeum. Możliwe jest też, że zostały skradzione. 32 Wywiad z Michałem Kornikiem (inf. cyt.).

33 Wywiad z Maksymilianem Piechowiakiem, Uf. 1910, właścicielem posesji, na której stoi kapliczka (maj 1986). 34 Wywiad zbiorowy w Domu Parafialnym na Zegrzu, obok którego stoi kapliczka.

35 Wywiad z Wenancją N owak, ur. 1916, ostatnią właścicielką posesji obok kapliczki.

Była mieszkanką domu obok kwatery z kapliczką od 1922 do 1982 roku. Obecnie mieszka na Osiedlu Kraju Rad 21/106 (maj 1986). 36 Z. Zakrzewski, Przechadzki po Poznaniu lat międzywojennych. Warszawa-Poznań 1983, s. 249.

37 Tenże, Ulicami..., op. cit., s. 517; S. Błaszczyk, Materiały..., op. cit., karta bez numeru.

38 S. Błaszczyk, Materiały..., op. cit., karta bez numeru.

39 Wywiad z Władysławą Miką, ur. 1920, zamieszkałą ul. Złotowska 100 (posesja obok kapliczki, wywiad przeprowadzono we wrześniu 1985 roku). 40 Wywiad z Wiktorią Briikner, Uf. 1909, przy ul. Świerczewskiego (dawnej ul. Bukowskiej) mieszka od 1935 roku (październik 1985). 4i Wywiad z Walentym Paczkowskim, Uf. 1908, zamieszkałym od urodzenia w Psarskim (maj 1986).

42 Wywiad z Heleną Nowak, ur. 1913, zamieszkałą od 12 roku życia w Strzeszynie; wywiad z Wacławem Jankowiakiem, Uf. 1912, zamieszkałym w Strzeszynie od 1956 roku (maj 1986).

Katarzyna Tietz- Mądry

43 Wywiad z Marią tłok, ur. 1908, zamieszkałą od urodzenia w Świątniczkach (czerwiec 1985).

44 Wywiady: Z Łukaszewską zamieszkałą od 1932 roku w Krzesinach nr 24 na temat krzyża stojącego na skrzyżowaniu ulic Krzesiny i Jarosławskiej (czerwiec 1985); z Pelagią Kaliszan, ur. 1912, od 1932 zamieszkałą przy ulicy Złotowskiej nr 66 na temat krzyża stojącego na skrzyżowaniu ulic Pozdawnickiej i Złotowskiej (wrzesień 1985); z Reginą Wojkiewicz, ur. 1933, zamieszkałą ul. N owosądecka nr 5 na temat krzyża stojącego przy ulicy N owosądeckiej nieopodal skrzyżowania z ulicą Sandomierską (wrzesień 1985); z proboszczem parafii w Splawiu ks. Józefem Pietrasem na temat krzyża usytuowanego na skrzyżowaniu ulic Szczepankowo i Bobrowickiej; Stanisławem Felcem, ur. 1910, zamieszkałym w Zielińcu na temat nie istniejącego obecnie krzyża, na którego miejscu po II wojnie stanęła figura Matki Boskiej usytuowana przy skrzyżowaniu ulicy Zielińskiej i Rugijskiej (listopad 1985); z Reginą Dopierałą, ur. 1912, zamieszkałą od urodzenia przy ulicy Piwnej nr 3 na temat krzyża stojącego przy skrzyżowaniu dróg ulic Stalowej i Piwnej. 45 Wywiad z Barbarą Śpiewak, ur. 1937, zamieszkałą przy ulicy Opolskiej (grudzień 1985).

46 Wywiad z Pelagią Krych, ur. 1903, zamieszkałą od 1921 roku przy ulicy 28 Czerwca 1956 nr 291/3 (dawniej ulicy Dębieckiej) na temat krzyża usytuowanego przy zbiegu ulic 28 Czerwca 1956 i Opolskiej (grudzień 1985).

47 Wywiad z Pelagią Ślęzak, Uf. 1929 i Joanną Lisowską, Uf. 1942 mieszkankami Głuszyny (sierpień 1985).

48 Wywiad z Janiną Szaroletą, Uf. 1918, zamieszkałą w Głuszynie (sierpień 1985).

49 Wywiad z Heinke, zamieszkałym ul. Starołęcka 244 (sierpień 1985).

50 Wywiad z Marią Tłok (inf. cyt.).

5i Wywiad z Antonim Tomkowiakiem, Uf. 1919, zameiszkałym od urodzenia przy ulicy Ostrowskiej (czerwiec 1985).

52 J.w.

53 Wywiad z Franciszkiem Modrzykiem, ur. 1903, zamieszkałym przy ulicy Wołowskiej (wrzesień 1985).

54 Kronika parafii Św. Andrzeja Boboli do 1918 roku.

55 S. Błaszczyk, Materiały..., op. cit., karta bez numeru; Z. Zakrzewski, Ulicami..., op. cit., s. 517, 531. 56 (Fr. Staszic) Obrazy wielkopolskie przez Fr. Staszica, "Tygodnik Ilustrowany" 1860, T. II, nr 66, s. 628; O. Kolberg, Wielkie Księstwo Poznańskie I. Kraków 1875, s. 15 za: J. Łukaszewicz, Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania. T. II, Poznań 1838. s. 354, 380; Obrazy wielkopolskie..., op. cit.; S. Janicki, Zarys historii krzyża przy poznańskim Moście Chwaliszewskim, "Kronika Miasta Poznania" 1938, nr 4, s. 15.

57 S. Janicki, op. cit., s. 467.

58 Z. Zakrzewski, Ulicami..., op. cit., s. 468.

59 S. Janicki, op. cit., s. 467, za: "Kurier Poznański" 1878, r 150, 199, 200.

60 Tamże, s. 467, 469.

61 Tamże, s. 469.

62 Wywiad z Zygmuntem Hamelką, Uf. 1925, którego brat jest właścicielem warsztatu przy ul. Dąbrowskiego, zlokalizowanego naprzeciw krzyża. 63 S. Janicki, op. cit., s. 469, 470.

64 Wywiad z Zygmuntem Hamelką (inf. cyt.).

65 S. Janicki, op. cit., s. 473.

66 Tamże, s. 478.

67 Tamże, s. 479.

68 Tamże, s. 481; Z. Zakrzewski, Ulicami..., op. cit., s. 469.

69 S. Janicki, op. cit., s. 482.

70 Wywiad z M. Dupczyńską, ur. 1911, przed 1937 rokiem zamieszkałą na Chwaliszewie; K. Ulatowski, Gdy Poznań był małym miastem. W: Poznańskie wspominki. Poznań 1960, s. 15. 7i Wywiad z Anielą Barłóg, Uf. 1931, zamieszkałą od 1940 przy ulicy Golęcińskiej, po

wołującą się na wiadomości uzyskane od nieżyjącej babci Anieli Barłóg, zamieszkałej w pobliżu krzyża. 72 W. Roszak, Kopia opisu historii krzyża z Piątkowa. W: E. Jurdziński, op. cit.

73 Wywiad z rodziną Garsteckich, zamieszkałych przy ulicy Bema nr 3.

74 E. Jurdziński, op. cit.; Wywiad z Wacławem Roszakiem, ur. 1903, który od 1935 do 1939 był sołtysem Piątkowa, a po wojnie do 1977 przewodniczącym Kółka Rolniczego (lipiec 1986).

75 Wywiad z Jadwigą Kurzawą, ur. 1919, właścicielką posesji przy ul. Obornickiej nr 294 od 1957 roku; E. Jurdziński, op. cit.

76 Wywiad z Aleksandrą Koczwarą, ur. 1914, właścicielką posesji, na której stoi figura.

77 Wywiad z Michałem Szczepaniakiem (inf. cyt.).

78 Wywiad z Władysławą Grek, ur. 1906, zamieszkałą od 1933 roku przy ulicy Średniej nr 5 (wrzesień 1985). 79 Wywiad ze Stanisławem Fielcem (inf. cyt.).

so Wywiad z Marią Chłapowską, ur. 1912, krewną fundatora. 8i Wywiad ze Stefanem Nowakiem, ur. 1916, zamieszkałym od 1921 roku przy ulicy Browarnej nr 58 (grudzień 1985).

82 Wywiad z Michaliną Barłogową, ur. 1914, od urodzenia zameiszkałą przy ulicy Folwarcznej nr 20/6 (grudzień 1985). 83 Wywiad z Haliną Lewandowicz, ur. 1919, zamieszkałą w Pokrzywnie (wrzesień 1985).

84 Wywiad z Zenonem Tomczewskim, ur. 1934, synem fundatora.

85 Wywiad z Bronisławem Grześkowiakiem, synem fundatora dawnej kapliczki, ur. 1910, zamieszkałym Głuszyna nr 140 (sierpień 1985). 86 Wywiad z Julianną Suchowiak, ur. 1909, zamieszkałą przy ulicy Starołęckiej (sierpień 1985).

87 Wywiad z Bińczewską, ur. 1912, zamieszkałą od 1936 przy ulicy Starołęckiej, krewną fundatorów. 88 Informacje uzyskane dzięki Walentynie Stroińskiej, zamieszkałej przy ulicy Głogowskiej. 89 Wywiad z Janem Jakubowskim, ur. 1907, zamieszkałym w Fabianowie, synem fundatora. 90 Kronika parafii św. Andrzeja..., op. cit.; w kronice czynione jest zastrzeżenie, iż problematycznym wydaje się fakt ufundowania figury przez Potocką, ponieważ Junikowo nigdy do Potockich nie należało. 91 Z. Zakrzewski, Ulicami..., op. cit., s. 610.

92 Kronika parafii św. Andrzeja..., op. cit.

93 Wywiady: z właścicielką posesji przy ulicy Palacza nr 33 Wiktorią Piasną, ur. 1910; z Jadwigą Jeńską, ur. 1903, zameeszkałą przy ul. Palacza nr 33 od 1931 roku (wrzesień 1985). 94 Wywiad z Franciszką Sniegocką, ur. 1909, zamieszkałą od 1949 roku przy ulicy Palacza 115/5, przedtem przy ul. Słonecznej (czerwiec 1986).

95 Wywiad z Leonem Potrawiakiem, ur. 1915, od urodzenia zamieszkałym przy ulicy Dąbrowskiego nr 441.

96 Wywiad z Magdziarek, ur. 1923, zamieszkałą w Smochowicach, pracującą w Biurze Parafialnym parafii Imienia Marii w Krzyżownikach.

97 Kapliczki, figury i krzyże przydrożne na terenie diecezji tarnowskiej. "Schematyzm Diecezji Tarnowskiej" 1983, t. I, s. IX.

98 Wywiady z: Marią Szymańską, ur. 1919, zamieszkałą dawniej w Fabianowie na temat krzyża stojącego przy ulicy Wołowskiej w pobliżu posesji nr 102 (sierpień 1985); Wacławem Roszakiem (inf. cyt.) na terna t krzyża w Piątkowie (lipiec 1986); J ulianną Suchowiak (inf.

cyt.); Stanisławem Fielcem (inf. cyt.), Anielą Barłóg (inf. cyt.). 99 Wywiad z Marią Tłok (inf. cyt.).

100 Wywiad z Antonim Tomkowiakiem (inf. cyt.).

Mi Wywiad z Wacławem Roszakiem (inf. cyt.) na temat figury Matki Boskiej.

102 Wywiad z Władysławą Miką (inf. cyt.).

Katarzyna Tietz- Mądry

103 Wywiad z Heleną Nowak (inf. cyt.).

104 Wywiad z Barbarą Śpiewak (inf. cyt.).

los Wywiad z Walentym Paczkowskim (inf. cyt.). l(x) Wywiad z Anielą Barłóg (inf. cyt.). 107 Wywiad z Jadwigą Kurzawą (inf. cyt.).

108 Wywiad z Wacławem Roszakiem (inf. cyt.) na temat figury Serca Jezusa.

109 Wywiad z Wacławem Roszakiem (in[ cyt.) na temat krzyża z Piątkowa.

110 Informacje uzyskane dzięki Lidii Strojnej, powołującej się na wiadomości uzyskane od Wiktora Strojnego, mieszkańca Daszewic. 111 Informacje uzyskane dzięki Lidii Strojnej powołującej się na wiadomości uzyskane od jej ojca Tadeusza Strojnego, posiadających rodzinę wDaszewicach. 112 S. Błaszczyk, Materiały..., op. cit., karta nr 980.

113 Wywiad z Maksymilianem Piechowiakiem (inf. cyt.).

ii4 Wywiad zbiorowy w Domu Parafialnym na Zegrzu. ii5 Wywiad z Edmundem Stricke (inf. cyt.) Informacji tej jednakże nie potwierdzili inni informatorzy z Zegrza. 116 S. Błaszczyk, Materiały..., op. cit., karta nr 975.

ii7 Wywiad z Leonem Potrawiakiem (inf. cyt.) Informacja o procesji z kościoła do figury nie znalazła potwierdzenia u mieszkanki Smochowic p. Magdziarek pracującej w Biurze Parafialnym parafii pod wezwaniem Imienia Marii w Krzyżownikach.

lis Wywiad z Michałem Szczepaniakiem (inf. cyt.) na temat kapliczki stojącej na skrzyżowaniu ulic N aramowickiej i Boranta. ii9 Wywiady z: Janiną Lisowską i Pelagią Ślęzak (inf. cyt.), z p. Piechocką zamieszkałą od ok. 35 lat przy ulicy Santockiej na temat figury stojącej przy ulicy Santockiej (lipiec 1986). no Wywiad z p. Piechocką (inf. cyt.). i2i Wywiad z Janiną Lisowską i Pelagią Ślęzak (inf. cyt.). 122 S. Błaszczyk, Materiały..., op. cit., karty bez numeru.

123 Niekiedy trasa pielgrzymek z poszczególnych parafii ulega pewnym zmianom.

124 Wywiady z: Marią Dupczyńską (inf. cyt.); Władysławą Kąkolewską Uf. 1922, zamieszkałą od 1950 przy ul. Łacina nr l na temat krzyża zlokalizowanego u zbiegu ulic Zamenhofa i Łaciny; z Pelagią Łastawrecką na temat krzyża stojącego u zbiegu ulic Bobrownickiej i Szczepankowa; wywiad z Janiną Szaroletą (inf. cyt.) na temat krzyża stojącego w Głuszynie obok posesji nr 182, z Maksymilianem Piechowiakiem (inf. cyt.) na temat krzyża stojącego przy ulicy Milczańskiej nr 70; z Michaliną Barłogową (inf. cyt.) na temat figury stojącej przy ul. Majakowskiego. 125 J. Pieprzyk, Elementy wiejskie w kulturze miasta Poznania. Maszynopis pracy doktorskiej złożonej w Katedrze Etnologii UAM w Poznaniu, Poznań 1967, s. 87. 126 S. Błaszczyk, Materiały..., op. cit., karta nr 974; wywiad sprawdzający z Wacławem Hamerskim (inf. cyt.).

127 Z. Zakrzewski, Ulicami..., op. cit., s. 517; S. Błaszczyk, Materiały..., op. cit., karta bez numeru. 128 Wywiad ze Stefanią Wojewodą, Uf. 1923, zamieszkałą przy ulicy Głogowskiej (wrzesień 1985). 129 K. Żygulski, Święto i kultura. Warszawa 1981, s. 244.

130 Wywiad z Marią Dupczyńską (inf. cyt.).

i3i Wywiad z Józefem Anioła (inf. cyt.). 132 Wywiad z Wacławem Roszakiem (inf. cyt.) na temat krzyża z Piątkowa.

133 E. Jurdziński, op. cit.

134 E. Jurdziński, Zapisy kronikarskie archiwum parafialnego od 1979 roku.

135 Wywiad z Wacławem Hamerskim (inf. cyt.) na temat kapliczki stojącej obecnie na terenie dziedzińca kościoła Św. Rocha. 136 Wywiad z Heleną N owak (inf. cyt.).

137 w. Przewoźny, Dawne świątki wielkopolskie. W: Dawne świątki wielkopolskie. Muzeum Archidiecezjalne Oddział Sztuki Ludowej, Poznań 1985, s. 4.

ANEKS

Wykaz obiektów

Kapliczki: 1. Chrystusa Frasobliwego (dawniej św. Rocha) - przy zbiegu ulic Obornickiej i Strzeszyńskiej; 2. Matki Boskiej (dawniej św. Idziego i św. Józefa) - os. Winiary, wewnątrz tzw. "rogala"; 3. św. Józefa (dawniej św. Wawrzyńca) - os. Winiary (przy dawnym narożniku ul. Winiarskiej i św. Leonarda); 4.

św. Wawrzyńca - os. Winiary (przy dawnej ul. św. Stanisława); 5. Matki Boskiej - przy zbiegu ulic N ararnowickiej i Boranta; 6. Matki Boskiej - ul. Główna nr 32; 7. Matki Boskiej - ul. Główna nr 64; 8. Matki Boskiej - ul. Wrzesińska nr 8; 9. Serca Jezusa - ul. Spławie (przy końcowym przystanku linii autobusu nr 54); 10. Matki Boskiej - ul. Daszewicka nr 8; 11. Zbawiciela Świata - ul. Starołęcka nr 62; 12. św. Antoniego - ul. Zamenhofa nr 138; 13. św. Wawrzyńca - Zegrze, ul. Rzeczańska; 14. z obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej (dawniej św. Rocha i Matki Boskiej) - Zegrze ul. Bytyńska 6; 15. Serca Jezusa (dawniej Jana Chrzciciela); - Zegrze, ul. Ostrowska nr 136; 16. Serca Jezusa - Zegrze, ul. Doleńska nr 12; 17. Serca Jezusa (dawniej św. Wawrzyńca) - ul. Sikorskiego; 18. Serca Jezusa - ul. Dolna Wilda (osadzona w kamiennym murze ogrodowym przy chodniku); 19. Matki Boskiej - Ławica, ul. Złotowska (w pobliżu posesji nr 100); 20. św. Jana N epomucena - ul. Bukowska nr 125; 21. Matki Boskiej (dawniej św. Mikołaja) - ul. Koszalińska (przy parkingu ośrodka rekreacyjnego w Strzeszynku); 22. Matki Boskiej - Psarskie, ul. Koszalińska (obok posesji nr 19).

Krzyże: Krzyże drewniane: 1. os. Sobieskiego; 2. przy zbiegu ulic Obornickiej i Wyłom; 3. przy zbiegu ulic Obornickiej i Włościańskiej; 4. ul. Słowiańska (niedaleko skrętu w ul. Warzywną; 5. ul. Chwaliszewo; 6. przy zbiegu ulic Zamenhofa i Łacina; 7. Kobylepole, przy zbiegu ulic Stalowej i Piwnej; 8. na skrzyżowaniu ulic: Michałowo z Sowicami; 9. przy zbiegu ulic Sierpowej i Michałowo; 10. na skrzyżowaniu ulic Bobrownickiej ze Szczepankowem; 11. ul. Spławie nr 66; 12. Krzesinki, ul. Zawiertowska nr 2; 13. ul. Swiątniczki nr 14; 14. ul. Ostrowska nr 542; 15. na skrzyżowaniu ulic Jarosławskiej z Krzesinami; 16. Minikowo, na skrzyżowaniu ulic Sandomierskiej z Nowosądecką; 17. ul. Głuszyna (obok posesji nr 182); 18. ul. Głuszyna (naprzeciwko posesji nr 138); 19. ul. Głuszyna nr 12a; 20. ul. Starołęcka nr 90; 21. Zegrze, ul. Bytyńska (na terenie posesji Rezczańska nr 8; 22. Zegrze, ul. Milczańska nr 70; 23. przy zbiegu ulic Opolskiej i 28 Czerwca 1956; 24. ul. Opolska nr 84; 25. przy zbiegu ulic Krzyżowej i Dolną Wildą; 26. przy zbiegu ulic Głogowskiej nr 366 z Fabianowem; 27. ul. Wołowska (obok posesji nr 102); 28. przy zbiegu ulic Wołowskiej i Legnickiej; 29. przy zbiegu ulic Pozdawickiej ze Złotowską; 30. przy zbiegu ulic Bukowskiej i Złotowskiej; 31. ul. Dąbrowskiego nr 67; 32. Strzeszyn, przy skrzyżowaniu ulic

Katarzyna Tietz- Mądry

Krajeneckiej z Biskupińską; 33 Krzyż brzozowy: ul. Bema nr 3; 34 Krzyż stalowej konstrukcji: ul. Golęcińska (przy budynku Zespołu Szkół Rolniczych).

Figury: 1. Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia - ul. Gen. S. Taczaka (obok budynków parafii Miłosierdzia Bożego na os. Jana III Sobieskiego); 2. Serca Jezusa - ul. Obornicka 294; 3. Matki Boskiej z Dzieciątkiem - Piątkowo, ul. H. Łowmiańskiego nr 29; 4. Matki Boskiej z Dzieciątkiem - N aramowice, ul. Rubież nr 32; 5. Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia - u zbiegu ulic Średniej i Krótkiej; 6. Serca Matki Boskiej - Zieleniec, przy skrzyżowaniu ulic Zieleńskiej z Rugijską; 7. Serca Jezusa - Antoninek, ul. Browarna nr 4; 8. św. Jana Nepomucena - przy zbiegu ulicy Browarnej z ul. Ziemowita (w sąsiedztwie domu księży emerytów); 9. Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia - przy ul. Majakowskiego (nieopodal skrętu w ulicę Folwarczną); 10. Serca Jezusa - Pokrzywno nr 14; 11. św. Józefa z Dzieciątkiem - Pokrzywno nr 12; 12. Serca Jezusa - przy skrzyżowaniu ulicy Pokrzywno z ul. Poprzeczną (przy murze oddzielającym posesję Sióstr Urszulanek); 13. Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia - ul. Głuszyna nr 142; 14. Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia - u zbiegu ulic: Starołęckiej z Głuszyną; 15. Serca Jezusa - ul. Starołęcka nr 11; 16. Serca Jezusa - ul. Głogowska nr 286; 17. Serca Jezusa - ul. Fabianowo nr 56; 18. św. Józefa z Dzieciątkiem - Junikowska nr 40; 19. Serca Matki Boskiej - ul. Palacza nr 33; 20. Serca Jezusa - ul. Palacza nr 118; 21. Serca Jezusa - ul. Dąbrowskiego 441; 22. Serca Jezusa - Smochowice, ul. Santocka.