PROBLEM ZAGOSPODAROWANIA DOLINY STRUMIENIA JUNIKOWSKIEGO

Kronika Miasta Poznania 1993 R.61 Nr3/4

ALFRED KANlECKI, RENATA GRAF, BOGDAN JACKOWIAK, IWONA LUDWICZAK, JERZY PTASZYK, ZBIGNIEW ZIĘTKOWIAK

I. WPROWADZENIE

Sieć rzeczna na obszarach zurbanizowanych podlega różnego rodzaju przekształceniom. Z jednej strony wiążą się one ze zmianą zasobności wodnej obszaru dorzecza, wynikającej z szeroko zakrojonych prac odwodnieniowych, mających na celu obniżenie poziomu płytkich wód podziemnych dla potrzeb budownictwa, z drugiej natomiast ze zrzutem dużej ilości wód obcych, przesyłanych na dany obszar np. siecią wodociągową i zrzucanych do wód rzecznych w postaci ścieków. W zależności od tego, który z tych czynników przeważa, będziemy mieli do czynienia albo z maleniem bądź ze wzrostem wielkości odpływu rzecznego. Zrzut ścieków wpływa na ogół degradująco na jakość wód rzecznych. Innego typu działanie wiąże się z likwidacją niektórych odcinków cieków poprzez ich zasypywanie bądź też wprowadzanie ich do systemu kanalizacyjnego. W ciągu ostatnich 100 lat zlikwidowano w ten sposób na obszarze Poznania około 100 km drobnych cieków, czyli 43 %.

Jeszcze innego typu działania wiążą się z tworzeniem nowych odcinków cieków np. kanałów bądź rowów, czy też nowych zbiorników. Szczególnie te ostatnie są charakterystyczne dla obszarów zurbanizowanych i wiążą się głównie z eksploatacją różnego typu surowców mineralnych. Dla obszaru Poznania charakterystyczne są wodne zbiorniki powyrobiskowe, związane z eksploatacją żwiru, piasku, iłów warwowych i poznańskich oraz glin zwałowych dla potrzeb budownictwa. Szczególnie liczne są tego typu zbiorniki wodne w dolinie Strumienia Junikowskiego, powstałe w związku z eksploatacją iłów warwowych dla potrzeb cegielnictwa. Powstały one głównie w drugiej połowie XIX wieku

oraz w pierwszej połowie XX wieku. Szczególnie burzliwy rozwój cegielnictwa na tym obszarze wiąże się z okresem 1900-1914, kiedy to Poznań, w wyniku decyzji cesarza Wilhelma IV, przestał być twierdzą i stał się miastem otwartym. Rozwój miasta postępował głównie na obszarze wysoczyznowym, w kierunku południowym i zachodnim. W Założeniach do planu przestrzennego zagospodarowania miasta Poznania* jednym z obszarów działań o priorytetowym znaczeniu jest zlewnia Strumienia Junikowskiego. Przyczyną wspomnianego wyboru jest miejsce zlewni w systemie miasta Poznania oraz znaczenie tego obszaru dla warunków aerosanitarnych centrum miasta (dominujące kierunki wiania wiatrów: zachodni i południowo-zachodni). Dla poprawy ilości zasobów i jakości wód, jakości powietrza oraz ochrony zasobów biologicznych przewiduje się utworzenie wzdłuż Strumienia Junikowskiego nowego, południowo-zachodniego klina zieleni o różnych funkcjach przyrodniczych oraz zróżnicowanym sposobie użytkowania (zieleń leśna, tereny zieleni urządzonej, ogrody przydomowe itp.). Ponadto przewiduje się przygotowanie programów działań pozaprzestrzennych, to jest działań organizacyjnych i technicznych zmierzających do poprawy jakości środowiska przyrodniczego na omawianym obszarze. Przed przystąpieniem do szczegółowych opracowań planistycznych dla wyżej wymienionego terenu niezbędne było uzyskanie odpowiedzi między innymi na następujące pytania: jakie są możliwości spiętrzania wody w dolinie Strumienia Junikowskiego oraz czy na obszarze projektowanego klina zieleni są obszary o szczególnym znaczeniu przyrodniczym podnoszące walory już istniejących terenów zieleni? Oba te pytania miały kluczowe znaczenie dla prawidłowego kształtowania struktury funkcjonalno-przestrzennej tego fragmentu Poznania. Odpowiedzi na nie zostały przedstawione w dalszej części niniejszej publikacji. Wiedza w nim zawarta jest wykorzystywana zarówno do sporządzania opinii dotyczących bieżących spraw realizacyjnych, jak i w procesie tworzenia nowego planu przestrzennego zagospodarowania miasta Poznania.

II. CHARAKTERYSTYKA WÓD POWIERZCHNIOWYCH

Dorzecze Strumienia Junikowskiego obejmuje obszar o powierzchni 48,6 km 2 , położony w południowo-zachodniej części Poznania. Długość tego cieku wynosi 11,69 km. W środkowej części dorzecza, w dolinie Strumienia Junikowskiego występuje ponad 20 zbiorników wodnych, stanowiących dawne wyrobiska iłów warwo wy eh i gliny zwałowej. Problemem do określenia jest zagadnienie, czy możliwe jest powstanie i utrzymanie dwóch dużych zbior

* Projekt Założeń został opracowany przez Miejską Pracownię Urbanistyczną w maju 1992 roku.

Alfred Kaniecki, Renata Graf i in.

ników wodnych w miejscu obecnych terenów powyrobiskowych w dolinie Strumienia Junikowskiego wykorzystując zasoby wodne występujące w dorzeczu tego cieku. Rozpatrzyć należy również ewentualne skutki i następstwa wynikające ze spiętrzenia wód, czy też z powstania rozległych zbiorników wodnych. Teren ten, obecnie zupełnie niezagospodarowany, powinien w przyszłości zostać zagospodarowany i pełnić funkcje rekreacyjne. Charakterystykę hydrograficzną dorzecza opracowano wykorzystując przede wszystkim materiały archiwalne tak z zakresu kartografii, jak i hydrologii oraz w oparciu o dokonane w lutym 1992 roku kartowanie hydrograficzne. Materiały archiwalne z zakresu hydrologii obejmują przede wszystkim dawne pomiary hydrometryczne, wykonane przez IMGW oraz w czasie kartowania hydrograficznego prowadzonego przy opracowaniu mapy hydrograficznej Polski w skali 1:50000, arkusz Poznań, w 1988 roku. Wykorzystano ponadto wyniki 'kartowania hydrograficznego oraz badań hydrochemicznych prowadzonych na tym obszarze w ramach prac magisterskich w Zakładzie Hydrologii i Gospodarki Wodnej Instytutu Geografii Fizycznej UAM w Poznaniu w latach 1969, 1988 i 1989. Ponadto wykorzystano informacje dotyczące gospodarki wodno-ściekowej na obszarze dorzecza Strumienia Junikowskiego opracowane przez Ośrodek Badań i Kontroli , Srodowiska w Poznaniu (E. Buczyńska, B. Kubiak, A. Oryś, M. Szulczyńska, 1985).

Pierwsze opracowanie dotyczące zlewni Strumienia Junikowskiego zostało wykonane w roku 1970, przez zespół pod kierownictwem M. Żurawskiego. W opracowaniu tym przedstawiono analizę podstawowych elementów środowiskowych i hydrograficznych obszaru zlewni. Obszar odwadniany obecnie przez system Strumienia Junikowskiego ukształtowany został głównie w schyłkowym okresie plejstocenu i w holocenie. Znaczną część obszaru dorzecza stanowi równina sandrowa (ryc. 1), usypana w okresie stacjonowania lądolodu na linii moren czołowych stadiału poznańskiego, z kulminacjami: góra Moraska - 154 m npm i góra Dziewicza - 143 m npm, a więc około 18 tysięcy lat temu. W wyniku spływu wód roztopowych lądolodu z rejonu góry Moraskiej usypany został sandr Ławicki, tarasujący rynnę jeziora Kierskiego między Krzyżownikami a Przeźmierowem. W obrębie dorzecza Strumienia Junikowskiego sandr ten ma szerokość: w północnej i środkowej części około 4 km, natomiast w części południowej towarzyszy pasem (nieciągłym) o szerokości około 1 km dolinie tego cieku. W części północnej dorzecza miąższość utworów sandrowych dochodzi do 20 metrów, wyklinowując się w kierunku południowo-wschodnim, wykazując przy tym drobnienie materiału. Równina sandrowa poprzecinana jest dolinami cieków odwadniających ten obszar. Są one nieznacznie tylko wcięte w równinę sandrowa. Obszary sandrowe otacza wysoczyzną morenowa płaska zlodowacenia bałtyckiego stadiału leszczyńskiego, której powierzchnia występuje na poziomie 85-90 m npm. W granicach Poznania, w strefie przyległej do doliny Warty dolina Strumienia Junikowskiego rozcina również terasę wysoką, zbudowaną z piasków i żwirów rzecznych zalegających na glinie zwałowej. Cały obszar dorzecza opada w kierunku południowo-wschodnim,o 8 10km L i I ES1) 13 2 14 3 15

Ryc. 1. Zlewnia Strumienia Junikowskiego. Geomorfologia.

1 - terasa zalewowa, denna, dna basenów (materiał budujący: piaski, mady piaszczyste rzadziej gliniaste, namuły próchniczne, torfy); 2 - terasa środkowa - "wydmowa" (piaski dolinne, głębiej żwiry); 3 - terasy wysokie (piaski dolinne, żwiry, sporadyczne gliny, iły); 4 - wysoczyzną morenowa płaska zlodowacenia bałtyckiego (deniwel. 3-5 m) przeważnie gliny zwałowe; 5 - wysoczyzną morenowa falista (deniwel. 3-10 m) piaski zwałowe, gliny zwałowe; 6 - wysoczyzną morenowa pagórkowata pochodzenia akumulacyjnego (deniwel. 5-20 m) gliny, piaski, żwiry; 7 - strefa pagórków moreny czołowej o drobnym rytmie (deniwel. 5-30 m) piaski, żwiry; 8 - pagórki morenowe odosobnione (piaski, żwiry, głazy); 9 - równiny sandrowe (piaski, żwiry); 10 - rynna o dnie płaskim (zbocza: gliny, piaski, żwiry, dno: piaski, namuły próchniczne, torfy); 11 - rynna o dnie pagórkowatym Gak wIO); 12 - stopnie terasowe, krawędzie, załomy, zbocza dolinne (gliny, żwiry, piaski, utwory pokrywowe); 13 - drobne doliny i parowy rozcinające wysoczyznę (gliny, żwiry, piaski, utwory pokrywowe); 14 - cieki i jeziora, 15 - granica zlewni.

Alfred Kaniecki, Renata Graf i in.

który jest zgodny z ogólnym kierunkiem spływu wód lodowcowych w czasie stadiału poznańskiego. Jednak system rzeczny, jaki rozwinął się na tym obszarze, związany jest głównie z rozwojem przełomowej doliny Warty u schyłku plejstocenu. Topograficzny dział dorzecza Strumienia Junikowskiego przebiega po kulminacjach terenu: w części górnej aż po 104 m npm, w części dolnej po około 55 m npm. W swoim przebiegu dział przecina różne jednostki morfologiczne: równiny sandrowe, wysoczyznę moreny dennej oraz kilka poziomów teras rzecznych doliny Warty. Obszar dorzecza ma kształt zbliżony do prostokąta, o przebiegu NW-SE. Wyraźnie zaznacza się asymetria dorzecza: część wschodnia jest znacznie słabiej rozwinięta od części zachodniej: część wschodnia obejmuje powierzchnię 15,6 km 2 , natomiast zachodnia 32,8 km 2 (S. Konieczny i in., 1970). Z lewostronnych dopływów Strumień Junikowski przyjmuje tylko Ceglankę, natomiast prawobrzeżnymi są: Ławica, Skórzynka, Plewianka oraz poniżej rozpatrywanego obszaru - Kotówkę i Żabinkę. W centralnej części dorzecza Strumienia Junikowskiego znajduje się ponad 20 zbiorników wodnych, będących wyrobiskami po iłach warwowych i glinach zwałowych, eksploatowanych głównie w drugiej połowie XIX i w pierwszej połowie XX wieku. Z reguły sąsiadują z nieużytkami i łąkami, miejscami porośniętymi krzewami. Brzegi glinianek porośnięte są na ogół trzciną i sitowiem. Łączna powierzchnia tych glinianek wynosi około 150 hektarów, a największa z nich obejmuje obszar około 25 hektarów. Nie znamy jednak batymetrii tych zbiorników. Przypuszczalnie duży zbiornik wodny usytuowany na południe od torów kolejowych osiąga głębokość około 4,5 m w części centralnej (E. Buczyńska i in., 1985), natomiast w największym zbiorniku, przylegającym do ulicy Głogowskiej występują liczne płycizny, jak o tym świadczą: roślinność krzewiasta i trzcinowiska. Zasilane są głównie wodami pierwszego i drugiego poziomu wodonośnego. W okresie trwania stanów wysokich woda z tych glinianek, poprzez przelewy, przedostaje się do Strumienia Junikowskiego.

Pierwszy poziom wodonośny występuje w stropowej partii glin zwałowych lub na kontakcie piasków sandrowych i glin zwałowych i ma on kontakt hydrauliczny z wodami powierzchniowymi. Z kolei drugi poziom wodonośny występuje w środkowej części doliny Strumienia Junikowskiego pomiędzy iłami warwowymi a gliną zwałową dolną. Są to wody ciśnieniowe. Wyeksploatowanie lub znaczne zmniejszenie miąższości iłów warwowych spowodowały, że wody z tego poziomu swobodnie zasilają zbiorniki powyrobiskowe (S. Konieczny i in., 1970).

Zlewnia Strumienia Junikowskiego kontrolowana była tylko w krótkich okresach czasu przez Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej. Stąd o zasobności wodnej cieków tego dorzecza możemy wnioskować tylko w oparciu o sporadyczne pomiary objętości przepływu dokonane w latach: 19571959 przez IMGW, 1967-1968 (S. Konieczny i in., 1970), 1987 (J. Kaflińska 1988) oraz wykonanych w trakcie kartowania terenowego dla realizacji mapy hydrograficznej arkusz Poznań w 1988 roku. Wykazują one bardzo

dużą rozpiętość wartości spływów jednostkowych zarówno w aspekcie przestrzennym, jak i czasowym; minimalne wartości spływów jednostkowych nieznacznie tylko przekraczają wartości 1 ljsjkm 2 , natomiast maksymalnie 10 ljsjkm 2 . Część cieków tego obszaru, szczególnie w okresie letnim, traci wodę w górnych odcinkach swego biegu. Przeważająca część pomiarów wykazywała jednak wartości spływów jednostkowych mieszczących się w przedziale 4-5 ljsjkm 2 . Obszar środkowej Wielkopolski należy do strefy najniższych odpływów rzecznych w Polsce. Na przykład średnie roczne wartości spływów jednostkowych z wielolecia dla Cybiny i Głównej wynoszą odpowiednio: 3,7 i 4,1 ljsjkm 2 . Przyjąć więc można, że w wyniku zrzutu dużej ilości ścieków oraz bezpośredniego dopływu wód z kolektorów deszczowych cieki należące do systemu Strumienia Junikowskiego charakteryzują się podwyższoną zasobnością wodną w stosunku do cieków obszarów przyległych. Wartość tą możemy szacować od kilkunastu do około 30% ogólnego odpływu Strumienia Junikowskiego. Amplitudy roczne stanów w ciekach dorzecza Strumienia Junikowskiego nie przekraczają na ogół 0,5 m, co jest wartością typową dla cieków odwadniających obszary z przewagą gruntów piaszczystych.

III. ZASILANIE GRUNTOWE STRUMIENIAJUNIKOWSKIEGO

Wielkość zasilania gruntowego Strumienia Junikowskiego i jego dopływówokreślono drogą modelowania matematycznego. Ujęta jednostka stanowi model jednowarstwowy o zwierciadle mieszanym. Od powierzchni obszar pokryty jest utworami czwartorzędowymi. Są to przede wszystkim plejstoceńskie piaski różnoziarniste, żwiry i gliny, w mniejszym stopniu holoceńskie torfy i mułki. W utworach czwartorzędowych wykształciły się dwa poziomy wodonośne. Pierwszy poziom wody podziemnej, będący przedmiotem modelowania, leży na stropie gliny zwałowej górnej (miąższość 2-22 metrów) i obejmuje obszary sandrowe głównie w północnej części zlewni lub na stropie iłu warwowego - w części środkowej i południowej zlewni. Drugi poziom wodonośny wiąże się z pokładem gliny zwałowej o miąższości 18-38 m (S. Konieczny i in., 1970). Pierwszy poziom wodonośny jest częściowo otwarty na bezpośrednią alimentację przez opady atmosferyczne. W zachodniej oraz fragmentami we wschodniej części zlewni poziom ten przykryty jest glinami, posiadając warunki naporowe. Spływ wody podziemnej w pierwszym poziomie wodonośnym odbywa się w kierunku doliny Strumienia Junikowskiego, a dalej w kierunku Warty. Głębokość zalegania wód podziemnych waha się od , 0,5-1,0 m w dolinach rzecznych do 4,0-8,0 m na wysoczyznach. Srednia amlituda wahań wód podziemnych na obszarach sandrowych dochodzi do 0,5 m.

Pierwszy poziom wodonośny charakteryzują następujące wartości parametrów hydrogeologicznych: - infiltracja 0,1-0,55 m 3 jh

Alfred Kaniecki, Renata Graf i in.

współczynnik filtracji O, 1-1 ,5 mlh strop warstwy wodonośnej 52,5-87,5 m npm spąg warstwy wodonośnej 37,5-82,5 m npm rzędna zwierciadła wody podziemnej 53,0-91,5 m npm (określona na podstawie mapy hydrograficznej - arkusz Poznań i Buk, sytuacja z I I I - IV 1988).

miąższość warstwy wodonośnej (wielkość obliczana) 2,5-20 m przewodność warstwy wodonośnej (wielkość obliczana) 0,5-20,0 m 2 /h. Wielkość infiltracji efektywnej obliczona dla badanego obszaru drogą modelowania wynosi 281,9 m 3 /h, co stanowi 78,3 lis. Na 1 km 2 powierzchni przypada 5,8 m 3 /h (1,61 lis) wody pochodzącej z opadów. Infiltracja efektywna w ilości 281,9 m 3 /h daje 50,8 mm opadu. Odnosząc otrzymaną wielkość opadu do średniego opadu z wielolecia 1953-1980 dla stacji Poznań-Ławica wynoszącego 535 mm, należy przyjąć, że infiltracja efektywna stanowi 9,5% opadu z wielolecia. Dla obszarów sandrowych roczna infiltracja efektywna opadów waha się od 4,0 do 18,5 m 3 /h/km 2 , co odpowiada przeciętnie 10-40% opadu w skali roku (Dąbrowski 1984, Kaniecki 1982, Kostecki 1986, Pieczyński 1981). Zasilanie gruntowe cieków zlewni Strumienia Junikowskiego wynosi łącznie 120 lis i równe jest wielkości infiltracji efektywnej oraz ilości wody zasilającej na drodze filtracji obszar modelu z obszarów sąsiednich, pomniejszonej o ilość wody odpływającej z modelowanego obszaru poza jego granice. Dla poszczególnych cieków drenaż przedstawia się następująco: 1) Strumień Junikowski - od źródeł do ujścia (11,69 km) bez dopływów 101,7 lis w tym: Strumień Junikowski - ul. Grunwaldzka - Strumień Junikowski - ul. Głogowska - Strumień Junikowski - ul. Niezłomnych (Luboń) 2) Skórzynka 11,1 lis 3) Ławica 3,1 lis 4) Ceglanka 1,4 lis 5) Żabianka 2,8 lis Otrzymana wielkość zasilania gruntowego na poszczególnych odcinkach biegu Strumienia Junikowskiego wraz z dopływami wynosi: 1) dla odcinka górnego od źródeł do ul. Grunwaldzkiej z dopływem Ławica 2) dla odcinka środkowego od ul. Grunwaldzkiej do ul. Głogowskiej z dopływami Skórzynka i Ceglanka 3) dla odcinka dolnego od ul. Głogowskiej do ul. Niezłomnych (Luboń) 4) dla odcinka ujściowego od ul. Niezłomnych do ujścia do Warty z dopływem Żabinką 48,6 lis Całkowity drenaż cieków wynosi 120,0 lis Moduł odpływu podziemnego dla zlewni Strumienia Junikowskiego określono na q == 2,47 l/s/km 2 .

17,5 lis 43,0 lis 55,9 lis

20,6 lis

38,0 lis

12,9 lis

Dla zlewni cząstkowych Strumienia Junikowskiego bez dopływów, moduł zasilania podziemnego kształtuje się następująco:zlewnia cząstkowa A (km 2) Q (l/s) q (ljsjkm 2 ) l. ul. Grunwaldzka 12,7 17,5 1,38 2. ul. Głogowska 31,8 43,0 1,35 3. ul. Niezłomnych 35,6 55,9 1,57 4. ujście - Luboń 48,6 101,7 2,09

Dla zlewni cząstkowych Strumienia Junikowskiego wraz z dopływami moduł zasilania podziemnego wynosi:zlewnia cząstkowa A (km 2) Q (l/s) q (ljsjkm 2 ) l. ul. Grunwaldzka 12,7 20,6 1,62 2. ul. Głogowska 31,8 58,6 1,84 3. ul. Niezłomnych 35,6 71,5 2,00 4. ujście - Luboń 48,6 120,0 2,47

Rzeką o największym drenażu jest Strumień Junikowski. Łączny drenaż tego cieku (bez dopływów) w odcinku ujściowym wynosi 101,7 ljs tj. q == 2,09 ljsjkm 2 . Na odcinku od ulicy Niezłomnych do ujścia do Warty, Strumień Junikowski charakteryzuje się największym przyrostem zasilania gruntowego, co związane jest z głębokim wcięciem koryta cieku. Moduł odpływu podziemnego zlewni Strumienia Junikowskiego mieści się w przedziale wartości modułowych określonych dla zlewni piaszczystych i piaszczysto-żwirowych, a szacowanych według Gutry- Koryckiej na q == 3,53 ljsjkm 2 , według Orsztynowicz q == 2,86-4,53 ljsjkm 2 , według Kicińskiego i Późniak q == 3,4 ljsjkm 2 (za Pieczyński 1981). Stosunkowo wysoka wartość odpływu podziemnego Strumienia Junikowskiego wiąże się nie tylko z naturalnym reżimem zasilania i drenażu płytkich wód podziemnych, lecz także z wpływem czynników antropogenicznych, oddziałujących dość znacznie w obrębie samej zlewni, jak i w jej najbliższym sąsiedztwie. W przypadku zlewni Strumienia Junikowskiego należy liczyć się z pewną nadwyżką wód podziemnych w ogólnym bilansie ich krążenia, która spowodowana jest prawdopodobnie sztucznym wzbogacaniem wód podziemnych np. poprzez przecieki z sieci kanalizacyjnej, przecieki z szamb, co często ma miejsce na obszarach silnie przekształconych antropogenicznie.

IV. OCENA JAKOŚCI WÓD POWIERZCHNIOWYCH

Głównymi źródłami zanieczyszczenia wód powierzchniowych w dorzeczu Strumienia Junikowskiego są ścieki komunalne i przemysłowe odprowadzane w największych ilościach w rejonie ulic: Wieruszowska, Wołczyriska, Jeleniogórska i Kopanina (ryc. 2).

Alfred Kaniecki, Renata Graf i in.

Na obszarze dorzecza Strumienia Junikowskiego poza licznymi zrzutami ścieków do wód powierzchniowych, występują również miejsca niekontrolowanego składowania śmieci. Występują one w sąsiedztwie ul. Złotowskiej, przy cmentarzu komunalnym, w sąsiedztwie ulic Kiemliczów i Hryczakowskiego, Srebrnej, Grunwaldzkiej, Miśnieńskiej, Mikułowskiej, w sąsiedztwie zbiorników wodnych oraz w Luboniu. Silnie zanieczyszczone i zarzucone różnego typu odpadami jest również samo koryto Strumienia Junikowskiego. Szczególnie w korytach dopływów tego cieku stwierdza się zaniedbanie prac konserwujących. Efektem tego są: zarzucenia koryta odpadami stałymi, mała drożność przepustów, zarośnięcie roślinnością krzewiastą. Badania składu fizyczno-chemicznego wód powierzchniowych w dorzeczu Strumienia Junikowskiego prowadzono w Zakładzie Hydrologii i Gospodarki Wodnej Instytutu Geografii Fizycznej UAM w Poznaniu w okresie od grudnia 1988 do października 1989 roku (D. Kaniecka, 1990). W tym czasie pobrano 8 razy próby wody ze Strumienia Junikowskiego (4 punkty), Skórzynki (2 punkty) i z glinianek (3 punkty). Uzyskane z badań prób wody wyniki pozwoliły na zaklasyfikowanie wód dorzecza Strumienia Junikowskiego do wód wodorowęglanowo-wapniowych, w których okresowo mogą pojawiać się w większych ilościach siarczany, dając typ wód wodorowęglanowo-siarczanowo-wapniowy eh. Prowadzona na podstawie tych samych danych analiza stanu czystości wód powierzchniowych wykazała, że: l) w okresie zimowym: - Skórzynka - prowadziła wody zaliczane do II klasy czystości (podwyższone zawartości siarczanów, fosforanów i manganu), - Ceglanka - prowadziła wody III klasy czystości (podwyższone zawartości fosforanów i manganu), - Strumień Junikowski - w górnym biegu prowadził wody II klasy czystości, w środkowym III klasy, a poniżej ul. Głogowskiej wody pozaklasowe (wysokie stężenia fosforanów i barwa). - wśród wód stojących I klasę czystości stwierdzono w gliniance przy ulicy Glinianej, natomiast II klasę czystości, ze względu na podwyższoną zawartość siarczanów w stawie przy ulicy Wykopy. 2) wiosną - wody Ceglanki zaliczono do III klasy czystości, ze względu na podwyższoną zawartość fosforanów, natomiast Skórzynka i Strumień Junikowski prowadziły wody pozaklasowe. Natomiast wśród wód stojących w gliniance przy ul. Glinianej oraz przy ul. Wykopy stwierdzono wody I klasy, a w gliniance wody II klasy. 3) latem - wszystkie cieki na badanym obszarze prowadziły wody pozaklasowe, natomiast wśród wód stojących I klasę czystości stwierdzono w stawie przy ul. Wykopy, a II klasę w gliniankach pozostałych, 4) jesienią - Ceglanka prowadziła wody III klasy, ze względu na podwyższone zawartości fosforanów i siarczanów. Pozostałe cieki prowadziły wody pozaklasowe. Wśród wód stojących wody w gliniance przy ul. Wykopy zaliczono do I klasy czystości, w gliniance przy ul. Glinianej do II klasy czystości (utlenialność, fosforany i siarczany). Do III klasy czystości, ze

względu na podwyższoną zawartość fosforanów, zaliczono wody w gliniance oznaczonej nr 26 (ryc. 2). Z przedstawionych danych wynika, że najmniej zanieczyszczone wody były zimą, a najbardziej latem. W rozpatrywanym okresie nie prowadzono badań bakteriologicznych. Przypuszczać jednak należy, że ze względu na zrzut dużej ilości wód ściekowych, głównie komunalnych, stopień zanieczyszczenia bakteriologicznego wód powierzchniowych w dorzeczu Strumienia Junikowskiego jest bardzo silny i dyskwalifikuje te wody dla potrzeb gospodarczych. Omówione wyżej wyniki badań właściwości fizyczno-chemicznych wód powierzchniowych zlewni Strumienia Junikowskiego znajdują potwierdzenie w wynikach badań prób wody pobranych do analiz w dniu 6.03.1992 roku. W dniu tym pobrano wody z części zlewni Strumienia Junikowskiego obejmującej swym zasięgiem obszar położony między torami kolejowymi (Poznań - Berlin) a ulicą Głogowską. Ocena jakości tych wód, zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów nr 248 z 14 grudnia 1987 roku przedstawia się następująco: Strumień Junikowski (przy torach kolejowych) - twardość ogólna, siarczany i fosforany klasa II - ogólnie klasa I I, Strumień Junikowski (przed połączeniem z Ceglanką, ulica Głogowska - ,,13 ") - twardość ogólna, BZT s' siarczany, amoniak - klasa II, fosforany - NON - ogólnie NON (NON - nie objęte normą), Ceglanką (przy torach kolejowych) - twardość ogólna, tlen rozpuszczony, B Z T s - klasa I I, siarczany i fosforany klasa I I I - ogólnie klasa I I I , Skórzynka (przed glinianką - ,,16") - twardość ogólna, siarczany i fosforany klasa I I, B Z T s klasa I I I - ogólnie klasa I I I , Skórzynka (ujście do Strumienia Junikowskiego - ,,17") - twardość ogólna, B Z T 5' siarczany i amoniak - klasa I I, fosforany klasy I I I - ogólnie klasa I I I , dopływ z glinianki (zlewnia Plewianki) - B Z T 5 i utlenialność klasa I I, fosforany i amoniak N O N - ogólnie N O N , przepust od strony dużej glinianki, położony między Strumieniem Junikowskim a Ceglanką - klasa I. Zła jakość wód wpływających na obszar planowanego zalewu retencyjnego ulega na jego terenie dalszemu pogorszeniu przechodząc z klasy II i III do klasy wód nie objętych normą (NON) - Strumień Junikowski, Ceglanką. Czyste wody znajdują się tylko w wyrobisku, które jest odizolowane od dopływu ścieków. Natomiast wody glinianek położonych w dawnej dolinie Plewianki w wyniku dopływu ścieków, a szczególnie gnojowicy z Rudnicza, uległy trwałej degradacji. W wodach tych zawartość amoniaku jest wyższa od zawartości potasu. W klasyfikacji jonowej badane wody należą do wód wodorowęglanowo - siarczanowo - wapniowych. Na rozpatrywanym obszarze przeważają wody średnio twarde i twarde, a koncentracja azotynów, siarczanów, fosforanów oraz podwyższone wartości utlenialności w wodach powierzchniowych świadczą o dominującym zanieczyszczeniu ściekami komunalnymi. / \ \

«88.9

\ * \ ,.:Jr S.As .

."69.4 · 91.7 \ \ I " 66,6 r

Gm. Tamowo Podgórne

Gm. Komorniki

I\.

cieki

\/**" zbiorniki \MXt1e

I - > 5 r r 1 tereny poch1okłe

- 1 - dreny \ * -30cm kolektory deszcmIIe S tereny zanieczyszczone 11 stałymi s.

G gnojowico

, » - - » - roNy >>UChę mmmmm cieki ujęte w rury

" "" 1 W " ", "

Punkty poboru wody; O 1969 E> 1989/1992 E> 1992

* ..

- -. - -. 9'31ico zlewni . . . . . . . . . . .granice zbioI1'j(ćw retencyjnych - * - · - gronia> lTiasto Poznaria gronice gri1

· 94,1punkty

5/\

-- fil

Zlewnia Strumienia Junikowskiego.

Sieć hydrograficzna i źródła zanieczyszczeń wód powierzchniowych (marzec 1992)

Alfred Kaniecki, Renata Graf i in.

Na ogół stwierdza się pogarszanie jakości wód wraz z biegiem rzeki na skutek systematycznego ich zanieczyszczania przez ścieki przemysłowe i komunalne. Niestety nie potrafimy określić szczegółowo ilości ścieków odprowadzanych do wód powierzchniowych w dorzeczu Strumienia Junikowskiegov. CHARAKTERYSTYKA FLORYSTYCZNO-EKOLOGICZNA DOLINY STRUMIENIA JUNIKOWSKIEGO W POZNANIU

W niniejszym szkicu geobotanicznym uwzględniono przede wszystkim fragmenty doliny Strumienia Junikowskiego położone pomiędzy południową granicą miasta a stacją kolejową Poznari-Junikowo oraz część tej doliny na odcinku równoległym do ulicy Cmentarnej. Podstawą formułowanych ocen są wyniki wieloletnich prac nad florą i roślinnością Poznania (B. Jackowiak, 1990). Badany obszar charakteryzuje się - podobnie jak przeważająca część miasta - brakiem biotopów i zbiorowisk roślinnych w pełni naturalnych. N a tle innych terenów miasta wyróżnia się jednak względnie dobrym stanem zachowania środowiska przyrodniczego. Na ocenę tę składają się następujące przesłanki florystyczno-ekologiczne: 1) Wysoki wskaźnik różnorodności flory, wyrażający się liczbą ponad 200 gatunków roślin kwiatowych i paprotników występujących na powierzchni 1 km 2 . Jest to wartość wyraźnie wyższa od średniej dla całego miasta, która wynosi 146 gatunków. 2) Zdecydowanie niższy od przeciętnego, udział gatunków obcego pochodzenia (antropofitów), szczególnie w części doliny położonej na południowywschód od ulicy Głogowskiej. Wskaźnik ten powszechnie uznawany jest za jeden z najlepszych mierników florystyczno-ekologicznej oceny przekształceń środowiska. Niska wartość wskaźnika oznacza dobry stan zachowania flory, a pośrednio zajmowanych przez rośliny siedlisk. 3) Relatywnie bardzo wysoki udział gatunków bardzo rzadkich i zagrożonych na terenie Poznania. Jedynie w dolinie Strumienia Junikowskiego zachowały się stanowiska takich roślin jak: Equisetum variegatum (skrzyp prosty), Cirsium canum (ostrożeri siwy) i Potamogeton acutifolius (rdestnica ostroIistna). Dwa pierwsze gatunki należą do bardzo rzadkich składników flory całej Wielkopolski. W grupie roślin rzadkich przeważają gatunki wodne i nadwodne (np. Callitriche hamulata - rzęśl hakowata, Hottonia palustris - okrężnica bagienna, Sparganium emersum - jeżogłówka pojedyncza, Scirpus tabernemontani - oczeret Tabernemontana), łąkowe (Alchemilla monticola - przywrotnik pasterski, Senecio auaticus - starzec wodny, Serratula tinctoria - sierpik barwierski, Car ex distans - odległokłosa) oraz składniki torfowisk niskich i eutroficznych młak (Epipactis palustris - kruszczyk błotny, Carex oederi - turzyca Oedera). 4) W spektrum socjologiczno-ekologicznym flory doliny zaznacza się wyraźna przewaga gatunków wchodzących w skład zbiorowisk łąkowych, wodnych i nadwodnych. W zachodniej części dobrze zachowane są ponadto szuwary wielkoturzycowe (ze związku Magnocaricioń) i zbiorowiska średnio wysokich turzyc oraz fragmenty roślinności mura wo we j. Ujemną cechą doliny Strumienia Junikowskiego, w porównaniu z innymi dolinami rzecznymi w mieście, jest znikomy udział roślinności leśnej i zaroślowej. Z drugiej strony warto podkreślić niewielkie znaczenie zbiorowisk synantropijnych (ruderalnych i segetalnych), co potwierdza względnie dobry stan zachowania roślinności doliny. W świetle przytoczonych wskaźników florystyczno-ekologicznych, opisujących w sposób bardzo syntetyczny szatę roślinną doliny Strumienia Junikowskiego, należy podkreślić istotną rolę jaką spełnia ten obszar w funkcjonowaniu całego ekosystemu miasta. Z botanicznego punktu widzenia pełni on nie mniejszą rolę niż dolina Bogdanki, Cybiny czy Michałowki, mimo iż całkowicie teren ten pozbawiony został roślinności leśnej. Patrząc z perspektywy całego miasta wydaje się konieczna rekonstrukcja doliny oparta o przesłanki naukowo-przyrodnicze. Pozwoliłoby to jeszcze pełniej wykorzystać bardzo duże, potencjalne możliwości tego obszaru - jako ostoi "naturalnej" przyrody w strefie bezpośredniego oddziaływania miasta.

VI. ZAGROŻONE I RZADKIE GATUNKI PTAKÓW GNIEŻDŻĄCE SIĘ NA GLINIANKACH (KOPANINA - ŚWIERCZEWO) W obrębie doliny Strumienia Junikowskiego w granicach administracyjnych miasta Poznania można wyróżnić zaledwie trzy obszary, na których gnieździ się szereg interesujących gatunków ptaków w tym zagrożonych i rzadkich. Terenami tymi są: wilgotny las oraz zaniedbany park na wysokości ulic Sławiriska-Perzycka, podmokłe łąki wraz z torfowiskim przejściowym przy ul.

Cmentarnej na wysokości ul. Kiemliczów oraz fragment doliny Strumienia , Junikowskiego wraz z gliniankami na Kopaninie-Swierczewie. Spośród tych trzech największą wartość dla ptaków ma obszar ostatni (około 160 ha) rozciągający się między nasypem kolejowym na Junikowie a ul. Leszczyńską i Luboniem. Pierwsze regularne obserwacje ptaków na tej powierzchni rozpoczęto w roku 1968, natomiast pierwsze badania przeprowadzono w latach 19731977 (Kusiak, Rudawski w przygotowaniu). W następnych latach prowadzono stałe kontrole w sezonie lęgowym, natomiast kolejne badania zmierzające do określenia wielkości populacji ptaków wodnych i błotnych oraz kilku innych gatunków przeprowadzono w roku 1991. W rezultacie długoletnich obserwacji (1968-1992) stwierdzono, że w sezonach lęgowych występowało tu co najmniej 131 gatunków ptaków (tj. około 57% ogółu gatunków stwierdzonych w ogóle w Poznaniu), z których 94 uznano za lęgowe, a dwa dalsze za prawdopodobnie lęgowe. Tego rodzaju różnorodność gatunkowa jest wynikiem znacznego zróżnicowania tego głównie otwartego krajobrazu. Występuje tutaj nagromadzenie różnej wielkości i w różnym stopniu porośniętych roślinnością zbiorników wodnych, obecność zwartych kompleksów trzcinowisk, turzycowisk, fragmentów łąk, kęp zarośli wierzbowych, a także podmok

Alfred Kaniecki, Renata Graf i in.

lego starodrzewia parkowego. Spośród 94 wspomnianych gatunków lęgowych i 2 prawdopodobnie lęgowych, wiele z nich uważa się za rzadkie lub zagrożone tzn. takie, którym grozi wymarcie jeśli nie ustaną różne formy tępienia oraz niszczenia ich środowiska. Niektóre z nich w związku z ich sytuacją uznano za zagrożone w skali ogólnoeuropejskiej (A. Dyrcz, 1989) i włączono do wykazu w ramach Konwencji Berneńskiej - Appendix I I. Konwencja ta kładzie nacisk na ochronę szerokiej różnorodności tak gatunków, jak i ich siedlisk. Jednocześnie nakazuje otaczać największą opieką zarówno gatunki ustępujące, jak i zanikające naturalne siedliska. , Na gliniankach na Kopaninie-Swierczewie w latach 1968-1992 gnieździły się nie licznie występujące gatunki ptaków uznane za zagrożone w swojej egzystencji w skali ogólnoeuropejskiej (A. Dyrcz, 1989):

Bąk (Botaurus stellaris) - odzywające się samce w sezonach lęgowych: 1976, 1984, 1989, Bączek (lxobrychus minutus) - minimum 6 par w roku 1976 (Kusiak, Rudawski w przygotowaniu), w latach 1983-1991 rokrocznie od 3 do 6 par, Błotniak stawowy (Circus aeruginosus) - w latach 1983-1992 rokrocznie 2- 3 pary, Kropiatka (Porzana porzand) - obserwuje i głosy jednej pary w roku 1976 (Kusiak, Rudawski w przygotowaniu) oraz w roku 1989, Zielonka (Porzana parva) - lęgowa para w roku 1976 (Kusiak, Rudawski w przygotowaniu), Rybitwa zwyczajna (Sterna hirundo) - lęgowa para w latach 1990 i 1992, Rybitwa żałobna (Chlidonias niger) - pierwsze lęgi 2 par odnotowano w roku 1982, w latach następnych gnieździło się od 2 do 4 par, a w roku 1990 stwierdzono minimum 9 par lęgowych, Dzięcioł średni (Dendrocopos medius) - para obserwowana w roku 1989 na terenie parku przy ul. Leszczyńskiej. Słowik podróżniczek (Luscinia svecica) - w roku 1976 2 pary (Kusiak, Rudawski w przygotowaniu) oraz para w roku 1983, Pokrzewka jarzębata (Sylvia nisoria) - lęgi jednej pary w roku 1983 stwierdzono na skraju parku przy ulicy Leszczyńskiej, Dzierzba gąsiorek (Lanius collurio) - lęgowa para w 1983.

Do rzadkich lęgowych ptaków na tym terenie w latach 1983-1992 można zaliczyć także nieliczne lub pojedyncze pary: perkozka (Tachybaptus ruficollis), perkozka zausznika (Podiceps nigricollis), bekasa (Gallinago gallinago), mewy pospolitej (Larus canus) oraz gnieżdżących się w trzcinach lub ich sąsiedztwie brzęczkę (Locustella luscinioides) i świerszczaka (Locustella naevia). Z wymienionych powyżej ptaków, trzy tj. bąk, kropiatka, zielonka, a także gnieżdżąca się na gliniankach w roku 1977 para wąsatek (Panurus biarmicus) (J. Jesionowski i in., 1982) - uznane zostały za zagrożone lub rzadkie i umieszczono je w wykazie "Polskiej czerwonej księdze zwierząt" (Z. Głowaciński, 1992). Należy zaznaczyć że spośród nich tylko wąsatka w ostatnichlatach zwiększyła swoją liczebność i w chwili obecnej jest w ekspansji (L. Tomiałojć, 1990).

Niestety większość z wymienionych powyżej gatunków to ptaki stenotopowe, czyli gatunki o wąskich możliwościach ekologicznych, przystosowanych do ściśle określonych warunków środowiskowych. Egzystencja tych gatunków jest i będzie możliwa tylko wówczas, jeżeli przed dewastacją i gwałtownym przeobrażeniem zabezpieczone zostaną niezbędne im środowiska, a które jeszcze występują na terenie doliny Strumienia Junikow, skiego i glinianek na Kopaninie-Swierczewie. Dla niektórych gatunków (bąk, wąsatka) wskazane jest zastosowanie aktywnej ochrony polegającej na okresowym podtapianiu niektórych przesuszonych obecnie kompleksów trzcinowisk. , W chwili obecnej obszar ginianek na Kopaninie-Swierczewie pełni funkcję regionalnej ostoi dla ptaków lęgowych umożliwiając odbycie lęgów gatunkom zagrożonym, rzadkim i prawem chronionym. Znaczenie tego terenu wzrosło w momencie wykonania regulacji Warty na tzw. poznańskim odcinku. Obszar ten pełni również istotną funkcję poznawczą i dydaktyczną dla przyrodniczej edukacji uczniów i studentów. Obecnie w Wielkopolsce istnieje niewiele tego rodzaju obiektów, na których można zaprezentować różnorodność i bogactwo krajowej flory i awifauny. W wyniku wykonanej w roku 1992 ekspertyzy (B. Jackowiak, J. Ptaszyk, 1992) stwierdzono, że wartość przyrodnicza tego terenu jest porównywalna z obiektami obejmowanymi ochroną rezerwatową.

VII. PODSUMOWANIE

Z przedstawionych badań i analiz wynika, że zasobność wodna obszaru dorzecza Strumienia Junikowskiego jest wystarczająca dla podpiętrzenia i utrzymania wód na dawnych terenach powyrobiskowych, znajdujących się w środkowym odcinku doliny tego cieku. Wskazują na to zarówno podwyższone wartości odpływów jednostkowych, jak i stosunkowo wysokie wartości zasilania gruntowego cieków. Przy wystarczających zasobach wodnych podstawowym problemem, który musiałby znaleźć rozwiązanie, staje się problem ekologicznej ochrony projektowanego zbiornika. Analizy fizyczno-chemiczne wód z glinianek i z cieków systemu Strumienia Junikowskiego wykazują dość istotne różnice jakościowe, wynikające zarówno z odmiennego sposobu zasilania, jak i z odmiennych funkcji spełnianych przez nie. Cieki na tym obszarze pełnią przede wszystkim funkcję odbiorników ścieków przemysłowych i komunalnych, stąd zanieczyszczenie ich wód jest wyraźne i utrzymuje się przez cały rok. Na ogół wody cieków, uwzględniając tylko parametry składu fizyczno-chemicznego, zaliczane są do I I I klasy czystości, bądź też są wodami pozaklasowymi. Jeżeli jeszcze uwzględnimy stan zanieczyszczenia bakteriologicznego, spowodowany zrzutem dużej ilości ścieków komunalnych, to stwierdzić można, że wody cieków systemu Strumienia Junikowskiego, przez większą część roku, prowadzą

Alfred Kaniecki, Renata Graf i in.

wody pozaklasowe, nieprzydatne dla zastosowań gospodarczych, a tym bardziej do ich spiętrzania dla celów np. rekreacyjnych. Natomiast wody odizolowane od zanieczyszczeń glinianek mieszczą się na ogól w I lub II -giej klasie czystości. Wyjątkiem są glinianki zanieczyszczone gnojowicą znajdujące się w dolnym biegu Plewianki. Konieczną staje się więc potrzeba regularnych badań stanu czystości wód tych zbiorników, obejmująca przynajmniej kilkanaście pomiarów w ciągu roku, zarówno wód powierzchniowych, jak i przy denny eh. Koniecznym jest również sporządzenie planów batymetrycznych zbiorników powyrobiskowych. Informacji na ten temat praktycznie nie posiadamy. W wiązku z powyższym nasuwa się pytanie, czy projektowane zbiorniki wodne muszą być podłączone do sieci rzecznej tego obszaru i czy mają być zbiornikami przepływowymi, czy też mają istnieć samoczynnie, bez zasilania wodami cieków. Podpiętrzenie wyraźnie zanieczyszczonych wód Strumienia Junikowskiego i jego dopływów spowoduje powstanie silnie zeutrofizowanych zbiorników wodnych o narastającym w czasie stopniu ich zanieczyszczenia, będących w dodatku siedliskiem bakterii chorobotwórczych. Nie zanosi się w najbliższych kilkunastu latach na zmianę systemu odprowadzania ścieków z obszaru dorzecza Strumienia Junikowskiego, a więc nie ulegnie też poprawie jakość wód w tych ciekach. W związku z tym za nierealny należy uznać projekt stałego piętrzenia wód cieków systemu Strumienia Junikowskiego dla potrzeb mających powstać zbiorników retencyjnych. Projektowane zbiorniki wodne musiałyby znaleźć się poza siecią rzeczną, co najwyżej możnaby rozpatrzyć możliwość przerzutu wody z cieków do zbiorników, w okresach wzebrań wiosennych (roztopowych), kiedy to stopień ich zanieczyszczenia jest najmniejszy, w sytuacji oczywiście, gdyby zasilanie tych zbiorników wyłącznie wodami podziemnymi I i II -go poziomu okazało się niewystarczające. Konieczne jednak byłyby badania stanu czystości wód w ciekach, celem określenia momentu przerzutu wody z cieków do projektowanych zbiorników. Przy zalaniu całej doliny w wyniku podpiętrzenia wód w gliniankach wody Strumienia Junikowskiego musiałyby być prowadzone w zamkniętym przewodzie, poprzez tereny zbiorników. N astępnym zagadnieniem, wymagającym uwzględnienia poprzez przeprowadzenie badań szczegółowych, jest problem ewentualnej ucieczki wody z projektowanych zbiorników, bądź też ewentualne podtopienie terenów przyległych. Konieczne byłoby przeprowadzenie badań modelowych, związanych z tym problemem. Wiadomym jest również, że w sytuacji tworzenia się nowego zbiornika wodnego, bądź też powiększania zasięgu już istniejącego, występują silne zaburzenia składu fizyczno-chemicznego wód, związane z przedostaniem się do nich znacznej ilości substancji organicznych i nieorganicznych, będących uprzednio poza zasięgiem zbiornika. Okres ten może trwać kilka - kilkanaście lat. W sytuacji zalania terenów o wysokim stopniu zanieczyszczenia, może dojść do trwałego zanieczyszczenia wód, uprzednio czystych. Konieczne jest więc staranne oczyszczenie terenu przeznaczonego pod zalanie: usunięcie odpadków wszelkiego rodzaju, warstwy gleby, torfów itp. Zastanowić się należy, czy prac związanych z piętrzeniem wód nie należyprowadzić etapami: po pierwszym podpiętrzeniu badać wynikające z tego skutki tak hydrologiczne, jak i ekologiczne. Projektowane powstanie dwóch dużych zbiorników retencyjnych wymagałoby spiętrzenia wód przynajmniej o 2-3 metry. Efektem piętrzenia byłoby podtopienie terenu zabudowań Zatorza oraz powstanie rozległych obszarów, na których głębokość zbiornika byłaby mniejsza niż 1 metr. Sytuacja taka wymuszałaby konieczność budowy systemu dodatkowych obwałowań, drenowanie obszarów zagrożonych podtopieniem, a ponadto wpływałaby na intensywny wzrost mętności wód w płytkich partiach zbiornika, spowodowany wiatrowym mieszaniem jego wód. W związku z tymi trudnościami, zarówno o charakterze technicznym, jak i ekologicznym, wiążącymi się z powstaniem dwóch dużych zbiorników wodnych, sensowniejsze byłoby podpiętrzenie wody w istniejących zbiornikach powyrobiskowych o 1-2 metry i ewentualne zalanie najniżej położonych terenów przyległych. Pozostałą część dna doliny stanowiłyby tereny zielone. Zbiorniki te, po ich oczyszczeniu, ewentualnie pogłębieniu i zabezpieczeniu przed dopływem wód ze Strumienia Junikowskiego oraz wód ściekowych mogłyby pełnić funkcje rekreacyjne. Wydaje się również, że ten ostatni wariant jest wariantem najtańszym, w niewielkim tylko stopniu zmieniającym warunki hydrologiczne terenów przyległych. Przed przystąpieniem do prac hydrotechnicznych konieczne jest uprzednie staranne oczyszczenie terenu z zalegających tam śmieci różnego rodzaju, usunięcie warstwy gleby i torfów oraz zabezpieczenie przed dopływem wód ściekowych. Wysoki wskaźnik różnorodności flory oraz występowanie dużej ilości rzadkich ptaków lęgowych na tym terenie sugeruje, aby przynajmniej część rozpatrywanego obszaru objąć ochroną rezerwatową. , Srodkową część doliny Strumienia Junikowskiego powinna zostać przekształcona w tereny rekreacyjne tym bardziej, że w sąsiedztwie brak jest takich obszarów. Jednocześnie razi obecnie fakt istnienia tak dużego obszaru, praktycznie niewykorzystanego gospodarczo, a stanowiącego głównie miejsca składowania różnego typu odpadów. Stąd też prace związane z przekształceniem tych zdewastowanych terenów powinny być podjęte w miarę szybko.

Przypisy

1 Buczyńska E., Kubiak B., Oryś A., Szulczyńska M., 1985: Gospodarka wodno-ściekowa zlewni Strumienia Junikowskiego. Ośrodek Badań i Kontroli Środowiska, Poznań. 2 Dąbrowski S., Zboralska E., 1984: Dokumentacja hydrogeologiczna zasobów zwykłych wód podziemnych systemu wodonośnego Wielkopolskiej Doliny Kopalnej. Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu, Oddział w Poznaniu.

3 Dyrcz A., 1989: Tereny ważne dla ornitologii i ochrony ptaków w Polsce. Przegląd Zoologiczny, t. 33, z. 3, s. 417-437.

4 Głowaciński Z., (ed.), 1992: Polska czerwona księga zwierząt. PWRiL, Warszawa.

5 Jackowiak B., 1990: Antropogeniczne przemiany flory roślin naczyniowych Poznania.

Wyd. Nauk. UAM, ser. Biologia nr 42, s. 232, Poznań.

Alfred Kaniecki, Renata Graf i in.

6 Jackowiak B., Ptaszyk J., 1992: Wyznaczenie na obszarze miasta Poznania terenów szczególnie wartościowych pod względem przyrodniczym, ekspertyza zdeponowana w Miejskiej Pracowni Urbanistycznej UM w Poznaniu.

7 Jesionowski J., Lewartowski Z., Winiecki A., 1982: Występowanie wąsatki (Panurus biarmicus) w Wielkopolsce. 8 Kaflińska J., 1988: Charakterystyka sieci rzecznej Poznania lewobrzeżnego. Maszynopis - archiwum Zakładu Hydrologii i Gospodarki Wodnej IGF UAM w Poznaniu.

9 Kaniecka D., 1990: Charakterystyka hydrochemiczna wód powierzchniowych lewobrzeżnej części obszaru miasta Poznania. Maszynopis - archiwum Zakładu Hydrologii i Gospodarki Wodnej IGF UAM w Poznaniu.

10 Kaniecki A., 1982: Pojemność retencyjna i zmienność zasobów wodnych małej zlewni nizinnej na przykładzie dorzecza Wrześnicy. UAM Poznań. 11 Konieczny S., Kudlaszyk M., Żurawski M., 1970: Niektóre elementy stosunków wodnych zlewni Strumienia Junikowskiego. Wydawnictwa Naukowe UAM, Poznań. 12 Kostecki M., 1986: Bilans krążenia wód podziemnych sandru Sierosławskiego w świetle badań modelowych. Maszynopis - archiwum Zakładu Hydrologii i Gospodarki Wodnej I G F UAM w Poznaniu.

13 Pieczyński J., 1981: Odnawialność wód podziemnych. Centralny Urząd Geologiczny, Kombinat Geologiczny Zachód, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.

14 Szymanko i inni, 1977: Zastosowanie modelowania matematycznego do badania bilansu wód podziemnych i obliczania ich zasobów. Biblioteka programów obliczeniowych, T. 1, z. 1, Blok programowy SP, Centralny Urząd Geologii, Poznań.

15 Tomiałojć L., 1990: Ptaki Polski - rozmieszczenie i liczebność. PWN, Warszawa.