ŚREDNIOWIECZNA BRAMA WODNA W POZNANIU - WYNIKI BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH

Kronika Miasta Poznania 1993 R.61 Nr3/4

ZBIGNIEW KAROLCZAK

B rama Wodna, jedna z czterech bram miejskich średniowiecznego Poznania położona jest u wylotu ulicy Wodnej, wychodzącej z naroża południowo-wschodniego Rynku w kierunku na wschodzie szlaki prowadzące do Warszawy i przez Środę dalej do Kalisza. Brama swoją zdecydowanie topograficzną nazwę zawdzięcza zapewne dawnemu dojściu do rzeki. Posiadała ona do połowy XV wieku znaczenie raczej lokalne i później dopiero, w XV /XVI - XVI I wieku przemieszczał się przez nią bardziej znaczący tranzyt handlowy. Przybliżonej lokalizacji Bramy w terenie dokonano w oparciu o kartografię - dawne plany miasta z XVII-XIX wiekul. Jednakże dokładną sytuację przestrzenną obiektu określono tylko na podstawie badań archeologicznych prowadzonych w roku 1992 przez Pracownię Archeologiczno- Konserwatorską w Poznaniu. Nadzór sprawował Miejski Konserwator Zabytków w PoznanIU. W wyniku przeprowadzonych badań ustalono, że Brama Wodna przeszła kilka etapów rozwojowych, co znalazło odbicie w zmieniającym się w ciągu wieków kształtowaniu jej przestrzeni w układzie poziomym i opracowaniu jej bryły. Badania objęły obszar, który pozwalał na uchwycenie w dość znacznym stopniu poszczególnych elementów Bramy, jednakże ze względu na prawie całkowite zniszczenie jej wnętrza i częściowo bocznej ściany północnej przez instalacje stanowiące uzbrojenie terenu (głównie wodociągowo- kan ali - zacyjne i gazowe) odsłonięto tylko w całości jej boczną ścianę południową, fragmenty ścian czołowych oraz poprzecznych. Zachowane stosunkowo dobrze elementy ściany południowej Bramy odkryto przestrzenią wykopu ciągłego, natomiast ścianę północną poznano w stopniu zdecydowanie niewystar

Zbigniew Karolczakczającym (zły stan zachowania murów oraz możliwość przeprowadzenia jedynie wykopów sondażowych, mających za zadanie wykonanie tylko "podglądu" tej ściany). Przyczyny techniczne a więc: spękana ściana frontowa budynku przy ulicy Wodnej 13 oraz osuwający się i niestabilny (pomimo zabezpieczeń) grunt - zmusił nas do zastosowania tego typu metodyki badawczej. Brama Wodna w ponad 500-letnim okresie funkcjonowania przechodziła różne etapy rozwojowe, które generalnie sprowadzają się do czterech głównych faz, czytelnych lepiej w jej opracowaniu przestrzennym, znacznie mniej natomiast w rozwiązaniu konstrukcyjnym bryły. Charakterystyczne, że nie zmienną pozostaje oś komunikacyjna bramy - prosto wyprowadzona w kierunku wschodnim. Stwierdzono występowanie następujących faz rozwojowych Bramy WodneJ: Faza I - najstarsza (pierwotna, XIII-wieczna).

Jej elementy składowe to: brama przejazdowa i ciąg muru wysokiego.

Bramę w tej fazie stanowi ceglana, prostokątna budowla wzniesiona na fundamencie kamiennym o wymiarach 15,0 x 6,7 (do 8,0) m, o ścianach bocznych nieco rozchylających się na zewnątrz. Szerokość konstrukcyjnej, stopniowanej ściany południowej wynosi 1,12 m, natomiast ściany wschodniej, czołowej - 1,25 m. Szerokość ściany północnej jest nieznana, ponieważ zachowała się ona szczątkowo i to jedynie w kamiennej partii fundamentowej - zarówno na odcinku zachodnim opracowanej węgarem, jak również ( częściowo) - na odcinku wschodnim przy ścianie czołowej. Pozostałości tej ściany wystąpiły na głębokości ok. 1,5 m poniżej poziomu obecnego. Stosunkowo dobrze zachowana (zniszczony był jedynie jej odcinek zachodni), boczna ściana południowa wystąpiła na głębokości ok. 0,8 m poniżej poziomu obecnego. Partie fundamentowe tej ściany posadowione są wyżej na odcinku zachodnim, zalegając na głębokości od 3,6 do 2,2 m, natomiast na odcinku wschodnim (przy ścianie czołowej), na głębokości od 4,8 do 3,5 m poniżej tego poziomu. Wysokość posadowienia ściany uzależniona była wyraźnie od warunków topograficznych - występującego spadku terenu w kierunku wschodnim. Stopniowane partie ceglane ściany występują na głębokości od 2,9 do 2,0 m poniżej poziomu. Znaczny odcinek ściany wykazuje oddzielenie jej struktury ceglanej od kamiennej warstwą cegieł układanych na tzw. rolkę. , Sciana czołowa zachowała się fragmentarycznie, występując jedynie na odcinku tuż przy bocznej ścianie południowej Bramy, na głębokości 1,6 poniżej poziomu obecnego. Posadowiono ją na fundamencie kamiennym , zalegającym na głębokości od 5,0 do 4,2 poniżej tego poziomu. Scianę opracowano węgarem szerokim od 0,59 do 0,65 m, wyznaczającym arkadę przejazdu. Na głębokości 3,65 m poniże) poziomu wystąpił próg wyznaczający dawny poziom przejazdu bramnego. Sciana przebudowana została wtórnie "wprawionym" łukiem konstrukcyjnym i nadmurowanym nad nim nowym progiem, występującym na głębokości 2,0 m poniżej poziomu obecnego. Charakterystyczne jest pęknięcie progu starszego i to tuż przy węgarzeoraz jego znaczne odchylenie na zewnątrz, co sugeruje możliwość wystąpienia katastrofy budowlanej, która spowodowała częściowe jej zniszczenie. Stąd też nastąpiło wprawienie wspomnianego już łuku konstrukcyjnego w nasadę opracowanego wcześniej a zachowanego w stanie nienaruszonym - węgara tej , .

sCIany. Na linii ściany czołowej, w południowo-wschodnim narożu Bramy opracowano zewnętrzną przyporę przyścienną o wymiarach 1, 15x1, 15 m, wystawioną nieco (na 0,2 m) przed linię tejże ściany. Nieznaną jest szerokość arkady łuku przejazdowego oJ?racowanego w ścianie czołowej Bramy. Wynosiła ona zapewne ok. 4,2 m. Sciany Bramy wzniesiono z cegieł o wymiarach: 29,0 x 13,0 x 9,5 (do 10,0) cm - w wątku wendyjskim.

Przedłużeniem zachodnim bocznej, południowej ściany Bramy był zachowany niewielki fragment muru, który wystąpił na głębokości 1,9 m poniżej obecnego poziomu (częściowo zachowana jego ceglana struktura spoczywała na fundamencie kamiennym, występującym z kolei na głębokości od 3,2 do 2,5 m poniżej tego poziomu). Parti ceglaną od kamiennej oddziela warstwa cegieł kładzionych na tzw. rolkę. Sciana ta (nadmurowana zresztą w okresie późniejszym) wykazuje odchylenie południowo-zachodnie w stosunku do , ukierunkowania bocznej ściany południowej Bramy. Scianę wzniesiono z cegieł o wymiarach 29,6 (do 29,9) x 13,2 (do 14,5) x 8,6 (do 9,8) cm - w wątku wendyjskim. Nie znamy jej szerokości ze względu na jej "obmurowanie", które nastąpiło w późniejszej fazie. Omawiany mur wypełnił lukę powstałą między Bramą a obwodowym murem wysokim. Zachowany był on jedynie w sześciu warstwach cegieł i wykazywał znaczne odchylenie od pionu na zewnątrz. Może to świadczyć o możliwości wystąpienia tu w przeszłości katastrofy budowlanej. Obwodowy mur wysoki - odsłonięty został na południe od Bramy na odcinku długości 3,7 m. Usytuowano go prostopadle do linii bocznej ściany południowej Bramy. Wystąpił już 0,7 m poniżej poziomu obecnego, posiadając stosunkowo dobrze zachowaną, stopniowaną ceglaną strukturę ułożoną na fundamencie kamiennym zalegającym na głębokości od 3,3 do 1,75 m. Szerokość muru wynosi 1,02 m. M ur wykonano z cegieł o wymiarach: 29,5 x 13,0 x 9,0 (do 9,5) cm - w wątku wendyjskim. Charakterystyczne, że mur kontynuuje swój bieg w kierunku południowo-zachodnim, który został potwierdzony tzw. "podglądem" na odcinku dalszych 5,0 m. Łączył się on tutaj (po ugięciu się mniej więcej w połowie odcinka) z fragmentem muru odkrytym w 1937 roku podczas budowy Ośrodka Zdrowia. 2 Ze względów obiektywnych nie udało się uchwycić biegu północnego muru wysokiego i jego styku z Bramą. Po stronie zachodniej południowego odcinka muru wysokiego na głębokości ok. 1,7 m poniżej poziomu obecnego odsłonięto fragmentarycznie zachowany kamienny bruk uliczki przymurnej. Brama posiadała zapewne jedną wschodnią arkadę wjazdu. Istnienie drugiej, zachodniej wydaje się wysoce problematyczne, pomimo opracowanego w narożu północno-zachodnim Bramy filara (który zresztą mógł być pierwotnym węgarem bramnym) i nie uchwycenia takiegoż po stronie prze

Zbigniew Karolczakciwnej, tj. W narożu południowo-zachodnim. Niemniej całkowicie takiej możliwości wykluczyć nie można. Przejazd Bramy wraz z obwodowym murem wysokim, niewykluczone że również z "łącznikiem" południowym (tj. murem zamykającym lukę powstałą pomiędzy Bramą a murem wysokim) datować należy na ostatnią ćwierć wieku XIII. 3 Trudno obecnie jednoznacznie rozstrzygnąć, czy wzniesienie tych elemen - tów odbyło się równocześnie. Jedno co elementy te łączyło to funkcjonalna integralność. Osobno wzniesiono Bramę - zapewne współcześnie z wyprowadzonym na północ murem wysokim. Obydwa te elementy (o czym świadczy XVIII-wieczna kartografia)4, wydają się pozostawać we wzajemnym ze sobą związku. Być może Bramę wzniesiono wcześniej a północny mur obwodowy do niej dostawiono. Natomiast obwodowy mur wysoki wyraźnie jest wyprowadzony z północnej ściany Bramy. Wydaje się, że dla połączenia południowego muru obwodowego z Bramą musiano wznieść łącznik w postaci osobnego muru mającego za zadanie wypełnienie powstałej luki. Nierozstrzygnięty pozostaje także problem, dlaczego tego muru nie dostawiono do Bramy a jedynie wyprowadzono w jej pobliże. Być może mur ten powstał najwcześniej. Później rozpoczęto budowę Bramy oraz wzniesiono północny odcinek muru obwodowego. Nie można też wykluczyć możliwości odejścia od realizacji bliżej nie określonego założenia, które pierwotnie zakładało inny układ przestrzenny Bramy. Być może planowano wzniesienie bramy dwuczłonowej (wieży z przedbramiem). Prawdopodobnie nie uzyskamy już obecnie jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie. Przeprowadzone badania w każdym bądź razie problemu tego nie rozstrzygnęły.

Faza II - brama z XV-wieczną modernizacją.

Jej elementy składowe to: brama przejazdowa ze starszej fazy, przedbramie tzw. "naczółkowe". Prawdopodobnie na początku wieku XV (niewykluczone, że może już wcześniej) doszło do dostawienia na przedpolu dotychczasowego przejazdu bramnego - niewielkiego budynku przedbramia o wymiarach (dane przybliżone) 2,65 x 8,35 m (o wnętrzu 5,08 x 1,65 m). Z wymienionej budowli odsłonięto jedynie część jej ściany południowej, nieco odchylonej na południowy-wschód od linii wyznaczonej ścianą starszą. Nie uchwycono nato, miast ściany czołowej (wschodniej) ani też północnej Bramy. Sciana czołowa została zapewne zniszczona przez katastrofę budowlaną, która spowodowała , osunięcie się muru do fosy. Sciana posiadała szerokość 1,23 m. Poniżej zachowanej 9-warstwowej partii ceglanej, w licach występowały wmurowane duże kamienie zmieniające jej strukturę na kamienno-ceglaną. Całkowitej wysokości ściany niestety nie uchwycono ze względów obiektywnych. Od strony zewnętrznej (południowej) uzyskano "podgląd" 2-metrowej wysokości tej ściany, natomiast od strony wewnętrznej (północnej) - na wysokość , 2,5 m. Scianę wzniesiono z cegieł owamiarach 26,0 (do 26,5) x 12,0 (do 13,0) x 9,0 cm - w wątku gotyckim.

Trudno jednoznacznie rozstrzygnąć, czy ściana czołowa tak opracowanego przedbramia posiadała przypory zewnętrzne. Prowadzone badania nie wyodrębniły ich z późniejszych przemurowari. Faza III - brama "późnogotycka" (XV-XVjXVI-wieczna).

Jej elementy składowe to: wieża bramna, dwa przedbramia.

W część zachodnią wjazdu bramnego fazy I (najstarszej) "wprawiono" wieżę bramną - nadmurowując jego ściany o jedną kondygnację. Od strony zachodniej, pomiędzy północno- i południowo-zachodnie naroża bramy - wstawiono ścianę, opracowano węgary i wykonano arkadę przejazdu. W połowie wnętrza Bramy fazy I wstawiono drugą (wschodnią) ścianę opracowaną węgarami i arkadą. Powstało wnętrze o wymiarach 4,56 x 4,46 (do 4,70) m, które wiązać należy z wieżą Bramy Wodnej znanej z widoku Poznania z roku 1618 G. Brauna i F. Hogenberga. Wymiary zewnętrzne wieży wynoszą 6,5 x 7,0 m.

Od strony wschodniej pierwotnego wjazdu bramnego powstało kolejne wnętrze o wymiarach 5,52 x 5,10 (do 5,70) m - rodzaj przedbramia. , Scianę wschodnią - czołową Bramy I fazy przemurowano, wspierając arkadę przejazdu na nowo opracowanych węgarach. Znacznie podwyższono próg nowo opracowanego przejazdu, wznosząc go na łuku konstrukcyjnym, którego wspory oparto na wezgłowiach węgarów starszej fazy. W wyniku zniszczenia ściany czołowej przedbramia tzw. "naczółkowego" z fazy II - postawiono nową - szerokości ok. 1,70 m, wzmocnioną dodatkowo rodzajem filara (cokołu) o wymiarach 0,5 x 1,0 m, opracowaną ponadto od strony zachodniej strzępiami, stanowiącymi ślad niezrealizowanej innej koncepcji budowlanej tego elementu. Trudno też jednoznacznie rozstrzygnąć, czy ściana czołowa posiadała przypory zewnętrzne. Badania nie ujawniły ich obecności. Należy przypuszczać, że ściana choćby ze względów statycznych musiała je posiadać. Równowaga muru "łącznikowego" między bramą a obwodowym murem wysokim została zachwiana w bliżej nieokreślonym okresie czasu. Spowodowało to jego destrukcję. W miejsce to, co prawdopodobnie nastąpiło w fazie III-ciej - "wprawiono" nowy mur. Postawiono go na pozostałościach muru starszego. Posiadał on znaczną szerokość wynoszącą ok. 1,80 m i swoją strukturą "objął" i częściowo wchłonął relikty muru starszego. , Sciany elementów obronnych tej fazy wzniesiono z cegieł o wymiarach: 28,5 (do 20,0) x 14,0 x 8,0 (do 8,2) cm - w wątku gotyckim.

Faza IV - Brama z nowożytną (XVI II-wieczną) modernizacją. Jej elementy składowe to: wieża bramna, przejazdowe przedbramie - ze starszej fazy; budynek przejazdowy. Skutkiem ponownego zniszczenia struktury czołowej ściany zewnętrznej przedbramnego "naczółka" z fazy III już u schyłku XVII względnie w XVIII wieku - wymieniono całkowicie jej partie licowe oraz przemurowano przypory zewnętrzne. Modernizowana ściana czołowa z arkadą przejazdu i nowym progiem (0,9 m poniżej poziomu obecnego została celowo pochylona w kie, runku "pionu" muru dla poprawienia jej stabilności. Scianę opracowano

Zbigniew Karolczakstopniowaniem. N a głębokości 3,35 m poniżej obecnego poziomu wystąpiła odsadzka szerokości 0,3 m. Wprowadzone w linii ścian bocznych przypory zewnętrzne Bramy fazy IV posiadają wymiary: 1.1 x 1.2 m. Rdzeń przypór opracowano "krzyżowo" co scaliło ich strukturę. Podobne rozwiązanie techniczne zastosowano w opraco, waniu przypór w Bramie Wronieckiej i Bramie Wielkiej. Scianę czołową z przyporami wzniesiono z cegieł o wymiarach: 24.0 (do 25.0) x 12.0 x 7.0 (do 7.5) cm w wątku kowadełkowym.

Można przypuszczać, że przedbramie w tej fazie zostało opracowane wformie budynku przejazdowego - może z wieżyczkami strażniczymi umiejscowionymi po bokach arkady przejazdu jak to przedstawiono na widoku Poznania z połowy XVIII wieku F. B. Werneras. Na istnienie zasygnalizowanego rozwiązania obecnie nie posiadamy materialnych dowodów. Odsłonięte podczas prac wykopaliskowych relikty, kwestii tej jednoznacznie nie rozstrzygnęły. Nie można jednak wykluczyć istnienia podobnego rozwiązania już w fazie III rozwoju Bramy. W obrębie budynku przejazdowego IV fazy, na głębokości 1.0 m poniżej obecnego poziomu, odsłonięto niewielki fragment bruku wypełniającego jego wnętrze. W obrębie wieży bramnej, na głębokości 1.23 m poniżej poziomu - odsłonięto kamień brukowy o wymiarach 1.1 x 0.7 m, z wyżłobioną koleiną szerokości 0.15 m (wtórnie przemieszczony, prawdopodobnie przy zakładaniu instalacji na przełomie XIX/XX wieku). Dysponujemy obecnie wyjątkowo skąpym zasobem źródeł pisanych, które dotyczą Bramy Wodnej. Zawarte w nich informacje są również bardzo enigmatyczne. Nazwę Bramy Wodnej wymieniono (zresztą obok nazw trzech bram pozostałych) po raz pierwszy w 1454 roku 6 . Kolejną informacją o Bramie Wodnej jako budowli wieżowej, zapisaną pod rokiem 1478, podaje A. Warschauer: "propuquaculum ... inter turrim seu walwam Aquaticam... ,,7.

Należy sądzić, że wzmianka ta wiąże się z odsłoniętymi pozostałościami Bramy Wodnej w I I I fazie jej rozwoju.

R. Prumers powołując się na źródła archiwalne dotyczące zburzenia murów miejskich w 1795 roku 8 , wymienia Bramę Wodną, z której dachu zdjęto 80 funtów ołowiu. W dokumentach zawarto również informacje o wymiarach rozbieranych obiektów - Brama Wodna posiadała 12 stóp szerokości i 10 wysokości. Nadbudowana była okrągłym trzonem o średnicy 5 i wysokości 15 stóp9. Na podstawie wyników naszych badań sądzimy, że informacje te są niezbyt precyzyjne. Według innych źródeł pisanychla grubość murów wynosiła 2.5 cegły (tj. ok. 0.75 m). Wieża Bramy Wodnej posiadała zapewne wymiary 6.5 x 5.5 (do 6.0) m, tj. 8x9 kroków. Na wysokości ok. 3 m (10 stóp) znajdowała się okrągła nadbudowa, w formie wspomnianego już trzonu. Trudno jednak byłoby zgodzić się z istnieniem cylindrycznej nadbudowy wieży Bramy Wodnej, mając na uwadze np. jej widok na panoramie mista J. Wernera (dosyć precyzyjnym), gdzie przedstawiona jest jako budowla flankowana po bokach dwiema wieżami (o ile oczywiście jest to brama właściwa a nie zewnętrzna, tzw. "przymostowa" - na XVIII wiecznych planach miasta zupełnie zresztą inaczej przestrzennie rozwiązana) 11 .

Podane wyżej wymiary są i tak zbliżone do rzeczywistych - uzyskanych obecnie w toku prowadzonych badań wykopaliskowych. Znaczącym elementem systemu obronnego Bramy Wodnej, stanowiącą jego strefę zewnętrzną była fosa miejska, zasilana wodami przepływającej przezeń Strugi Karmelitariskiej. W oparciu o poczyniowe obserwacje wydaje się, że fosa przebiegała przed czołem przejazdu Bramy fazy I, również przedbramia II i I I I fazy jej rozwoju, będąc nieco odsuniętą od linii obwodowego muru wysokiego. Wjazd do bramy odbywał się po moście drewnianym, na odcinku tuż przy bramie - zapewne zwodzonym (dotyczy starszych faz bramy). W jednym z dwóch założonych w fosie wykopów badawczych - w odległości 5.0 m od czoła przedbramia fazy III (również budynku przejazdowego fazy IV) stwierdzono istnienie drewnianej obudowy fosy (oskarpienia) w postaci ściany blokowanej drewnianymi (dębowymi) słupami. Koryto przepływających w fosie wód Strugi było zatem obudowane (przynajmniej na odcinku wjazdu bramnego) będąc datowanym na przełom XVII/XVIII-XVIII w. Przeprowadzone wykopy badawcze osiągnęły głębokość 6.0 m poniżej obecnego pOZIomu. Pierwszej informacji o funkcjonowaniu fos miejskich (w kontekście zaniedbań, jakich się dopuszczono w stosunku do tych urządzeń obronnych) dostarcza nam korespondencja prowadzona w 1411 r. pomiędzy Władysławem Jagiełłą a władzami miejskimi, w której król zwracał się o naprawę fos y 12.

Z roku 1417 pochodzi dokument cytowany przez A. Warschauera, mówiący o umocnieniu fosy na odcinku od bramy Wodnej do klasztoru Dominik ' 13 anow . W dokonanej w roku 1756 wizji murów miejskich wspomina się również o fosach, które były"... błotem i gnojem zalazłe, prawie zarzu,,14 cone W obszarze Bramy Wodnej odsłonięto stratyfikację kulturową, zachowaną na ogół w niewielkim stopniu i to ze względu na dokonane zniszczenia tej substancji głównie w XIX-XX wieku. Uwarstwienia wystąpiły w pięciu punktach - dwóch przed Bramą i trzech w jej obrębie (we wnętrzu). Na obszarze przed Bramą Wodną w wyniku badań archeologicznych uzyskano wgląd w uwarstwienia kształtujące się w wiekach XI I I/XIV - XVI I I. Ukształtowanie ich łączyć należy z użytkowaniem wjazdu bramnego i funkcjonowaniem uliczki przymurnej (d. Wietrznej). O brukach w obrębie bramy już wcześniej wspomniano. Zachowały się zaledwie w dwóch niewielkich (ze względu na zniszczenia) fragmentach. Bruki spełniały ściśle określone funkcje, bardziej albo mniej skutecznie scalały i utwardzały obszar na którym je położono. Na podstawie poczynionych do tej pory obserwacji można stwierdzić, że w miastach średniowiecznych (dotyczy to również Poznania) stan sanitarny przedstawiał się katastrofalnie. Sytuacja ta poprawiła się w czasach nowożytnych. Dodać można, że przed Bramą, na głębokości 2,0-2,2 m poniżej obecnego poziomu, w wieku XIV drogę prowadzącą do przejazdu utwardzono poprzez

Zbigniew Karolczakluźne rozsypanie kamieni i gruzu ceglanego w celu poprawienia jej nośności i utrzymania jej przejezdności. Na podstawie uzyskanych źródeł można sądzić, że błoto i nieczystości na ulicach miasta były wręcz plagą dla jego ludności. Wszelkiego rodzaju niewielkie odpadki i nieczystości wprawdzie płynne, odprowadzały ścieki (rynsztoki) położone na ogół pośrodku ulicy, względnie po jej bokach.

Pozostałe kategorie odpadów wyrzucano na ulicę a w najlepszym przypadku wywożono na niezabudowane place, które znajdowały się w pobliżu murów miejskich. Nie można też wykluczyć, że w pobliżu Bramy Wodnej istniało takie stanowisko. Władze miejskie wydawały rozporządzenia obowiązku czyszczenia ulic. W nich to zawarto przepisy o wyrzucaniu śmieci poza mury miejskie. Sądzić należy, że nakazy te nie były należycie przestrzegane. Stratyfikacja kulturowa na obszarze przed Bramą Wodną przedstawia się następująco: calec w postaci drobnoziarnistego żółtawego piasku (stanowiący podłoże osadnicze) wystąpił 3,0 m poniżej obecnego poziomu; poziom I użytkowania terenu w drugiej połowie XIII wieku w postaci przewarstwień brunatnoszarej ziemi z zalegającą w stropie warstwy spalenizną (może popożarową z 1274 roku), wystąpił 2,6 m poniżej; poziom II użytkowania terenu na przełomie XIII/XIV wieku w postaci brunatnoszarej ziemi ze znaczną zawartością węgli drzewnych, wystąpił 2,2 m poniżej; poziom III użytkowania terenu w XIV w. w postaci brunatnoszarej ziemi z gruzem i kamieniami Guż poprzednio wspomnianej), wystąpił 2,0 m poniżej; Poziom IV użytkowania terenu w XIV/XV w. w postaci przewarstwień ciemno- i jasnobrunatnej ziemi ze szczątkami organicznymi, wystąpił 1,3 m poniżej; poziom V użytkowania terenu (prawdopodobnie po 1536 r.) w postaci dużej ilości gruzu ceglanego, wystąpił 1,3 m poniżej: poziom VI w postaci szczątkowo zachowanego "plastra" uwarstwień nowożytnych (XVI/XVII-XVIII-wiecznych) o strukturze piaszczystej, zalegających od 0,6 m poniżej poziomu obecnego. Stratyfikacja kulturowa odczytana w obrębie Bramy tuż przy jej bocznej ścianie północnej przedstawia się następująco: calec w postaci żółtawego piasku wystąpił 3,5 m poniżej poziomu obecnego; przewarstwienia piasku i brunatnoszarej ziemi wiążące się z użytkowaniem terenu w drugiej poło XIII wieku i na przełomie XIII/XIV w., zalegały od 2,0 m poniżej poziomu; powyżej, do głębokości 2,0 m poniżej obecnego poziomu zaobserwowano zniszczenia uwarstwień współczesnymi wkopami instalacyjnymI. Kształtujące się uwarstwienia kulturowe w większości zdecydowanie przypadkowo czy też w sposób celowy (posiadające wówczas charakter niwelacyjny względnie też stabilizujący i utwardzający podłoże) - powodowały ciągłe podnoszenie się poziomu użytkowego miasta aż po współczesny, ok. 4,0 m wyższy w stosunku do pierwotnego. Przeprowadzone badania archeologiczne Bramy Wodnej odsłoniły na znacznej przestrzeni jej murowaną strukturę, pozwalając na ustalenie i prześledzenie czterech podstawowych faz jej rozwoju. Nie uzyskano jednak całkowicie pełnego obrazu (o czym już wspomniano we wstępie) przeobrażeń przestrzennych Bramy. W oparciu o uzyskane dane potrafimy jedynie w sposób przybliżony zrekonstruować formę przestrzenną Bramy fazy I (naj starszej). Jak stwierdzono Brama posiadała stosunkowo prostą konstrukcję budowlaną i zapewne podobnie opracowana była pod względem architektonicznym. Jej funkcja była zdecydowanie utylitarna. Stosunkowo dużo powiedzieć można o fazie I I I, będącej z architektonicznego punktu widzenia - najwartościowszym etapem jej rozwoju (w formie tej trwała zresztą do XVIII w.) a to ze względu na możliwość porównania z zachowaną z tego okresu ikonografią (por. widok Poznania z 1618 r.), co prawda niezbyt precyzyjną i do tego wykonaną w zbyt dużej skali ls .

Przypisy

1 Por. zespół planów i map w publikacji: A. Rogalanka. , T. Ruszczyńska, "Źródła kartograficzne do dziejów Poznania - katalog wystawy", Poznań 1978, poz. 1-12. 2 B. Wietrzychowski, Odkryty fragment średniowiecznego muru miejskiego przy ul.

Wietrznej i pi. Kolegiackim, "Kronika Miasta Poznania", R. XV (1937), s. 179-184.

3 E. Linette, Średniowieczne mury obronne Poznania, Poznań 1960, (dokumentacja historyczna PKZ, maszynopis). 4 A. Rogalanka, T. Ruszczyńska, Źródła kartograficzne..., (zwłaszcza plany z lat: 1712Grawerta, 1734 - nieznanego autora).

5 Widok Poznania z ok. 1740 f., rysunek Jana Wernera (oryginał w zbiorach Muzeum Historii Miasta Poznania - oddział Muzeum Narodowego w Poznaniu).

6 Por. przypis nr 108 pracy J. Widawskiego, "Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku", Warszawa 1973. 7 A. Warschauer, "Stadtbuch von Posen", T. I, Poznań 1892, s. 50.

8 R. Prumers, "Die Stadt Posen in sudpreussicher Zeit", Posen 1912, s. 2 -4, akta S1. Posen C 17.

9 R. Prumers, op. ci., s. 466.

10 M. J. Mika, "Opis Poznania z r. 1728", "Kronika Miasta Poznania", R. XXIII (1950), nr 3, s. 266-267.

11 W sytuacji bramy "przymostowej" (co może mieć w tym wypadku rzeczywiście miejsce) - zachodzi możliwość przedstawienia przez Wernera widoku bramy właściwej, jako obiektu okazalszego i zapewne bardziej graficznie efektownego. Są to jednak spekulacje myślowe, nie poparte faktami. 12 "Codex epistolaris", t. II, Kraków 1876, nr 38.

13 A. Warschauer, "Stadtbuch von Posen", s. 51.

14 J. Łukaszewicz, "Obraz historyczno-statystyczny Miasta Poznania", Poznań 1838, t. I I, s. 55. 15 G. Braun, F. Hogenberg, Civitates orbis terrarum, Amsterdam 1618.

Zbigniew Karolczak

1. Brama Wodna wg stanu na przełomie XIII/XIV w. (I faza)

2. Brama Wodna wg stanu na początku XV w. (II faza)

3. Brama Wodna wg stanu w wiekach XV -XVII (III faza)

4. Brama Wodna wg stanu w XVIII w.

(VI faza)