WSTĘPNE WYNIKI BADAŃ WCZESNOŚREDNIOWIECZNEGO CMENTARZYSKA SZKIELETOWEGO Z OKRESU PIERWSZYCH PIASTÓW Z ULICY WODNEJ W POZNANIU

Kronika Miasta Poznania 1993 R.61 Nr3/4

MICHAŁ KARA

N ie jest kwestią przypadku, że gros tzw. płaskich, wczesnośredniowiecznych grobów szkieletowych (a więc nie przykrytych nasypem kurhanu bądź wtórnie wkopanych w nasyp mogiły) odkryto w dorzeczu Odry i Wisły podczas prac budowlanych prowadzonych w ubiegłym i obecnym stuleciu, oraz w wyniku intensywnego czerpania piasku lub żwiru - również dla celów budowlanych. Stosunkowo znaczna głębokość zalegania szkieletów (ok. O, 7 -1 m) , przekraczająca max. miąższość skiby (ok. 0,3-0,4 m), nie sprzyjała odsłanianiu "płaskich" cmentarzysk podczas orki. Fakt lokowania ich na piaszczysto-żwirowatych wzgórzach, zwykle o niskiej klasie gleb, przyczyniał się niejednokrotnie do zajmowania tych terenów pod budownictwo bądź wytyczania przez nie dróg i torów kolejowych, co w konsekwencji prowadziło do odsłaniania nekropoli. W wyniku zakładania głębokich wykopów natrafiano bowiem w takich sytuacjach na pochówki, które zazwyczaj eksplorowano niemetodycznie bądź całkowicie nIszczono. Zakrojone na szeroką skalę prace ziemne zakładanie wodociągu) stanowiły także bezpośrednią przyczynę odsłonięcia w lutym i marcu 1993 r. 10 "płaskich" grobów szkieletowych z wczesnego średniowiecza na ulicy Wodnej w Poznaniu, w rejonie skrzyżowania z ulicą Ślusarską (ryc. 1). Pomimo przypadkowego charakteru znaleziska udało się - w przeciwieństwie do większości tego rodzaju odkryć l - zabezpieczyć pochówki wraz z inwentarzem, jak również wyeksplorować je w sposób metodyczny oraz sporządzić ich dokumentację fotograficzną i rysunkową. Było to możliwe dzięki sprawnej współpracy istniejącej między inwestorem robót (Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji w Poznaniu) a Pracownią ArcheologicznoKonserwatorską (kierownik mgr Henryk Klunder), sprawującą z ramienia

Michał Kara

Konserwatora Zabytków Archeologicznych na Województwo Poznańskie nadzór archeologiczny rejonu zakładania wodociągu 2 . Groby stwierdzono w wykopach instalacyjnych o zróżnicowanej długości, szerokości ok. 0,8 m i max. głębokości ok. 3,5-4 m, ciągnących się wzdłuż południowej strony ulicy Wodnej (ryc. 1). Szkielety zarysowały się na głębokości ok. 3-3,5 m od powierzchni ulicy. W wykopie nr 5 natrafiono na częściowo zniszczony szkielet ludzki, który został naruszony przez późniejszy obiekt z XIV w. W wykopie nr 13 odkryto 5 pochówków, w pobliskich wykopach nr 15 i 16 po 1 grobie, a w wykopie nr 19 odsłonięto 2 szkielety leżące w oddzielnych jamach grobowych. Rozmieszczenie pochówków sugeruje, iż pierwotnie mogły wchodzić w skład co najmniej 3 skupisk grobów. Tego rodzaju nekropole, datowane na 2 połowę X-l połowę XIII w., znane są z terenu dorzecza Odry i Wisły, m.in. z Wielkopolski i Kujaw 3 . Odsłonięcie na ulicy Wodnej jedynie fragmentu cmentarzyska (obszar o długości ok. 70 m) nakazuje znaczną ostrożność przy rekonstrukcji jego założenia przestrzennego. Niestety, groby z północnej i południowej części nekropoli, których odkrycie wzbogaciłoby wiedzę o stanowisku, pozostają chwilowo niedostępne dla badań. Znajdują się one bowiem na terenie zabudowanym kamienicami Starego Miasta. Fakt, iż pochówki wystąpiły wyłącznie w rejonie skrzyżowagróblg rób 5 1grób 3 / / g rób4łeAJA"ASA

7f< wykop 5

- 1 -

WVKOC 15on

5cm

Ryc. 1. Poznań, ul. Wodna. Lokalizacja wykopów instalacyjnych wraz z odkrytymi nia ulicy Wodnej ze Slusarską, podczas gdy cała ulica Wodna była pocięta wykopami sondażowymi o analogicznych wymiarach (głębokość i szerokość), które nie dostarczyły żadnych grobów, pozwala domniemywać, że szkielety stwierdzone w wykopie nr 19 i 5 wyznaczają w przybliżeniu jeden z odcinków wschodniej i zachodniej peryferii cmentarzyska (z terenu Polski znane są liczne nekropole o długości osi wschód-zachód ok. 80-100 m 4 ) (por. ryc. 1). N ależy jednak zaznaczyć, że hipoteza ta jest bardziej uzasadniona dla odcinka wschodniego, ponieważ partia ulicy Wodnej rozciągająca się na wschód od wykopu 19 została rozpoznana większą liczbą sondaży niż partia leżąca na zachód od wykopu nr 5. Pewne jest natomiast, iż brak grobów w sondażach położonych na wschód od wykopu 19 i zachód od wykopu 5 nie został spowodowany zniszczeniem ich przez późniejsze osadnictwo. Jak już wspomniano zasięg nekropoli od strony północnej i południowej pozostaje obecnie niemożliwy do ustalenia. Cmentarz założono na zachodnim, łagodnym, piaszczystym skłonie II terasy zalewowej Warty. Zmarli chowani byli w jamach grobowych o wymiarach ok. 1,5-2 x 0,5-0,6 m, zbliżonych w rzucie poziomym do czworokąta, wkopanych w piaszczyste podłoże. Składano ich w pozycji na wznak, z wyprostowanymi nogami i rękoma (te ostatnie leżały wzdłuż tułowia). Jedyniew nich wczesnośredniowiecznymi grobami szkieletowymi. Rys. A. Stempin

Micha! Kara

. M I I '''V 5 drewniane; kontrukc" 1

. II "I"

. . I 50cm

[ wkop grobowy

I*SSNJI ślad deski pod szkieletem

Ryc. 2. Poznań, ul. Wodna. Wczesnośredniowieczny grób szkieletowy nr 7. Rys. A. Stempinosobnik z grobu nr 10 (wykop 19) miał kości lewej ręki wyprostowane, podczas gdy prawa ręka była zgięta w łokciu i spoczywała na miednicy. Spośród 10 odkrytych szkieletów 9 leżało wzdłuż osi wschód-zachód (z odchyleniem w kierunku południowy zachód - północny wschód), z głową na zachód (7 przypadków) lub wschód (2 przypadki), a 1 szkielet spoczywał wzdłuż osi północ-południe, z głową na północ. Tylko dwu zmarłych (grób nr 5 i 10 leżało głowami na potylicy; pozostali zwróceni byli twarzami na zachód, południe, północny zachód bądź północny wschód. W dwu grobach stwierdzono wyraźne relikty konstrukcji drewnianych w postaci śladów silnie rozłożonego drewna lub smug spalenizny, powstałej w wyniku obrzędowego wypalania "'oczyszczania) jamy grobowej. W grobie nr 7 (wykop 15) natrafiono na okalającą zmarłego prostokątną obstawę z dranic lub desek, wzmocnioną w narożnikach pionowo wkopanymi słupami o wymiarach ok. 8 x 4 cm (zarysowała się jedynie wokół głowy nieboszczyka oraz wzdłuż jego lewego boku). Niewykluczone, że deski/dranice znajdowały się też na dnie jamy grobowej, o czym świadczyłyby brunatne, plamiste przebarwienia piasku pod szkieletem - typowe dla rozłożonego drewna (ryc. 2). Odchylenie żuchwy sugeruje, iż jama przykryta była również deskami bądź dranicami. Zmarły spoczywałby zatem w drewnianej konstrukcji, formą przypominającej trumnę. Także w grobie nr 8 (wykop 16) wystąpiła prostokątna konstrukcja drewniana (?). W przeciwieństwie do opisanej powyżej była ona jednak spalona. Zarysowała się wyłącznie wokół czaszki i kości prawej ręki szkieletu. Od wnętrza przylegał do niej kamienny wieniec złożony z 5 przepalonych otoczaków o średnicy ok. 5-13 cm. Na całym dnie jamy grobowej, bezpośrednio pod szkieletem, zalegała warstwa spalenizny o miąższości ok. 5-10 cm (ryc. 3).

GRDB 8

Ryc. 3. Poznań, ul. Wodna. Wczesnośredniowieczny grób szkieletowy nr 8 (kabłączek skroniowy zaznaczony linią przerywaną leżał pod czaszką). Rys. A. Stempin

W 6 grobach stwierdzono wyposażenie. Z wyjątkiem dwu pochówków ograniczało się ono do jednego przedmiotu. W grobie nr 5 i 9 odkryto łącznie 2 żelazne noże. W okolicy lewego talerza kości miednicy szkieletu nr 3 znajdował się niewielki, żelazny grot strzały (?). W pobliżu leżących niedaleko od siebie szkieletów nr 4 i 6 znaleziono kabłączek skroniowy - ozdobę głowy popularną wśród wczesnośredniowiecznych Słowianek. Liczniejszy inwentarz wystąpił w grobach nr 7 i 8, w których odsłonięto również relikty drewnianych konstrukcji. Związek pochowanych w tym miejscu osób z wyższymi warstwami lokalnej społeczności jest niewątpliwy. Przy lewym boku szkieletu nr 7, w okolicy miednicy, natrafiono na żelazny nóż i żelazny grot strzały z zadziorami, natomiast w grobie nr 8 znaleziono 2 brązowe (?) kabłączki skroniowe o średnicy wewnętrznej nie przekraczającej 1,5 cm oraz kolię złożoną z 21 małych, szklanych paciorków koloru żółtego, zielonego i niebiesko-granatowego (por. ryc. 2-3). Dokładniejsze informacje o tworzywie i formie zabytków metalowych będą znane dopiero po ukończeniu zabiegów konserwacyjnych. Do czasu przeprowadzenia szczegółowej analizy cmentarzyska, popartej wynikami analizy antropologicznej, trzeba odłożyć również próbę interpretacji grobów nr 3 i 7 jako miejsc spoczynku tzw. włodyków - wojowników piastowskich, służących w lekkozbrojnych oddziałach drużynniczych, określanych przez Galla Anonima s mianem clipeati (tarczownicy), chociaż sądząc z analogii 6 oraz niewielkiej odległości dzielącej nekropolę od stołecznego grodu książęcego na Ostrowie Tumskim, hipoteza ta jest bardzo prawdopodobna.

Michał Kara

Należy podkreślić, że forma grobów odkrytych na ulicy Wodnej, sposób i kierunek ułożenia zwłok oraz rodzaj i charakter wyposażenia zmarłych są typowe dla rytuału pogrzebowego ludności Polski wczesnopiastowskiej. Analogii do pochówków dostarczają przede wszystkim znaleziska z Wielkopolski, Kujaw i Polski środkowej (np. nekropola z Brześcia Kujawskiego, stan. 5, woj.

Włocławek; Sowinek, stan 23A, woj. Poznań; Młodzikowa, stan. 4, woj.

Poznań; Lubienia, stan. 1, woj. Piotrków Trybunalski 7 ). Za wyjątkowy można uznać jedynie grób nr 8, w którym szkielet leżał na grubej warstwie spalenizny pokrywającej dno jamy, chociaż i w tym przypadku znane są współczesne mu pochówki szkieletowe z dorzecza Odry i Wisły z drobnymi fragmentami rytualnych węgli drzewnych wewnątrz jamy grobowejS, bądź spalonymi lub nadpalonymi drewnianymi konstrukcjami okalającymi zmarłego (te ostatnie odsłonięto np. na ww. cmentarzysku w Lubieniu z połowy XI-połowy XII stulecia 9 ) . Rytuał pogrzebowy, przejawiający się w formie grobu, rodzaju obrządku, sposobie i kierunku ułożenia zwłok, stosowaniu rytualnego oczyszczania (puryzacji) jamy grobowej oraz wkładaniu do niej określonych przedmiotów, jak również datowanie paciorków, kabłączków skroniowych i grotu strzały z grobu nr 7 10 , pozwalają wyznaczyć ramową chronologię odkrytej partii cmentarzyska z ulicy Wodnej na 2 połowę X-l połowę XII w. Niewykluczone, że ponowna analiza zabytków metalowych, przeprowadzona po ich konserwacji, wprowadzi do datowania korekty. Należy jednocześnie zaznaczyć, że wszystkie pochówki zalegały pod warstwami osadniczymi z 2 połowy XIII-XIV w., związanymi z lokacyjnym Poznaniem, co świadczy, iż były od nich starsze. Ludność użytkująca cmentarzysko zamieszkiwała najprawdopodobniej otwartą osadę lub osady, mające charakter satelitarny wobec pobliskiego grodu książęcego na Ostrowie Tumskim 11 . Była ona niewątpliwie schrystianizowana, o czym świadczą dwie przesłanki. Po pierwsze: niewielka odległość (ok. 1 km w linii prostej) dzieląca nekropolę od katedry na Ostrowie Tumskim - siedziby biskupa od 968 r. (świątynia, a zwłaszcza jej wieże, była z tego miejsca widoczna), po drugie: rytuał pogrzebowy stwierdzony na cmentarzysku, zwłaszcza powszechne stosowanie obrządku szkieletowego. Rytuał ten pojawił się w Wielkopolsce dopiero za panowania Mieszka I i Bolesława Chrobrego wraz z chrześcijaństwem 12 . Fakt, iż pochówki z kabłączkami skroniowymi oraz elementami uzbrojenia, datowane na XI-XII w., znamy z tzw. cmentarzysk przykościelnych (np. Poznań-Ostrów Tumski (Zagórze), stan 4; Ostrów Lednicki, stan 1, woj.

Poznań; Czersk, stan 1, woj. Warszawa 13 ) wskazuje na ich akceptację przez ówczesne duchowieństwo. Podobny rytuał był stosowany również przez schrystianizowaną ludność Czech i Moraw począwszy od IX stulecia 14 . Konkludując: groby odsłonięte na ulicy Wodnej wchodziły wprawdzie w skład cmentarzyska nieprzykościelnego, lecz niewątpliwie związanego z tumskim ośrodkiem kultowym i jako takie pozostawały w kręgu sakralnego oddziaływania katedry (większość zmarłych - usytuowanych głowami na zachód lub południowy zachód - zorientowana była w kierunku ww.

kościoła). Podobną sytuację zaobserwowano również w przypadku wczesnopiastowskiej aglomeracji grodowej na Ostrowie Lednickim oraz w Płocku lS . Nekropola z ulicy Wodnej stanowi pierwsze tak wczesne świadectwo osadnictwa z okresu średniowiecznego w tej części obecnego Poznania, na terytorium będącym od połowy X do połowy XIII w. bezpośrednim zachodnim zapleczem tumskiego grodu. Nie ulega wątpliwości, że dzięki temu odkryciu uzyskano bardzo cenne źródło dla badań aglomeracji poznańskiej w czasach pierwszych Piastów, jej zasięgu, charakteru oraz socjotopografii.

Przvoisv

1 Por. np.: w. Hensel, Studia i materiały do osadnictwa Wielkopolski wczesnohistorycznej, t. l, Poznań 1950; t. 2, Poznań 1953; t. 3, Warszawa 1959; W. Hensel i Z. Hilczer-Kurnatowska, Studia i materiały do osadnictwa Wielkopolski wczesnohistorycznej, t. 4, Wrocław 1972; t. 5, Wrocław 1980; t. 6, Wrocław 1987.

2 Za udostępnienie materiałów zabytkowych odkrytych na cmentarzysku oraz cenne wskazówki udzielone podczas ich opracowywania pragnę w tym miejscu podziękować mgr. mgr. Henrykowi Klunderowi i Tomaszowi Stępnikowi z Pracowni Archeologiczno-Konserwatorskiej.

5 Por.: L. Leciejewicz, W. Łosiński, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko w Młodzikowie w pow. średzkim, Fontes Archaeologici Posnanienses, t. 11, 1960, plan na s. 160 (tu zob. też: M. Kara, Młodzikowo, (w:) Słownik starożytności słowiańskich, t. 8, cz. 2 (w druku»; E. i Z.

Kaszewscy, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko w Brześciu Kujawskim, pow. Włocławek, Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne, t. l, 1971, s. 367 tabl. l; M. Kara, Siły zbrojne Mieszka I. Z badań nad składem etnicznym, organizacją i dyslokacją drużyny pierwszych Piastów, Kronika Wielkopolski, nr 3 (62), 1992 (1993), s. 41 ryc. 3; A. Krzyszowski, Wstępne wyniki badań archeologicznych na wczesnośredniowiecznym cmentarzysku szkieletowym z X/XI-XII wieku w miejscowości Sowinki, gm. Mosina, woj. poznańskie, stanowisko 23A, Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne, t. l, 1992 (1993), s. 95 ryc. 3.

4 Por. np.: A. Nadolski, A. Abramowicz, T. Poklewski, Cmentarzysko z XI wieku w Lutomiersku pod Łodzią, Łódź 1959, plan l; A. Krzyszowski, Wstępne wyniki..., s. 95 ryc. 3. 5 Anonim tzw. Gall, Kronika polska, tłum. R. Gródecki, M. Plezia, Wrocław 1982.

6 Por.: M. Kara, Z badań nad wczesnośredniowiecznymi grobami z uzbrojeniem z terenu Wielkopolski, (w:) L. Leciejewicz (red.), Od plemienia do państwa. Śląsk na tle wczesnośredniowiecznej Słowiańszczyzny Zachodniej, Wrocław 1991 (1992), s. 99-117; tenże, Siły zbrojne..., s. 33-46. 7 Por.: L. Leciejewicz, W. Łosiński, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko..., s. 104n.; E. i Z. Kaszewscy, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko..., s. 365n.; E. i A. Wójcikowie, Cmentarzysko wczesnośredniowieczne w Lubieniu, pow. Piotrków Trybunalski, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi (seria archeologiczna), t. 20, 1973, s. 163n.; A. Krzyszowski, Wstępne wyniki..., s. 83n.

8 Por.: M. Miśkiewicz, Wczesnośredniowieczny obrządek pogrzebowy na płaskich cmentarzyskach szkieletowych w Polsce, Materiały Wczesnośredniowieczne, t. 6, 1969, s. 256; B. Buczek-Płachtowa, Ratownicze badania wykopaliskowe na wczesnośredniowiecznym cmentarzysku szkieletowym w Białej Starej, pow. Płock w 1968 r., Biuletyn Informacyjny PKZ, nr 19,1970, s. 84; L. Rauhut, Wczesnośredniowieczne cmentarzyska w obudowie kamiennej na Mazowszu i Podlasiu, Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne, t. l, 1971, s. 470; B. Abramek, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w Masłowicach, woj. Sieradz, Sprawozdania Archeologiczne, t. 32, 1980, s. 227-228 oraz ryc. 3.

Michał Kara

9 E. i A. Wójcikowie, Cmentarzysko wczesnośredniowieczne..., s. 170-171 oraz tab!. 14; 16.

Zob. też: K. Gorczyca, K. Olińska, Cmentarzyska wczesnośredniowieczne w Bilczewie i Ruminie woj. konińskie, Zeszyty Muzealne (Muzeum Okręgowe w Koninie), t. 1, 1989, s. 52, 55 oraz ryc. 5d. 10 Por.: A. Nadolski, Studia nad uzbrojeniem polskim w X, XI i XI I wieku, Łódź 1954, s. 64 oraz tab!. 30: 1-6; H. Koćka- Krenz, Esowate kabłączki skroniowe z terenów Polski północnozachodniej, Fontes Archaeologici Posnanienses, t. 22, 1971 (1972), s. 102, 105 (ze względu na zbliżone wymiary różnych typów kabłączków pochodzących z terenu Polski z tego samego okresu, chronologię znalezisk z ulicy Wodnej, mimo korozji utrudniającej chwilowo stwierdzenie czy są to rzeczywiście okazy esowate, można ustalić posiłkując się schematem typologicznym kabłączków esowatych wg H. Koćki - Krenz; został on opracowany na podstawie zmienności w czasie średnicy wewnętrznej kabłączków). 11 O poznańskiej aglomeracji grodowej w czasach pierwszych Piastów por.: J. T opolski (red.), Dzieje Poznania do roku 1793, t. 1: 1, Warszawa 1988, s. 52n,; Z. Kurnatowska, Poznań w czasach Mieszka I, (w:) J. M. Piskorski (red.), Polska Mieszka I, Poznań 1993, s. 73-90. 12 Por.: Z. Kurnatowska, Tworzenie się państwa pierwszych Piastów w aspekcie archeologicznym, (w:) L. Leciejewicz (red.), Od plemienia do państwa, s. 77n.; M. Kara, Siły zbrojne..., s. 44; tenże, Siły zbrojne pierwszych Piastów. Z badań nad składem etnicznym, organizacją i dyslokacją drużyny, Sprawozdania Gdańskiego Towarzystwa Naukowego, t. 19 (11199231 XII 1992), 1993, s. 52. Zob. też: H. Zoll-Adamikowa, Przyczyny i formy recepcji rytuału szkieletowego u Słowian Nadbałtyckich we wczesnym średniowieczu, Przegląd Archeologiczny, t. 35, 1988, s. 183-229. 13 Por.: W. Hensel i Z. Hilczer-Kurnatowska, Studia i materiały..., t. 4, s. 315n.; J.

Rauhutowa, Wczesnośredniowieczny grobowiec z XII w. z Czerska pod Warszawą, Archeologia Polski, t. 17, 1972, z. 1, s. 143-160; taż, Czersk we wczesnym średniowieczu, Wrocław 1976, s.

55-56 oraz ryc. 16-18; W. Hensel i Z. Hilczer-Kurnatowska, Studia i materiały..., t. 5, s. 159, 162. 14 Por.: J. Pulik, Staroslovanska Morava, MonumentaArchaeologica, t. 1, Praha 1948; tenże, Jiżni Morava, zeme davnych Slovanu, Brno 1948-1950; V. Hruby, Stare Mesto. Velkomoravske pohfebiśte "N a valach", Monumenta Archaeologica, t. 3, Praha 1955; B. Dostal, Slovanska pohfebiśte ze stfedni doby hradiśtni na Morave, Praha 1966; J. Poulik, Mikulćice. Sidło a pevnost kniżat velkomoravskych, Praha 1975; J. Slama, Mittelb6hmen im friihen Mittelalter, t. 1: Katalog der Grabfunde, Praehistorica, t. 5, Praha 1977; R. Turek, Libice. Hroby na libickem vnitfnim hradisku, Sbornik Narodniho Muzea v Praze, t. 32, 1978 (1980), cz. 1-4, s. 1-150. 15 Por.: T. Kordala, Cmentarzysko z XI-XII wieku w Płocku-Podolszycach, Rocznik Muzeum Mazowieckiego w Płocku, nr 15,1992, s. 3n.; A. i J. Wrzesińscy, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w Dziekanowicach, stan. 22, gm. Łubowo - drugi sezon badań (1992 r.), Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 2 (w druku).