ZMIANY W HANDLU, GASTRONOMII I USŁUGACH W POZNANIU W LATACH 1989-1992

Kronika Miasta Poznania 1993 R.61 Nr1/2

EUG ENIA GARSTECKA, MIROSŁAW MALENGOWSKI

O kres zmian prywatyzacyjnych w handlu, gastronomii i usługach w Poznaniu można podzielić na dwa etapy. W pierwszym okresie, do połowy roku 1991 występowało wiele niekorzystnych trendów, jak zanikanie sklepów branży spożywczej, likwidacja wielu zakładów gastronomicznych i usługowych. Były też zjawiska pozytywne, jak poprawa wyglądu sklepów i lepsze ich zaopatrzenie. W drugim etapie zmian prywatyzacyjnych, od połowy roku 1991 przeważały tendencje pozytywne, powstało wiele dużych marketów, budowano pasaże i zespoły pawilonów handlowych, rozszerzane były godziny otwarcia placówek, otwarto wiele nowych zakładów gastronomicznych.

Handel detaliczny W placówkach handlu detalicznego prywatyzacja rozpoczęła się najwcześniej, bo już w roku 1989. W początkowym okresie właściciele budynków przejmowali te lokale, których użytkownicy nie posiadali aktualnych decyzji o przydziale lokalu. W ten sposób traciły lokale takie firmy, jak Przedsiębiorstwo Handlu Ubiorami" Otex", Przedsiębiorstwo Handlu Artykułami Papierniczymi i Sportowymi "Arpis", Przedsiębiorstwo Handlu Artykułami Wyposażenia Mieszkań" Domar" , Poznańska Spółdzielnia Spożywców" Społem". Najpoważniejsze znaczenie dla procesu prywatyzacji w handlu miało wprowadzenie w połowie roku 1990 zmian prawa lokalowego, dających właścicielom budynków możliwość swobodnego dysponowania lokalami użytkowymi. N ad zmianami prywatyzacyjnymi w lokalach stanowiących własność komunalną czuwały w I półroczu 1990 r. powołane w dzielnicach zespoły do spraw demonopolizacji, a po utworzeniu władz samorządowych komisja dospraw lokali użytkowych. Powołano również komisję do spraw negoCJaCJI stawek czynszowych za lokale użytkowe. Głównym założeniem prowadzonej w tym zakresie polityki było wypowiedzenie umów najmu lokali tym firmom handlowym, które zajmowały pozycję monopolistyczną. Zwolnione lokale przekazywano nowym najemcom w drodze przetargu o wysokość stawki czynszu, przy czym pierwsze przetargi (do kwietnia 1991 r.) miały w odniesieniu do większości lokali charakter ograniczony do branży pożądanej w danym rejonie miasta. Przyjęto zasadę, iż ewentualna interwencja w kształtowanie się sieci handlowej i usługowej ograniczać się będzie do preferowania określonych branż, natomiast sam wybór nowego najemcy dokonywał się będzie na zasadach rynkowych. Dla załóg placówek użytkowanych przez demonopolizowane organizacje handlowe, a przekazanych na przetarg stworzono pewne preferencje (obniżka stawki czynszu, możliwość zatrudnienia), które stanowiły konkretną pomoc w procesie demonopolizacji i prywatyzacji sieci handlowej. W początkowej fazie prywatyzacji w skali całego miasta wystąpiła tenden - cja do likwidacji sklepów spożywczych i wypierania ich przez placówki branży przemysłowej. Zjawisko to ustało w połowie roku 1990. Do roku 1990 występowała też tendencja do wypierania placówek gastronomicznych i usługowych przez placówki handlowe. Te niekorzystne tendencje były łagodzone przez objęcie ochroną placówek gastronomicznych, usługowych i sklepów spożywczych mieszczących się w budynkach komunalnych. Polegało to na tym, że przy przemianach własnościowych nie dopuszczano do zmiany rodzaju prowadzonej działalności. Równocześnie następował wysoki przyrost placówek handlu detalicznego poprzez adaptację na ten cel pomieszczeń piwnicznych, mieszkań, budowę pawilonów itp. Innym zjawiskiem charakterystycznym dla I etapu zmian prywatyzacyjnych był żywiołowy rozwój handlu okrężnego. Bardzo często ten rodzaj działalności podejmowali bezrobotni, zapewniając sobie w ten sposób źródło utrzymania. Handel uliczny dawał też w pierwszym okresie zmian własnościowych w sklepach uzupełnienie podaży, zwłaszcza, że wiele towarów oferowano po stosunkowo niskich cenach. Z drugiej jednak strony duża liczba osób handlujących na ulicach powodowała utrudnienia w normalnym ruchu pieszych i pojazdów. W związku z powyższym, a również ze względu na zagrożenie pożarowe już w 1990 roku zakazano prowadzenia handlu ulicznego na ul. Półwiejskiej, uruchamiając jednocześnie targowisko na Dolnej Wildzie. W latach następnych stopniowo wycofywano handel okrężny w centrum miasta, lokując go głównie na nowozorganizowanych targowiskach m.in. ul. , Swit oraz w miejscach czasowo wyznaczonych do handlowania na terenach spółdzielni mieszkaniowych. Od dnia 4 maja 1993 roku obowiązuje całkowity zakaz handlu okrężnego na terenach ograniczonych ulicami: Winogrady, Obornicką, Szydłowską, Witosa, Niestachowską, św. Wawrzyńca, Polską, , Bułgarską, Jugosłowiańską, Taczanowskiego, Sciegiennego, Kordeckiego, Węglową, Rakoniewicką, Czechosłowacką, Piastowską, Hetmańską i rzeką Wartą. Z tym dniem możliwość prowadzenia handlu okrężnego pozostaje jedynie na targowiskach zorganizowanych oraz w peryferyjnej strefie miasta.

Eugenia Garstecka, Mirosław Malengowski

Pod koniec roku 1991 powstały dwa pierwsze duże markety na obrzeżach miasta. Były to Market Pozperito i Petrus Market. Charakteryzowały się one dużą powierzchnią, niskimi cenami, dobrym zaopatrzeniem, wydłużonymi godzinami otwarcia, dogodnym dojazdem oraz możliwością zaparkowania samochodu. W późniejszym okresie placówek tego typu powstało więcej. Poniżej wymienione są obecnie istniejące największe sklepy spożywcze i spożywczoprzemysłowe w Poznaniu mające powyżej 900 m 2 .

N azwa sklepu

"Petrus" " Torg-Markt" "Pozperito" " Pozperito " Łokietek" "Market Gorczyński" "Megasam" "Megasam" "Kasia" "Elissa" "Pozperito" "Delta" "Gamma" "Millenium" "Piast" "U Haliny" "Złoty Grosz" "Roma" " Protek" "Dol wit" " Sam" " Radex" "Superskiep" "Rival- Market"

Adres

Powierzchnia w m 2ul. Lechicka 100 ul. Gronowa 22 Os. Rusa 58 ul. Karpia 2 Os. Władysława Łokietka 102 ul. Winkiera l Os. Kosmonautów Os. Wichrowe Wzgórze ul. 27 Grudnia 13 Os. Przyjaźni 125a Os. Czecha Os. Piastowskie 58 Os. Piastowskie 101 Os. Tysiąclecia 30 Os. Przyjaźni 13/18 Os. Jana III Sobieskiego Os. Bolesława Chrobrego Os. Bolesława Śmiałego Os. Powstań Narodowych Os. Armii Krajowej 101 Os. Rzeczypospolitej 43 Os. Bolesława Chrobrego 11/110 ul. Garbary 114 ul. Sokoła 23 1480 900 1000 1000 1300 2940 3007 1055 1114 1128 1030 1320 1100 1141 1158 1196 924 1030 992 1290 1009 1100 1300

Jedną z negatywnych cech pierwszego okresu prywatyzacji handlu było zmniejszenie podaży towarów produkcji krajowej na rzecz towarów z importu. Pragnąc zahamować ten niekorzystny trend, Urząd Miejski przy współpracy Telewizji Poznań, Gazety Poznańskiej oraz Wielkopolskiej Fundacji Żywnościowej ogłosił w 1992 roku konkurs dla sklepów na najciekawszą ekspozycję towarów polskich "Dobre bo polskie". W konkursie uczestniczyło 38 placówek, a nagrody dla najlepszych zostały ufundowane przez producentów towarów. Efekty konkursu były widoczne na wystawach sklepów przez wiele miesięcy, urządzono też dużo stoisk sprzedających wyroby polskie, które pozostały na stałe. Również w celu promocji wyrobów rodzimej produkcji zorganizowano w grudniu 1992 r. na terenie Międzynarodowych Targów Poznańskich

"Bazar Wielkopolski", w czasie którego własne wyroby promowali i sprzedawali producenci z rejonu Wielkopolski. Przez cały omawiany okres często zmieniali się właściciele sklepów, jak również ich branże. Wpływało to jednak korzystnie na wygląd i estetykę sklepów, które były bardzo często remontowane. W wyniku przeprowadzanych remontów powiększała się powierzchnia sprzedażna w sklepach, kosztem zaplecza i powierzchni magazynowej. Inne cechy drugiego etapu zmian prywatyzacyjnych w handlu to: rozszerzanie godzin otwarcia sklepów, zwiększenie ilości sklepów czynnych do godziny 20.00 i 21.00 oraz placówek całodobowych, zwiększenie ilości sklepów ukierunkowanych branżowo, podczas gdy w I etapie zmian przeważała tendencja łączenia branż, powstawanie zespołów pawilonów handlowych oraz pasaży handlowych. Poniżej ukazane są zmiany, jakie od roku 1990 nastąpiły w największych przedsiębiorstwach handlowych naszego miasta:

N azwa przedsiębiorstwa Ilość sklepów w latach Obecna nazwa 1990 1991 1992 Przedsię biorstwo Wielkopolskie Handlu Artykułami Przedsię biorstwo Papierniczymi Handlowo- Usługowoi Sportowymi "Arpis" 48 30 23 Produkcyjne "Arpis" Spółka Akcyjna Przedsię biorstwo Handlu Ubiorami " Otex" 46 16 10 likwidacja Poznańska Spółdzielnia Poznańska Spółdzielnia Spożywców" Społem" 381 293 243 Spożywców" Społem" Przedsiębiorstwo Handlu Wielkopolska Spółka Artykułami Wyposażenia Handlowo- Usługowa Mieszkań" Domar" 37 33 32 "Domar" S.A.

Przedsiębiorstwo Przedsię biorstwo Przemysłowo - Handlowe Produkcyjno - Handlowe "Centrala Rybna" 14 11 10 "Marinus" Handlowa Spółdzielnia Handlowa Spółdzielnia Inwalidów "Równość" 52 45 43 Inwalidów "Równość" "Dom Książki" "Dom Książki" Przedsię biorstwo Państwowe 28 13 15 Przedsię bior. Państwowe

Wynikiem zmian, jakie dokonały się w handlu w minionych latach było zmniejszenie się udziału sektora publicznego w ogólnej ilości placówek z 56,6% pod koniec roku 1989 do 11,6% pod koniec roku 1992.

Eugenia Garstecka, Mirosław Malengowski

Gastronomia Zmiany prywatyzacyjne w gastronomii rozpoczęły się od likwidacji wielu placówek na rzecz sklepów detalicznych. Przełamanie tej tendencji nastąpiło dopiero w roku 1991, kiedy to powstało wiele nowych zakładów gastronomicznych, zarówno restauracji i kawiarń, jak i mniejszych placówek typu bistra, bary przekąskowe i bary szybkiej obsługi. Nowopowstałe placówki rozszerzały swoje godziny otwarcia, co spowodowało podobne zjawisko w placówkach wcześniej istniejących, powstawało coraz więcej placówek całodobowych. W wielu zakładach wprowadzono kuchnie innych krajów, jak chińską, hinduską, włoską, japońską, grecką, koreańską, meksykańską. Zanotowano też podniesienie poziomu świadczonych usług, poszerzenie zakresu prowadzonej działalności rozrywkowej oraz zdecydowaną poprawę wyglądu placówek. Największą firmą gastronomiczną do roku 1990 była Gastronomiczna Spółdzielnia Spożywców "Społem". Z dniem 1 maja 1990 roku nastąpił jej podział na cztery spółdzielnie: Gastronomiczną Spółdzielnię Spożywców "Społem" Spółdzielnię "Smak - Coop" Gastronomiczną Spółdzielnię "Adria" Spółdzielnię Gastronomiczną "Magnolia".

Zmiany jakie dokonały się w tych spółdzielniach w latach 1990-1992 obrazuje poniższe zestawienie:

N azwa Spółdzielni Ilość placówek w latach 1990 1991 1992 Gastronomiczna Spółdzielnia Spożywców "Społem" 62 44 31 Spółdzielnia Smak - Coop 40 37 37 Gastronomiczna Spółdzielnia "Adria" l 4 4 Spółdzielnia Gastronomiczna "Magnolia" l l l likwidacja Ogółem 4 Spółdzielnie: 104 86 73

Placówki spółdzielcze były w tym okresie sukcesywnie przejmowane przez osoby prywatne i spółki prywatne. Poniżej podane są nazwy i adresy największych restauracji nowopowstałych w latach 1990-92:

N azwa restauracji

Adres

Ilość miejsc konsumenckich

Chińska Chińska" Tai - Pan" "Shogun" "Mefisto" "Mexican Grill' "Pod Wieżą" Ko re ańska "Ari rang" "Colosseo" Italia Grill " Tarot" " Manhattan"

Kramarska 7 Ogrodowa 10 Wspólna 58 27 Grudnia 8/10 Gwarna 6 Wiankowa 3 Ratajczaka 44 PI. Wolności 5 Poznańska 57 Wrocławska 18 60 75 64 80 86 66 55 75 50

Z kolei największe nowopowstałe kawiarnie to:

Nazwa kawiarni

Adres

Ilość miejsc konsumenckich

Amadeus Art-Cafe Cafe- Stons Cafe- Stańczyk Focus-Cafe Cafe 1472 Cafe Capri Cafe Amiga Manhattan Cafe Valentino Prima Puccino Cafeteria

Garbary 47 Wielka 11 Paderewskiego 11 Długa 14 Paderewskiego 7 Wrocławska 15 Sw. Marcin 35 Libelta 26 Os. Lecha 121 Wielka 13 Mickiewicza 19 Plac Wolności 5 Szkolna 15 20 70 18 60 34 40 50 80 48 26 14 22

Ze względu na to, że rachunek ekonomiczny nie pozwalał firmom na utrzymanie nierentownych barów mlecznych i groziła likwidacja tego typu placówek, władze miejskie postanowiły objąć ochroną ten rodzaj działalności gastronomicznej. Zawarte zostało w roku 1991 porozumienie z Gastronomiczną Spółdzielnią Spożywców "Społem" na prowadzenie barów mlecznych, w oparciu o które za bary mleczne mieszczące się w lokalach komunalnych obliczony został bardzo niski czynsz. Jednocześnie w zamian za utrzymanie barów mlecznych Spółdzielnia otrzymała możliwość kontynuowania działalności gastronomicznej w lokalach mieszczących się w budynkach komunalnych. Dzięki podjętym działaniom w Poznaniu nadal funkcjonuje 7 barów mlecznych.

U sługi dla ludności Usługi należą do tego rodzaju działalności, w której sektor prywatny przeważał już przed rokiem 1989. Pierwszy okres prywatyzacji tj. do roku 1991 spowodował wyparcie przez handel usług z lokali na ciągach ulicznych.

Eugenia Garstecka, Mirosław Malengowski

Jednakże placówki te nie ulegały najczęściej całkowitej likwidacji, przenoszono działalność do mniej eksponowanych, a co za tym idzie tańszych, pomieszczeń w podwórzach, piwnicach itp. Część placówek usługowych uruchamiana była w mieszkaniach jako punkty przyjmowania zleceń, podczas gdy usługi były wykonywane u zleceniodawcy. Przełomowym momentem zmian prywatyzacyjnych dla zakładów świadczących usługi dla ludności było zlikwidowanie z dniem 30 września 1990 roku opodatkowania w formie zryczałtowanego rozrachunku. Był to powszechny sposób rozliczeń w spółdzielczości. Większość, bo 80% tych placówek została przejęta i jest nadal prowadzona na własny rachunek przez kierowników zakładów. Ilość placówek świadczących usługi dla ludności w latach 1989-1992 ulegała systematycznemu, choć niewielkie mu wzrostowi. Placówki świadczące usługi bytowe, a mieszczące się w lokalach komunalnych były przez cały omawiany okres objęte szczególną ochroną w zakresie opłat czynszowych. Stawka czynszu dla tych placówek wynosi od 30 do 50% stawki podstawowej. Najniższy czynsz płacą firmy wykonujące usługi najbardziej poszukiwane tj. pranie bielizny, chemiczne czyszczenie odzieży, maglowanie, szewstwo naprawkowe i ortopedyczne, parasolnictwo, fryzjerstwo, kaletnictwo naprawkowe, krawiectwo miarowe, przeróbki i naprawy odzieży oraz zegarmistrzostwo. Ponadto stworzono preferencje w postaci możliwości uzyskania lokalu poza przetargiem dla osób zamierzających świadczyć takie podstawowe usługi bytowe. Dzięki takiej dalekowzrocznej polityce władz samorządowych podstawowe usługi w naszym mieście nie zaniknęły, a nawet nastąpił pewien ich przyrost. W większości jednak placówki te mieszczą się nadal w podwórzach i piwnicach oraz przy bocznych ulicach. Wyjątkiem od tej zasady są zakłady optyczne, fryzjersko-kosmetyczne oraz fotograficzne, które w II połowie 1991 oraz w roku 1992 powstawały również w lokalach znajdujących się przy głównych ciągach handlowych.

Prognoza na rok 1993

Ocenia się, że w roku 1993 nastąpi dalszy przyrost bazy handlu detalicznego, placówek gastronomicznych i usługowych z tym, że przyrost sieci sklepów nie będzie już tak dynamiczny, jak w latach ubiegłych. Przewiduje się, że przybędzie sklepów ukierunkowanych branżowo oraz specjalistycznych. W gastronomii nastąpi dalszy przyrost placówek, zwłaszcza oferujących dania tanie. Przewiduje się szybszy niż do tej pory przyrost ilości placówek usługowych, zwłaszcza w zakresie usług bytowych, co będzie związane ze spadkiem popytu na dobra przemysłowe. Jednakże w stosunku do usług deficytowych, których braki są nadal odczuwalne, konieczne będzie kontynuowanie polityki preferencyjnej. w mieście Poznaniu

1980-12-31 1985-12-31 1989-12-31 1990-12-31 1991-12-31 1992-12-31 VVyszczególnienie ilość /0 ilość /0 ilość /0 ilość /0 ilość /0 ilość % Placówki handlu detalicznego 2.899 100, O 3.591 100,0 3.966 100, O 4.770 100,0 5.410 100, O 6.111 100,0 w tym: - sektor publiczny 2.232 77,0 2.155 60, l 2.244 56,6 1.389 29, l 810 15,0 711 11,6 - sektor prywatny 667 23,0 1.436 39,9 1. 722 43,4 3.381 70, l 4.600 85,0 5.400 88,4 Zakłady gastronomiczne 337 100, O 328 100,0 281 100, O 261 100,0 328 100, O 387 100,0 w tym: - sektor publiczny 315 93,5 273 83,2 220 78,3 148 56,7 95 29,0 72 18,6 - sektor prywatny 22 6,5 55 16,8 61 21,7 113 43,3 233 71,0 315 81,4 Liczba miejsc konsumenckich w gastronomii 24.600 100,0 20.700 100,0 22.918 100, O 19.274 100,0 20.757 100,0 22.259 100,0 w tym - sektor publiczny - - 21.018 91,7 12.774 66,3 6.757 32,6 4.259 19,1 - sektor prywatny - - 1.900 8,3 6.500 33,7 14.000 67,4 18.000 80,9 Placówki świadczące usługi dla ludności 3.088 100,0 3.545 100,0 7.067 100, O 6.762 100,0 7.101 100, O 7.300 100,0 w tym: - sektor publiczny 985 31,9 934 26,4 1.020 14,4 242 3,6 201 2,8 160 2,2 - sektor prywatny 2.103 68, l 2.611 73,6 6.047 85,6 6.520 96,4 6.900 97,2 7.140 97,8

Dane liczbowe zostały uzyskane z rejestrów działalności gospodarczej oraz w wyniku ankietowania firm.