KS. KAROL MAZURKIEWICZ (1881-1942) JAKO HISTORYK I TEORETYK WYCHOWANIA

Kronika Miasta Poznania 1993 R.61 Nr1/2

Czas czytania: ok. 12 min.

JAN HELLWIG

L iczni przedstawiciele duchowieństwa katolickiego wyrażali często zainteresowanie, obok nauk stricte kościelnych, także różnymi dziedzinami wiedzy uprawianymi w szerszym zakresie, najczęściej przez laikat. Można do nich również zaliczyć ks. Karola Mazurkiewicza, który swoimi pracami badawczymi, prowadzonymi głównie w poznańskim ośrodku naukowym, wniósł ważny wkład do nauk o wychowaniu, a w szczególności do historii i teorii wychowania. Karol Mazurkiewicz urodził się 17 lutego 1881 r. w Ludomach w powiecie obornickim jako syn Romana i Wiktorii z domu Smiśniewicz. Ojciec jego był administratorem majątków ziemskich. Wczesna strata ojca spowodowała, że zaopiekował się nim wuj, który namawiał młodego Karola do wstąpienia do zawodu nauczycielskiego. l Sam Karol myślał o kapłaństwie. Ideały magisterium były więc w pewnym sensie zbieżne. Doniosła rola polskiego kapłana i nauczyciela w okresie germanizacji pruskiej i wynaradawiania narodu polskiego zarysowała się wyraźnie w świadomości przyszłego wychowawcy i duszpasterza. Rozumiejąc sytuację rodzinną, w której się znalazł a także wziąwszy pod uwagę ideały swej przyszłej pracy postanowił w pierwszej kolejności przygotować się do zawodu nauczycielskiego. Przebiegało ono po 1870 r. w ówczesnych pruskich seminariach nauczycielskich w Wielkim Księstwie Poznańskim dwuetapowo: w preparandzie i seminarium nauczycielskim. Mazurkiewicz po ukończeniu edukacji elementarnej wstąpił do preparandy w Rogoźnie Wielkopolskim. Preparanda ta cechowała się wysokim poziomem kadry nauczającej. Jej kierownik posiadał uprawnienia do nauczania w szkołach średnich, zaś nauczyciele przygotowywali się do takiego egzaminu. Dwuletnia nauka wstępna w preparandzie obejmowała m.in. religię, język niemiecki, rachunki, geometrię Gako osobny przedmiot), naukę

o przyrodzie, geografię, historię, kaligrafię, rysunek, śpiew, muzykę, gimnastykę i język francuski. Plan i programy nauczania dostosowane były do szkoły ludowej i z jednej strony uzupełniały edukację elementarną, z drugiej zaś poszerzały wiedzę z różnych przedmiotów dla przygotowania do przyszłej pracy dydaktycznej. Nauka poprzedzona była egzaminem wstępnym z przedmiotów szkoły elementarnej oraz szczegółową charakterystyką kandydata. Dla uzyskania pełnych kwalifIkacji nauczycielskich po ukończeniu preparandy w Rogoźnie, przeniósł się Mazurkiewicz do katolickiego seminarium nauczycielskiego w Kcyni otwartego już w 1865 r. Seminarium to miało zdecydowanie charakter niemiecki. Dyrektorów i nauczycieli takich, jak ks. Stanisław Kubowicz, Paweł Stefański, Jan Augustyn Ewert, czy Wojciechowski (imię nieznane) usunięto z zakładu za "polskość". Dyrekcja szkoły skwapliwie korzystała z donosów na uczniów i nauczycieli. Plan nauczania ówczesnego seminarium, zreformowany po 1872 r., obejmował m.in. w ciągu trzech lat nauki takie przedmioty nauczania, jak: pedagogikę, głównie w aspekcie herbartyzmu 2 , opartą także o vademecum nauczyciela w wersji Diesterwega 3 , religię, język niemiecki, historię, rachunki i geometrię jako osobne przedmioty, naukę przyrody, geografię i teorię gimnastyki, a także przedmioty praktyczno-techniczne, jak rysunek, pismo (Schreiben), gimnastykę, grę na fortepianie, organach i skrzypcach, naukę harmonii oraz śpiew. 4 W tej atmosferze edukacyjnej procentowało wychowanie rodzinne, patriotyczne i religijne nie tylko u młodego Karola. Mimo wyjątkowo konsekwentnej polityki germanizacyjnej charakteryzującej ten zakład kształcenia nauczycieli szkoła wychowała wielu ofiarnych dla sprawy polskiej absolwen - tów. Wychowankowie ci oddali duże zasługi polskiemu szkolnictwu i społeczeństwu po odzyskaniu niepodległości. Do nich należał także Karol Mazurkiewicz. Po ukończeniu seminarium w 1902 r. został nauczycielem szkoły ludowej w Bartodziejach koło Wągrowca. Pracując jako nauczyciel ludowy przygotowywał się jednocześnie do egzaminu maturalnego, który zdał w 1906 r., po czym wstąpił do Seminarium Duchownego w Poznaniu. Rządy Kościołem sprawował wówczas papież Pius X, zaś diecezją gnieźnierisko-poznańską kierował Florian Stablewski. Był to w działalności Kościoła katolickiego okres organizowania społeczności katolickich w różnego rodzaju stowarzyszenia i związki, a także partie. W zaborze pruskim rozwijała się praca organiczna. Do niej włączyło się także bardzo licznie duchowieństwo, a m.in. tacy kapłani, jak ks. Augustyn Szamarzewski, ks. Piotr Wawrzyniak, ks. Kazimierz Zimmermann, a później ks. Antoni Stychel, ks. Stanisław Adamski i in. 5 Studia teologiczne w Poznaniu i Gnieźnie, jakie odbywał Karol Mazurkiewicz i formacja kapłańska, przebiegały w oparciu o ustalenie Stolicy Apostolskiej i wydane przez papieży encykliki. Papieże drugiej połowy XIX w. (Pius IX, Leon XI I I, a w szczególności Pius X) okazywali dużą troskę o podniesienie moralne i umysłowe duchowieństwa, a przez to podwyższenie jego duszpasterskiej gorliwości. Stąd też Pius X w encyklice Iucunda sanę

JanHellwig

(1. III. 1904) i Haerent amano (4. VIII. 1908) przedstawił ideał kapłana uwzględniający zasady dobrego duszpasterza. Z wysokiego ideału kapłaństwa wypływały rygorystyczne wymagania odnoszące się do seminaryjnego wychowania. W atmosferze burzliwych ruchów społecznych miało to być przede wszystkim wychowanie do posłuszeństwa. Zebrawszy od biskupów szczegółowe uwagi wydał w 1907 r. program nauk seminaryjnych i w 1908 r. regulamin tych zakładów poddając je szczególnej pieczy biskupów ordynariuszy. Formacja kapłańska realizowana w oparciu o te postanowienia miała przyczyniać się do umacniania prymacjalnego i odrodzenia życia duchowego w Kościele katolickim. Czynnikami wspomagającymi miały być m. in. odnowa liturgiczna, odrodzenie zakonne, apostolat ludzi świeckich, sztuka w służbie liturgii, zwłaszcza muzyka kościelna a może w szczególności sprawy kultowe. 6 , Swięcenia kapłańskie ks. Mazurkiewicz przyjął w Gnieźnie 30 stycznia 1910 r. Praca nauczycielska i studia w seminarium duchownym spowodowały zainteresowanie dalszym systematycznym pogłębianiem wiedzy poprzez bardziej szczegółowe studia teologiczne. Stąd też ks. Mazurkiewicz jako neoprezbiter podjął starania o możliwość kontynuowania studiów w zakresie teologii dogmatycznej i moralnej w Rzymie. Nie uzyskał jednak aprobaty władzy duchownej.7 Potrzeby obsadzenia parafii przez polskich kapłanów były sprawą ważniejszą dla teraźniejszości i przyszłości zarówno Kościoła katolickiego, jak i narodu a w przyszłości państwa polskiego. Przez osiem kolejnych lat sprawował obowiązki duszpasterskie jako wikariusz w Inowrocławiu (1910-1913), w Nakle (1913-1915) i Bydgoszczy. W Nakle spełniał także rolę prefekta w miejscowym gimnazjum.

Zainteresowania naukowe oraz potrzeba uczestnictwa w zbiorowym życiu naukowym spowodowały przyjęcie go w 1916 r. do działającego od 1857 r. Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

Włączył się też aktywnie do działalności patriotycznej związanej z powstaniem i pracami zorganizowanej w 1916 r. Naczelnej Rady Ludowej skupiającej polskie organizacje jawne i tajne w celu m. in. przygotowania powstania wielkopolskiego. Po odzyskaniu niepodległości i włączeniu Wielkopolski w wyniku Powstania Wielkopolskiego w organizm II Rzeczypospolitej przy współpracy m.in. z Bernardem Chrzanowskim podsekretarzem stanu w Ministerstwie byłej dzielnicy pruskiej, a następnie pierwszym kuratorem Okręgu Szkolnego Poznańskiego organizował polskie szkolnictwo na terenie Wielkopolski. 8 W 1917 r. został powołany na proboszcza w parafii w Sobótce w powiecie pleszewskim. Perspektywy względnej stabilizacji społeczno - politycznej w Polsce spowodowały nawrót myśli ks. Mazurkiewicza ku pogłębianiu studiów. Spotęgowane to było faktem, iż w 1919 r. otwarto dawno oczekiwany przez społeczność polską Uniwersytet w Poznaniu. 9 12.V.1919 r. ks. Mazurkiewicz immatrykulował się na Wydziale Filozoficznym i rozpoczął studia w pierwszej w Polsce Katedrze Pedagogiki, której kierownictwo objął przybyły z Galicji profesor Antoni Danysz.lo Kontaktyz Poznaniem i Uniwersytetem zbliżyły ks. Mazurkiewicza do profesorów Wydziału, a w szczególności do prof. Danysza, który był jego bezpośrednim opiekunem naukowym, ale także do Stefana Błachowskiego, Michała Sobeskiego, Jana Bystronia, Alfreda Denizeta, Stanisława Pigonia i innych, z którymi łączyła go szczera przyjaźń i współpraca. Oni też, a zwłaszcza prof. Danysz, wywarli szczególny wpływ na ukształtowanie się jego zainteresowań naukowych. Skupiły się one w kręgu dziejów polskiej pedagogiki i koncentrowały na historii szkolnictwa i myśli pedagogicznej. Zdobywając coraz większą wiedzę w zakresie nauk o wychowaniu i ich dziejach prowadził ks. Mazurkiewicz pracę badawczą nad początkami pierwszej akademii poznańskiej, jaką była w XVI wieku Akademia Lubrańskiego, założona w Ostrowiu Tumskim przez biskupa Jana Lubrańskiego w 1519 r, i zwana tak od jego nazwiska. Praca badawcza zakończona została doktoratem z filozofii na podstawie rozprawy pt.: Początki Akademii Lubrańskiego w Poznaniu 1519-1535. Przyczynek do dziejów rozwoju nauk humanistycznych w Polsce, napisanej pod kierunkiem prof. Danysza. Praca została rok wcześniej (w 1921) wydana drukiem. Doktorat Uniwersytetu Poznańskiego otworzył ks. drowi Mazurkiewiczowi drogę do prowadzenia wykładów zleconych z pedagogiki w Seminarium Duchownym, a później także w Wyższej Szkole Handlowej w Poznaniu.

Od 1924 r. był także delegatem arcybiskupim do egzaminów nauczycielskich w Poznaniu, a od 1927 r. wizytatorem nauki religii w nauczycielskich seminariach w archidiecezji gnieźnieńskiej i poznańskiej. Pełnił wówczas odpowiedzialne zadania w Sądzie Metropolitalnym w Poznaniu oraz w Okręgowej Komisji Dyscyplinarnej dla Nauczycieli przy poznańskim Kuratorium. 1 października 1924 r. władze duchowne powołały ks. doktora do pełnienia obowiązków proboszcza w parafii św. Jana Jerozolimskiego na Komandorii w Poznaniu. Odtąd związał się na stałe z Poznaniem. W 1925 r. rozpoczął także prace w Komisji Historyczno - Pedagogicznej do Badania Dziejów Wychowania i Szkolnictwa w Polsce z siedzibą w Krakowie, którą kierował ówczesny prezes Polskiej Akademii Umiejętności prof. Kazimierz Morawski, zaś sekretarzem prof. Stanisław Kot.

Był także członkiem Rady Pedagogicznej przy Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego.

Jako rządca parafii nie zaprzestał więc pracy naukowo - badawczej. Jego działania badawcze i refleksje teoretyczne szły w dalszym ciągu w dwóch podstawowych kierunkach. Skłaniały się z jednej strony w dalszym ciągu ku historii edukacji i w kierunku rozważań nad skomplikowanymi problemami wychowawczymi. W ramach prac badawczych nad historią wychowania, a w szczególności myśli pedagogicznej, oddał się ks. dr Mazurkiewicz pracom archiwalnym i egzegezie nad twórczością i działalnością Benedykta Herbesta retora, filologa, teologa, pisarza pedagogicznego i polemisty, także profesora w Akademii Lubrańskiego w Poznaniu w XVI w. Pracą nad jego poglądami pedagogicznymi i działalnością misyjną i nauczycielską włączył się w proces

JanHellwigtworzenia modnych wówczas na gruncie historii opracowań biograficzno - historycznych. Rezultatem tych prac była habilitacja przeprowadzona w 1926 r. na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie na podstawie ogłoszonej rok wcześniej rozprawy pt.: Benedykt Herbest. Pedagog - organizator szkoły polskiej w XVI wieku. Kaznodzieja - misjonarz doby reformacji. W 1926 r. powołany został na urząd profesora w Seminarium Duchownym w Poznaniu. W dalszym okresie swojego życia naukowego i kapłańskiego interesował się aktualną wówczas problematyką pedagogiczną niesioną m.in. do Polski z zachodu przez tzw. nowe kierunki w wychowaniu. Zebrane materiały i obserwacje naukowe posłużyły ks. prof. dr hab. K. Mazurkiewiczowi jako materiały do odczytów wygłaszanych w stowarzyszeniach katolickich oraz opracowań publicystycznych ogłaszanych w czasopismach pedagogicznych, religijnych i codziennej prasie. Zarządzanie parafią św. Jana Jerozolimskiego zbliżyło proboszcza do zainteresowania się dziejami Zakonu Rycerskiego Joannitów założonego w 1130 r. w Jerozolimie na fundamencie bractwa szpitalnego św. Jana zwanego także Zakonem Kawalerów Maltańskich. Ks. Mazurkiewicz był w związku z tym kapelanem Związku Polskich Kawalerów Maltańskich. Druga wojna światowa zastała ks. profesora przy intensywnych pracach duszpasterskich i politycznych w tajnym Polskim Komitecie Narodowym. W 1941 r. został aresztowany przez gestapo na swoim probostwie i przewieziony do obozu koncentracyjnego w Dachau. W 1942 r. prawdopodobnie przewieziono go w okolice Linzu i pozbawiono życia w komorze ga.1I zoweJ.

Wkład ks. Karola Mazurkiewicza do historii wychowania W rozwoju polskich badań historyczno - pedagogicznych studia nad epoką humanizmu były bardzo silnie rozwinięte. Uprawiali je m.in. zarówno prof. Antoni Danysz, którego uczniem był ks. Mazurkiewicz, jak i profesorowie Kazimierz Morawski i Stanisław Kot ze środowiska naukowego krakowskiego, z którymi poprzez Komisję do Badań Dziejów Wychowania i Szkolnictwa w Polsce utrzymywał stałe kontakty naukowe. To też skłoniło go do zainteresowania się dziejami Akademii Lubrańskiego w Poznaniu, a w szczególności początkami jej działalności. Według oceny ks. Mazurkiewicza zamiarem biskupa poznańskiego Jana Lubrańskiego było stworzenie szkoły akademickiej dla całej Wielkopolski, gdyż Akademia Krakowska przeciwna była nowym prądom humanistycznym. Szkoła miała zapewnić młodzieży wykształcenie w zakresie nauk wyzwolonych przepojonych duchem humanizmu. Autor przedstawił w niej w sposób wyważony i zobiektywizowany powstanie Akademii i jej twórcę, troskę biskupów poznańskich (a w szczególności Piotra Tomickiego, Jana LataIskiego) o jej poziom naukowy i rozwój w oparciu o najnowsze zdobycze wiedzy, program naukowy, problemy kadr naukowych: rektorów, profesorów, uczniów i absolwentów, konflikty na tle personalnym i religijnym pomiędzy profesorami i rektorami itp.12

Książka ks. Mazurkiewicza stanowi do dzisiejszych czasów wspaniałe i podstawowe źródło dotyczące początków działalności Poznańskiej Akademii. Powołują się na nią w całej rozciągłości jako na wiarygodne źródło autorzy współcześnie opracowywanych dziejów Poznania. 13 Swoją pracą wniósł ważny element do dziejów szkolnictwa wyższego na terenie Poznania, a w szczególności do dziejów edukacji uniwersyteckiej i badań naukowych. Znając dobrze epokę humanizmu i jej problematykę edukacyjną w tym także organizację szkolnictwa skupił ks. profesor Mazurkiewicz swoje zainteresowania naukowe na mniej znanych postaciach tego okresu. Wybrał profesora Akademii Lubrariskiego - Benedykta Herbesta. Życie ludzkie bowiem zawsze budziło i budzi w dalszym ciągu zaciekawienie innych ludzi. 14 Relacje o życiu i działalności konkretnych ludzi, przy stałej trosce o unikanie błędów hagiografizmu, zbliżają w sposób istotny może najbardziej "...do pasjonującego procesu tworzenia historii". 15 Ma to szczególne znaczenie, gdy kwestie te rozpatrujemy w aspekcie rozwoju danej społeczności. Tworzenie prac biograficznych wiąże się bowiem z wieloma czynnikami: "... z rozwojem historii nauki, z postępem rozwoju jej metodologii, z antropologicznymi i historiozoficznymi koncepcjami i poglądami określającymi wpływ jednostki na dzieje społeczeństwa, narodu, świata". 16 Do profesury w Akademii Lubrańskiego doszedł Herbest po odbyciu studiów w Akademii Krakowskiej i zdobyciu bogatego doświadczenia w reorganizacji szkół lwowskich, krakowskich, skierniewickich, prywatnych szkół pałacowych i prowadzeniu w nich zajęć w oparciu o przygotowany przez siebie własny program edukacji humanistycznej. W 1562 r. biskup Piotr Czarnkowski powierzył mu obowiązki profesora w Akademii Lubrańskiego, a jako wspaniałemu retorowi rolę kaznodziei katedralnego w Poznaniu. Zarówno jako profesor, jak i jako kaznodzieja włączył się intensywnie w nurt prac nad obliczem Kościoła katolickiego w walce z nowinkarstwem religijnym. Jego praca pisarska i kaznodziejska szła odtąd w dwóch podstawowych kierunkach: doskonalenia pracy kaznodziejskiej poprzez prace nad retoryką oraz dbałość o prawdy wiary przez wydawanie podręczników dla duchowieństwa i świeckich, a w szczególności katechizmów. Do historii przeszedł jednak z przydomkiem organizatora polskiego humanistycznego szkolnictwa średniego XVI wieku. Historyczną wartość posiada też praca ks. Mazurkiewicza pt.: Z za, mierzchłej przeszłości parafji Sw. Jana i Komandorji, wydana w Poznaniu w 1929 r. Refleksja historyczna poświęcona była parafii, którą zarządzał, a w szczególności jej rodowodowi. W dużej mierze wykorzystał dla jej przygotowania pracę Stanisława Karwowskiego pt.: Komandorya i Kościół Sw. Jana Jerozolimskiego w Poznaniu. 17 Dwie pierwsze prace mają ważne znaczenie jako źródło do badania problematyki epoki renesansu, trzecia zaś ukazuje kształtowanie się parafii poznańskiej i rozwoju zakonu Kawalerów Maltańskich. Prace historyczne ks. Mazurkiewicza łączy problematyka poznańska.

JanHellwig

Zainteresowania teoretycznymi i praktycznymi problemami pracy wychowawczej

Jako teoretyk wychowania ks. Mazurkiewicz był rzecznikiem wartości chrześcijańskich, katolickich. Możliwość rozwoju i wychowania człowieka upatrywał w dwóch czynnikach: wrodzonych właściwościach dziecka oraz w skutecznych bodźcach wychowawczych i zyskiwanego doświadczenia. "Ukryte w wychowaniu siły życiowe, pochodzą nie od wychowawcy, lecz od Boga. On je też podtrzymuje i rozwija, człowiek ma tylko dopomagać naturze. "lS Obok wychowania intelektualnego podkreślał znaczenie wychowania etycznego. U możliwiało ono jego zdaniem osiąganie prawdziwej wolności, czy niezależności od niższych namiętności. Sztukę opanowania samego siebie uważał za największe osiągnięcie, swoiste zwycięstwo człowieka nad sobą. Jego zainteresowanie problematyką wychowawczą łączyły się z modnymi wówczas na zachodzie, a także i w Polsce nowymi kierunkami tzw. progresywizmu pedagogicznego przeciwstawiającego się założeniom szkoły tradycyjnej. W tym nurcie rozwijała się również pedagogika religijna zwana także pedagogiką katolicką, nawiązująca m.in. do poglądów Fryderyka Wilhelma Foerstera, Jacquesa Maritaina, Georga Alberta Coe i in., a w Polsce do poglądów ks. Konstantego Michalskiego, Karola Górskiego, Jana Stępa, ks. Juliana Młynarczyka, Jana Kuchty, kan.

Mariana Lecha Kaczmarka, ks. Stanisława Parasa i in. 19 Ks. Mazurkiewicz koncentrował swoją refleksję teoretyczną na problematyce wychowania w świetle chrześcijańskiej prawdy, w szczególności zaś na kwestii wychowania seksualnego, poddając analizie problem pedagogiki wobec kwestii seksualnej. Problematyka ta stanowiła dla niektórych pedagogów okresu "nowego wychowania" ważny przedmiot poczynań teoretycznych i praktycznych. Związane to było m.in. z pracami Zygmunta Freuda, Oskara Pfistera, Cecila Reddiego, a w Polsce także Alberta Dryjskiego tworzącego tzw. nurt pedagogiki seksualnej.2l Wysuwane wnioski w tym zakresie do pracy wychowawczej cechowała nie zwykł a różnorodność praktycznych poczynań wychowawczych. Swoją pracą w tym zakresie Mazurkiewicz przyczynił się do swoistego otwarcia problemu, który także i obecnie prowadzone badania naukowe oraz praktyczne działania pedagogiczne pogłębiają. Badania swoje prowadził na populacji uczniów poznańskich szkół średnich, do których z racji pełnienia funkcji wizytatorskich miał doskonały i dogodny dostęp. Praca wychowawcza łączyła się w poglądach ks. Mazurkiewicza z osobowością nauczyciela. Upatrywał w niej stronę wewnętrzną swoistej "duszy nauczyciela", jak ją nazywał twórca polskiej pedeutologii Jan Władysław Dawid 22 oraz zazębiającą się z nią i nierozłączną stronę zewnętrzną wyrażającą się w opanowaniu metod nauczania i wychowania. Do podstawowych cech wychowawcy zaliczał prawość i stałość charakteru, sprawiedliwość, cierpliwość i wyrozumiałość w egzekwowaniu wymagań, serdeczność i zamiłowanie do pracy z dziećmi i młodzieżą. "Podstawą wszelkich cnót wychowawczych jest zamiłowanie do stanu nauczycielskiego czyli powołanie, inaczej spadnie wychowawca do roli suchego mechanika i ugrzęźnie w rutynie. ,,23

Postulował wysokie kwalifikacje nauczycieli. Podkreślał, iż teoretyczna znajomość prawidłowości występujących w nauczaniu i wychowaniu jest niewystarczająca wobec braku umiejętności stosowania odpowiednich metod i środków w praktyce edukacyjnej. "Dobra metoda nauczania to sztuka strategiczna w ręku nauczyciela, bez której nie ma pedagogicznego zwycięst" 24 wa. Bogata działalność naukowa, pedagogiczna i duszpasterska pozwalają zaliczyć ks. prof. Mazurkiewicza do grona światłych historyków i teoretyków wychowania chrześcijańskiego środowiska poznańskiego, prawie zapomnianych a wartych przypomnienia.

Przypisy

1 Akta personalne ks. Karola Mazurkiewicza. Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu. Syg.

Ka 12674. Część materiałów biograficznych zebrał mgr Piotr Dolata.

2 Herbartyzm - system pedagogiczny wypracowany w XIX w. przez pruskiego pedagoga Jana Fryderyka Herbarta (1776-1841) i jego uczniów.

3 Por. m.in. M. Krupa, Fryderyk Adolf Diesterweg i jego wpływ na polską pedagogikę w XIX wieku. Wrocław... 1976, passim. 4 K. Stasierski, Kształcenie nauczycieli szkół ludowych w Wielkim Księstwie Poznańskim w latach 1815-1914. Bydgoszcz 1967, s. 105 i n. 5 Ks. M. Banaszak, Historia Kościoła Katolickiego 3 x. Czasy nowożytne. l 758 -1914.

Warszawa 1991, s. 362 i in.

6 Ibidem.

7 Polski Słownik Biograficzny. T. XX, s. 311.

8 J. Hellwig, Bernard Chrzanowski (1861-1944). Materiały. Informacje. Sprawozdania Regionalnej Izby Pamiątek Oświatowych. Zeszyt trzeci, Poznań 1988, s. 27 - 29, tenże, Bernard Chrzanowski (1861-1944) w: Amatorski zorganizowany ruch śpiewaczy Wielkopolski w latach 1892-1992. Red. J. Hellwig. Poznań 1992, s. 340-342.

9 J. Hellwig, Działalność pedagogiczna Augusta Cieszkowskiego. Poznań 1978, s. 152 i n.

10 J. Hellwig, Antoni Danysz (1853-1925) jako pierwszy kierownik Katedry Pedagogiki Uniwersytetu Poznańskiego. Kronika Wielkopolski, nr 60. Artykuł w druku.

11 Akta personalne ks. Karola Mazurkiewicza... 12 K. Mazurkiewicz, Początki Akademii Lubrańskiego w Poznaniu (1519-1535). Przyczynek do dziejów rozwoju nauk humanistycznych w Polsce. Poznań 1921, passim. 13 Dzieje Poznania do 1793 r. Red. J. Topolski. Warszawa-Poznań 1988 T. l xx, Autorzy powołują się 12 razy na prace ks. K. Mazurkiewicza. 14 E. Pogórska, Problemy metodologiczne prac biograficznych w zakresie historii wychowania. Rozprawy z Dziejów Oświaty. 1989. T. XXXII, s. 184 i n. 15 A. Gąsiorowski, J. Topolski, Wstęp W: Wielkopolski Słownik Biograficzny. Warszawa.

Poznań 1981, s.9.

16 E. Pogórska, Problemy metodologiczne... s. 184.

17 St. Karwowski, Komandorya i kościół św. Jana Jerozolimskiego w Poznaniu. Roczniki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 1909, T. XXXVI, s.3.

18 K. Mazurkiewicz, Wychowanie w świetle chrześcijańskiej prawdy. Potulice 1937, s. 10.

19 Por. m.in. Ludwik Chmaj, Prądy i kierunki w pedagogice XX wieku. Warszawa 1962, passim. 20 K. Sośnicki, Rozwój pedagogiki zachodniej na przełomie XIX i XX wieku. Warszawa 1967, passim.

21 Ibidem, s. 51.

n J.W. Dawid, O duszy nauczycielstwa. Jedno z ostatnich wydań w zbiorze: Osobowość nauczyciela. Rozprawy, oprać. W. Okoń. Warszawa 1959. 23 K. Mazurkiewicz, Wychowanie w świetle chrześcijańskiej prawdy. ... s.69.

24 Ibidem, s.69.

Powyższy artykuł jest częścią publikacji Kronika Miasta Poznania 1993 R.61 Nr1/2 dostępnej w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej dla wszystkich w zakresie dozwolonego użytku. Właścicielem praw jest Wydawnictwo Miejskie w Poznaniu.
Do góry