"POD PRĘGIERZEM CZYLI WSPOMNIENIA Z CZASÓW OKUPACJI POZNAŃSKIEJ" Fragmenty wspomnień Marii Ratajopracował ARTUR JAZDON

Kronika Miasta Poznania 1993 R.61 Nr1/2

Czas czytania: ok. 22 min.

M aria Rataj, to pseudonim Marianny Rudowicz, autorki opublikowanych w 1962 roku wspomnień "Zaułki grzecznego miasta". Tytułowe wspomnienia "Pod pręgierzem..." stanowią dalszy ich ciąg, opowiadający o latach 1939-1945.

Pierwsza część wspomnień przedstawia - .posłużmy się określeniem Aleksandra Rogalskiego - "peryferyjny, marginesowy odrażający świat melin złodziejskich i nor żebraczych, świat piwnic, suteryn, ziemianek, baraków, brzydkich przedmieść, wiecznie głodnych, brudnych i obdartych dzieci", świat przenikający się, pozostający w ścisłych stosunkach i kontaktach z innym światem - otoczonych szacunkiem ludzi interesu. Podkreślany bardzo duży walor poznawczy tej części wspomnień, jest jakby mniej widoczny w części dotyczącej czasów okupacji, dla którego to okresu w odniesieniu do Poznania ciągle poszukujemy jeszcze informacji o nowych faktach lub potwierdzenia wydarzeń słabo dotąd udokumentowanych, sprawo pewnej określonej randze historycznej. Autorki wspomnień "Pod pręgierzem ..." te sprawy jednak nie zajmują. Nadal jej wspomnienia to przede wszystkim - skonstruowane w oparciu o pozostające w pamięci szczegóły - opowiadanie o losie własnym i swoich bliskich, w którym spotykamy osoby i rzeczy być może błahe z punktu widzenia ich rangi historycznej. Jest to opowiadanie mocno zbeletryzowane, w którym często prawda miesza się z półprawdami czy świadomymi przemilczeniami, pisane w sposób pozwalający dostrzegać starania - nieskuteczne - autorki o stronę literacką wspomnień, który to zabieg służy także wybieleniu bohaterki. Jednak jak i poprzednia i ta część ukazuje bytowanie lumpenproletariatu od wewnątrz, ukierunkowane w swoim opisie wyraźnie na publiczność, przed którą autorka czyni wyznanie ze swego życia, z jednej strony jakby chcąc usprawiedliwić siebie i swoje postępowanie, z druglej ukazać publicznie pewne szersze prawdy i mechanizmy. Ukazanie tego środowiska i jego klimatu, ukazanie tego co uchodziło dotąd raczej uwagi pisarzy i badaczy jest głównym walorem tych wspomnień. Rękopis pamiętnika, z którego pochodzą wybrane fragmenty przechowywany jest w zbiorach Biblioteki im. E. Raczyńskiego w Poznaniu. Wybrane fragmenty ilustrują przede wszystkim wątek obyczajowy, osnuty wokół wydarzeń mających związek z miejscem pracy głównej bohaterki - kuchniami koszarowymi na Golęcinie a później w Cytadeli. Praca w tak zróżnicowanym środowisku - Polaków, volksdeutschow i Niemców, szczególnie niemieckich żołnierzy, dawała możliwość dokonania wielu spostrzeżeń. Te dotyczące sfery obyczajowości są o tyle interesujące, iż pozwalają się autorce wykazać nie tyle kunsztem literackim w budowaniu dialogów, lecz pozwalają czytelnikom w miarę dobrze poznać wyrażane poglądy i służący do ich wyrażania język. Te części pamiętnika nie są, co spotykamy we fragmentach opisowych, tak nasycone pisanymi po latach wstawkami moralizatorskimi, oceniającymi z perspektywy wielu lat ówczesne zdarzenia z określonym założeniem demaskatorskim czy pedagogicznym. Uzyskujemy smutny obraz, w którym morale dużej części tej grupy społecznej, w kręgu której obracała się Maria R., maluje się w czarnych kolorach. Wpisanie się na listę volksdeutschow traktowane jako sposób na ułatwienie sobie życia w tym czasie - co zrobiła też autorka wspomnień - kradzieże, wchodzenie w przeróżne związki i układy personalne także w celu załatwiania spraw wewnątrz grupy objętej wspólnym mianownikiem, to zgodnie z tymi wspomnieniami pewna normalność. Uzyskujemy obraz pewnej szarej rzeczywistości, w której zatarciu uległ podział na to, co dobre i złe. Pewne zdarzenia klasyfikowane są w zależności od kontekstu raz do jednej, raz do drugiej grupy, raz zasługujące na karę, drugi raz jej unikające, przy czym wszystkie podziały mają charakter bardzo względny i trudno poddający się próbom klasyfikacji. Zdajemy sobie jednak sprawę z tego, że na szczęście, dotyczy to tylko pewnej grupy i że opisane mechanizmy nie obowiązywały bezwzględnie wszystkich jej członków. Ponieważ autorka w całym tekście tylko trzykrotnie wymienia daty (początek i koniec wojny, Nowy Rok 1943 roku) trudno poszczególne fragmenty wspomnień szczegółowo datować. Dla lepszego zrozumienia przedstawionych jego części, niektóre z nich poprzedzono jednozdaniowymi tekstami wprowadzającymi w opisywane zdarzenia. Starano się również, gdzie było to konieczne wyjaśnić, kim była opisywana osoba. Opuszczania fragmentów tekstu zaznaczono nawiasem (...). Rażące błędy ortograficzne poprawiono, pozostawiono natomiast szyk zdań, interpunkcję i charakterystyczne dla autorki zwroty oraz sposób pisania wynikając ze sposobu mówienia, tj. końcówki "e" w miejsce "ę".

1. Rataj M. , Zaułki grzecznego miasta. Poznań 1962, s. 8

Maria Rataj

[Niemcy brali Polki do pracy. Czasem.] (s. 4)

"Widząc, że dziewczyna zbyt młoda jeszcze niczego nie potrafi, posyłali je na przeszkolenie do S S, albo parę miesięcy obozu. Jednak najgorszym co mogło być, to wysyłka do pufu. Puw, były to domy publiczne założone dla żołnierzy, nie tylko w Niemczech, ale nawet w podbitym kraju, czyli w większych miastach. Miał i Poznań swój puw przy ul. Rybaki, i nie wszystkie dziewczyny znalazły się tutaj dobrowolnie, czego dowodem było samobójstwo jednej, i próby ucieczki innych. I tutaj umieli Niemcy wykazać swój spryt, wybierając na rajfurki byłe uliczne prostytutki ostatniego nieraz rzędu. Mogły być pewne, że wszystkie zło uczynione młodym dziewczynom ujdzie im bezkarnie".

[Maria R. skierowana została do pracy w kuchni w koszarach, gdzie jej najbliższą przYjaciółką, Z którą wspólnie mieszkała stała się Wiesia.] (s. 29)

"Wiesia poczęła się przebierać, a potem starannie malować.

Wychodzisz? Tak.

Na randkę jak widzę, ciekawe z kim, czy z Frycem.

Taaak - powiedziała trochę speszona.

Myślę czy Kubiakowa Oedna ze starszYch kucharek) jednak nie miała racji, zwiąc was kurwami. Licz się ze słowami A ... razi to panią - dodałam z przekąsem - a jakże to zwać. Własny chłopak z którym chodziło się aż osiem lat, w niewoli i wzdycha...ach, kiedy ujrzy znów to moje panióniu, ten mój krystalik - rozłożyłam teatralnym gestem ręce - a jego świętej pamięci dziewica, pociesza się w tym czasie z Paulem a gdy zabrakło Paula zastąpił go podoficer Fryc. Dziwne jak to umiecie się szybko pocieszyć? Do mężczyzny rosnę a nie do drzewa - rozumiesz? Phiii - żeby trzydziestopięcioletnia kobieta jeszcze rosła, tego to nie słyszałam, i jeszcze do drzewa...ach a nie do byczka, bardzo cię przepraszam (...) Wieśka wyleciała jak wściekła... Zatrzymała mnie mama. Pogniewaliście się z Wiesią? Nieec.ot taka pogawędka, poszło o Fryca.

Czego jej bronisz zamiast pójść w jej ślady. Czy to zbrodnia? Podług mamy to oczywiście że nie. Albo to nie wiem jak jej przechowujecie od Paula listy. Jestem ciekawa jeśli wojna z pięć lat potrwa, od ilu amantów mama będzie te listy zbierała?" (u.)

[Nasza bohaterka pracowała również w kantynie, gdzie jak sama uważała stykała się Z lepszYmi żołnierzami - bo oficerami.] (s. 43-50)

"w pewnej chwili podając każdemu z kolei piwo, podług rangi poczułam jak ręka leitnanika wsuwa mi się pod sukienkę. Co za świnia za kogo mnie ma, trzepnęłam po łapie energicznie. Hallo...panienko, zapomnieliście się jak widzę (...).

To pan się zapomniał, nie jestem dziewką.

Ale harda...ho...ho, ech nie takiem jak ty zdobywał. Same pułkownikowe właziły mi do łóżka, a ty co? Ot zwykła kantyniara. N alej no mi scherry, prędko! (u.) Obsłużywszy ich wyszłam na sale, by koło bufetu odpocząć. Co jeszcze może wywinąć ta świnia myślałam - jak sobie jeszcze więcej wypije. Te same wątpliwości musiał mieć i mój szef, bo gdy po paru minutach wszedł tu za mną powiedział: Słuchaj Maria, musisz uciekać, idź do domu i to zaraz.

Czy...tak źle - spytałam? Może gorzej jak myślisz. Założył się ten wariat, że cię dostanie do wieczora. Jak wiesz ja tu nie wiele mogę, jestem o wiele niższej rangi, a czy cię ktoś z tamtych podpitych obroni wątpię. (u.) Dobrze tylko jeszcze zaniosę im następne piwo, a potem już tu nie wrócę lecz zejdę na dół. (...) Czekaliśmy więc na następne zawołanie, a potem jak gdyby nic poczęłam znów obsługiwać przez stół. Jaka szkoda żeś nie Polka - powiedział mrużąc swe ładne czarne oczy - no... wtedy już byśmy inaczej z tobą potańczyli, poleczka ein, poleczka zwei - zaśmiał się drapieżnie. Pomimo całej pogardy musiałam przyznać, że był jednak bardzo ładny.

Wszystko w nim harmonizowało i widocznie to kobiety musiały mu nieraz już mówić, więc moja odmowa była dla niego czymś niespotykanym, co biło w jego męski honor zdobywcy. Wyszłam jak było umówione do przyległego pokoju, szybko zwalając kitel i biorąc inne buty, no gotowe. Teraz skradając się, zamknąć po cichu drzwi. Przejść przez nie duży korytarz aż tu... masz. Patrzymy na siebie zdziwieni.

On wyszedłszy z ciasnego ustępu - widocznie że wyszedł zaraz po mnie - tutaj podciągał spodnie, a ja... straciwszy nagle głowę, stałam jak wryta tuż o dwa kroki zaledwie od niego. - Wunderbar - zaśmiał się ruszając do mnie. Poczęłam się cofać, krok po kroku i prosić Pana Boga żeby choć ktoś wyszedł. Dalej już nie szło (...) przyskoczył, opasł silnymi rękoma i uniósł od ziemi, obsypując lawiną pocałunków. Zrobiło mi się słabo, przymknęłam oczy (u.) poczęłam się wyrywać. Nie przygotowany na opór puścił mnie zrazu i zdołałam odskoczyć, a gdy dał skok rymnął jak długi. Spojrzałam co się stało. To spodnie. Widocznie w pośpiechu zapiął je źle albo wcale nie i teraz przy szamotaninie

Adaria Ratajpo prostu opadły. Błogosławione niech będą spodnie - westchnęłam - widząc jak pochylony stara się je szybko podnieść, doskoczyłam i z całej siły popchnęłam. Wpadł z krzykiem w muszlę, lecz już ja zatrzasnąwszy za nim drzwi, gnałam na dół. Tak, udało się, teraz nie wie w jakich drzwiach znikłam, a zanim poszuka, będę daleko (...). Patrzę niechętnie na zaloty Fryca do Wiesi. Wygląda na zabajerowaną.

Jeszcze jedno złamane serce i to przez kogo - przez żonatego znajdującego co miasteczko inne gniazdeczko. Boże jakie te baby głupie. Byle kocur zamiałczał już nadstawiają grzbietu do głaskania. Oczywiście, że wszystkie te chłopy twierdzą, że się z żonami nie zgadzają, że są tacy biedni samotni, a samarytanki nie tylko bose ale i gołe, pocieszają je ochotnie. Mam i przecież ja swoje powodzenie, a ten głupi Ludi pracujący w naszej kantynie łazi za mnąjak ćma! Po tej aferze z leitnantemjeszcze głupszy. Aż tu coś w tydzień po tym zatrzymuje mnie i mówi: Mario, przyjdę dzisiaj do twojej mamy i poproszę ją o rękę.

Czy ciebie rąbie - pytam zaskoczona - czy ty wiesz kim jestem.

Przecież ja nie partią dla ciebie, syna jedynaka bogatej dziedziczki winnic nad Renem. Ty poradź się wpierw twojej mamy anie zapomni dodać, że mam dwoje...dzieci, rozumiesz? Już jej to wszystko napisałem, a nawet posłałem twoją fotografie.

Podobasz jej się, i twierdzi że jesteś z charakterem, no... powiedz mogę przyjść? Pomyśl jest wojna, ja może jej nie przeżyję, moja mama pozostanie tam sama, a tak to od razu będzie już miała nas troje, a może i czworo co? Wiesz mi nie mogę, jestem ni w pięć ni w dziewięć, nie jestem wolna to raz, po drugie nie kocham cię, Ludi, i to jest chyba najważniejsze, po co cię mam okłamywać. Ależ Mario, to...to niemożliwe - bierze mnie za'rękę i prowadzi do drugiego pokoju sadowiąc na swoim łóżku. Stary, jak żeśmy przezywali najstarszego wiekiem żołnierza, zrobił perskie (oko) i wyniósł się. Byłam ciekawą co teraz pocznie Ludi taka mamina tuleja i miałam rację. Całuje leciutko jak mgiełkę, a potem aż do znudzenia błaga prosi o to, co się samemu bierze, a to wszystko na konto przyszłego małżeństwa. Wreszcie mam tego dość. Słuchaj, czy ty to małżeństwo wymyśliłeś tylko po to, by mnie dostać? Nie. .. przysięgam to prawda, pokaże ci list, i serio dziś przyjdę do twojej mamy, ale widzisz od tamtego czasu nie mogę ciebie zapomnieć, przecież to było tu na tym samym łóżku, prawda? Tak... więc aby cię uzdrowić powiem ci moją prawdę. To nie był nawet zwykły kobiecy kaprys tu też chodziło tylko o zakład. Zakład, nie rozumiem? Wierzę naiwniaczku. Więc przypomni sobie żeś przede mną chodził z Haliną. Była aż tak pewna siebie, że rzuciła wyzwanie, iż nikt jej ciebie nie odbije, podjęłam je no i aby to było prędzej, bo zakład stanął na tydzień, miałeś tutaj to łóżko. Przecież wygrałam bo już na czwarty dzień nie spojrzałeś na nią, gdyż w tym czasie przeżywałeś rozkosze miłości.

Jak ty tak mogłaś, jak ty mogłaś, a te twoje oczy, nie to ty teraz kłamiesz, złamałaś mi serce. Wielki cymes, a czy nie łamiecie je co dzień przeróżnym Polkom, no to mogłam i ja. Mario... powiedz że kłamiesz, przecież ja cię naprawdę kocham, i co mam teraz począć? Poradzę ci. Pójdziesz z tą swoją potrzebą tam gdzie wszyscy, na Fischereike. Za parę fenigów bez żebrania możesz mieć to co tylko zapragniesz, a jak nie będziesz mógł tam trafić, to spytaj Polaków o Rybaki, to ci z uśmiechem pokażą. A pójdę, żebyś wiedziała że pójdę, choćby tobie na złość (...). Zatrzymał mnie na korytarzu Ludi, trzymając pod pachą pięknie wyszywaną poduszkę na leżankę. Ja ... do ciebie Mario.

Jeszcze mnie nie zapomniałeś - zdziwiłam się.

Nie, na dowód przyniosłem ci poduszkę, a po drugie może SIę namyśliłaś, i teraz będę ci milszy. Kochany z ciebie chłopak Ludi ja naprawdę nie jestem cię warta, ale skąd to masz? Z ... Fryszeraiki.

Co ... buchnąłeś poduszkę z burdelu? Za kogo ty mnie masz - oburzył się - poszłem by tobie zrobić na złość. Miałaś rację, nie wszystkie były prostytutkami, a zaraz w pierwszym dniu spotkałem jedną, o oczach takich jak ty, no i ją wybrałem. Gdy mi powiedziała, że znalazła się tutaj przez głupie imieniny, bo zachciało im się śpiewać i tańczyć (u.) nie dziw się, że nie śmiałem do niej podejść jak do prostytutki. Od tego dnia zachodziłem już do niej codziennie, i tak zostaliśmy przyjaciółmi". (u.)

[Po powrocie ze wsi pracowały nadal w kuchni, skierowane do nowych zadań.} (s. 89-93)

"Ja wraz z Marią G. młodą czarnowłosą mężatką przeznaczone na sale do serwirowania (tj. serwowania). (...). Wiesia i trzy najsilniejsze Polki, do mycia statków, a co już najwięcej przerażało to owe kubły i olbrzymie pięćdziesięciolitrowe gary. Nie dość że były z żelaza i oblewane emalią, ale jeszcze musiano ustawić je na półki, dwumetrowej wysokości (...). Teraz dopiero poznałam koszarowe kobiety. Jakiemi to niewiniątkami były te pierwsze takie młode ufne. Ciekawe co teraz powiedziała by Kubiakowa, gdyby zobaczyła jak Gena łapie żołnierzy gdzieś gdy są pochyleni, by pod kocioł nakłaść węgla. Bali się też tej kresowej dziewczyny oglądając się wpierw gdzie się kręci, lecz Genia umiała zjawiać się niespodziewanie i cabas. (...) Kiedyśmy po skończonym serwirowaniu musiały przejść do kuchni, by również trochę pomóc przeważnie przypadały nam gary, kotły i posadzki. Wówczas wchodziliśmy na wysokie stołki, a przechylając się przez krawędź, nieomal do góry nogami, szorowaliśmy pocąc się i klnąc. (u.) Postawiałam jednak krzesło w ten sposób by na

Alaria Rataj

kuchni stać zawsze bokiem, gdyż dzięki G. żołnierze poczęli do nas podchodzić tak samo jak do nich Genia. Kwiczała niby to Maria G. gdy jakaś łapa wsunięta pod sukienkę okazała się zbyt brutalna, ale to wszystko. Nie pogniewała się nigdy, nie strzeliła w gębę młokosa, a przecież była matką sześcioletniego chłopca. Owszem powiedziała im nieraz że są świniami, lecz śmiali się z tego, bo zaprzeczały temu coraz to mniejsze figi, zaprzeczały i oczy kokietujące, zwłaszcza najmłodszego Hanca. Chłopak był dość ładny, lecz kobiety a zwłaszcza Polki traktował pogardliwie. (...). Nie wiem, lecz myślę że właśnie chamska brutalność Hanca tak podobała się Ger... wej. Miała przecież przystojnego i dobrego męża. Miała kochanka, niemieckiego oficerka, ładnego i spokojnego chłopca, a którego sprowadzała do domu tworząc w ten sposób oficjalny trójkąt, a prócz tego gadano jeszcze różnie, nawet o Stekrze (tj. szefie pracujących w kuchni). Zresztą pary tworzyły się z dnia na dzień, niemieckie, polskie, i mieszane. Znalazła nawet kandydata i freulein Sabor, choć jej końskie zęby osadzone na małpich szczękach, mogły odebrać apetyt. Był to herr Leiman, główny księgowy przybyły z reichu, wcale przystojny i miły facet. Z początku zachodziliśmy w głowę czym go ta małpa o grubych pokracznych nogach wzięła, ale potem okazało się że złapała go na wódkę i żarcie. Robiła to już przed wojną, jako służąca kaptując sobie młodych i wygłodzonych bezrobotnych. Przez wiele lat należała do panien różańcowych, kryjąc pod płaszczykiem pobożności rozwiązłość, dopiero po urodzeniu córki, którą podrzuciła innym, a która jej teraz nie chciała znać, okazała się tym czym była. Potem dostał się w jej łapy i to na długie lata młody też bezrobotny chłopak. Postanowiła się za niego wydać. Niestety. Co innego za wikt babkę obrabiać w ciemnej nocy, a co innego wziąć za żonę. Saborka postarała się zajść w ciążę, a po urodzeniu syna, poszła do jego rodziców. Nie wiadomo czym by się ten szantaż zakończył, na szczęście dziecko zmarło". (u.)

(s. 125-7) "Meitka mająca niby tego swego oficera, pozostała dłużej i zastaliśmy ją z Negrem gdyż tak przezywaliśmy pewnego żołnierza, dla czarnej karnacji i wysuniętych szczękach, a do tego jeszcze ustach. Udowadniał że stare powiedzonko, majtki nie pokrzywy było prawdziwe, gdyż zanurzał w nie aż obie ręce, z przedziwną lubością. Otwierając po skończonej pracy drzwi do piwnicy, gdzie o tej porze już nie powinno być nikogo, cofnęłam się migiem, potrącając Wiesie. A ty czego - warknęła gdyż nastąpiłam jej na palec? - Nic ... musimy dziś zrezygnować z kartofli (które systematycznie kradły), Meitka miętoli się z negrem, a czerwona jak pomidor. To znów przyleciała zadyszana Ania, że Maria P... siedzi nago w pokoju oficerskim, a tu już pora wyjść i przed koszarami stoi jej mąż. To niech stoi jak freier, a ty skąd wiesz o tym? Bom spicia bez dziurkę od klucza.

To spicuj sobie dalej, a bez co by ci oko nie zbielało, dobrze też ześ nie w ciąży, gdyż dziecko dostało by zeza.

Albo to prawda - Ania odeszła oburzona, że nie reaguje na taką fajną wiadomość, była typową dziewczyną wiejską, a jej naiwność i powiedzonka budziły śmiech. Nie utrzymała się też u nas za długo, pomimo młodości i siły. Widocznie Stecker nie znosił głupich. Były nas w tej chwili w jednej tylko kuchni aż cztery Maryśki. Najmłodsza Maria G... typ drobno mieszczański, dość inteligentna i obyta, teraz cały swój kunszt wysilała jak by kokietować Niemców (...). Druga Maria P... starsza o parę lat, również czarna, o zalotnych oczach, posiadała z nas czterech chyba największą ogładę i najprzystojniejszego męża. Ta nie miała właściwie nigdy stałego wybrańca, a raczej korzystała z okazji. N a ogół lubiana, więc babki aby jakoś to usprawiedliwić, mawiały, że mąż widocznie nie wszędzie taki przystojny skoro go zdradza. Teraz następowałyśmy my. Ja i Maria W... Obie dzieci ulicy, obie z Dolnej Wildy, tylko że tamta starsza, obie gardzące niemieckimi kochankami (...).

Porównywałam ją nieraz z tymi naszymi mieszczankami tak przy byle okazji zadzierającymi nosa, i chcąc nie chcąc musiałam czoło pochylić przed tą kobietą dość lekkich obyczajów, bo teraz zdawała egzamin na medal. Czułam i do niej sentyment z innego powodu. Przecież gdyby nie Niko, byłybyśmy krewnymi, bo Lucek mój pierwszy w życiu chłopak, był jej kuzynem. Wspominając tamte czasy, odczuwałam nieraz żal. Kto wie jakie by dziś było moje życie, przecież byliśmy jeszcze wtedy tacy naiwni, i pomimo doświadczonego życia dzieci ulicy, wierzyliśmy w przeróżne cuda i gwiazdki na niebie. Czyż padały między nami jakieś wulgarne słowa? Nie znając też języka poetów, milczeliśmy przeważnie, czując że nasza gwara jakoś do tego nie pasuje, nawet to słowo kocham, nie miało by efektu. A potem już przyśli ci wszyscy inni, padały te tak pożądane gorące słowa, lecz już wiedziałam że je powtarzają mężczyźni przy byle okazji, czyli stary używany frazes. Co innego pierwszy raz". (...). [Maria i Wićsia uzYskały nowe mieszkanie] (s. 130-131) ,,- Kiedy się więc przeprowadzamy - spytała? (Wiesia) Za trzy dni (u.) Ale Wiesiu przyobiecaj mi jedno! N o ... co u.? Że nigdy do tego domu nie wejdzie żaden niemiecki przyjaciel coś w tym rodzaju jak Paul i Fryc, dość mnie tamci kosztowali. Ja mówię oczywiście o wojnie, potem zrobisz jak uważasz, dobrze? Dobrze, ale co ci zawinił Fryc, przecież i ty sprowadzałaś na Marcina starego. Starego - patrzę na nią i przez chwilę się zastanawiam powiedzieć czy nie, chyba tak. Słuchaj Wieśka, nigdy ci nie mówiłam, ale ta wsypa z fryzjerem to dzieło Fryca. Fryzjer był jego przyjacielem, liczyli na to że mnie co najmniej poślą do obozu, a wówczas dostęp do ciebie będzie im łatwy. Te sprawy zresztą są na porządku dziennym. Co do starego jeszcze gorzej, bo przegrałam z kretesem.

Maria Rataj

Przegrałaś ... nie rozumiem? Pamiętasz jak wpraszał się do nas tak - tak - zgodziłam się więc na jego przyjście nie widząc w tym nic złego. Mama Berlinianka, on mający tuż pod Berlinem mleczarnie, niech więc sobie pogadają o tych dawnych wilusiowych czasach. Poleciałam naprzód (...) po godzinie nadeszliście wy i wszystko jak na razie klapło. Potem przyszedł do naszego pokoju, zrobiliśmy kolację, zgadza się - tak - przy kolacji ty wypiłaś zresztą tak jak i my, a potem rozpoczęła się farsa. Farsa ... jaka farsa ... wypiłam tylko kieliszek likieru.

Oczywiście, ale ten kieliszek był od wina, a do tego miałaś słabą głowę.

Wpierw poczęłaś się idiotycznie śmiać a potem podeszłaś do łóżka i zwaliłaś się na nie z rozchylonymi nogami. Że byłam zrozpaczona to mało, byłam wystraszoną i wściekłą. Pozostawiłaś mnie na jego pastwę. Odwalałam go od ciebie jak mogłam, nie myślałam nigdy że w starym śrupie obudzi się męski lew. A potem! No co potem? Oddałam mu siebie.

S . b . ? le le ... czemu. Nie chciałam byś miała z Niemcem bachora, do tego leżałaś bezprzytomna pojękując. Czemu mi o tym mówisz dopiero dziś? Bo nie chcę tu przeżyć podobnego upodlenia rozumiesz.

Ta...ak... - schodzimy już pogodzone i zadumane." (u.)

(s. 159) "Chodziły dziewczyny na budę do jeńców angielskich na Golęcin, a wartownicy niemieccy przymykali na to oczy bo dostawali nie jedno. Aby lepiej ich zrozumieć wiele moich znajomych z koszar, nawiasem mówiąc dziewczyny szesnastoletnie, uczyły się na gwałt angielskiego, a w zamian pojawiały się prześliczne apaszki, jedzono angielską czekoladę i szeptano po kątach mei dar ling. Zapowiedziałam Wiesi, żeby się nie ważyła mi do domu nic podobnego przynosić, bo spalę. Dziewczyny te były jeszcze do tego tak naiwne, że wierzyły zapewnieniom anglika że się z nimi ożenią. Potem się wydało że jak jeden się kochał, inni za drzwiami powłazili na krzesła i podglądali oknem umieszczonym nad drzwiami. To wszystko jednak nie zraziło nikogo i coraz więcej kobiet waliło na Golęcin, zazdroszczono wzajemnie prezentów." (u.)

(s. 195-6) "Było to w ostatnią sobotę sierpnia. Kończyłam z pośpiechem trochę zapóźnioną i dodatkową pracę, bo wszystkie kobiety już prawie poszły, gdy do sklepu wpadł unteroficer. Zapomniano wyszorować schreib budę.

Jak to zapomniano - spytałam - przecież to należy do Meitki.

Tak ... widocznie zapomniała i już sobie poszła, musi ją dzisiaj więc zastąpić inna.

Ciekawe kto, gdy nikogo nie ma.

Nie ... ma, no to chyba pani.

Jaaa ... ani mi się śni. Przecież pan wie doskonale gdzie jego miłość mieszka (tj. Meitka), ot niedaleko stąd, proszę po nią posłać. Pani odmawia? Oczywiście, alboż to ja jestem pachołkiem od popychania! ja ... pani każę - pieklił się, lecz i mnie ponosić zaczęły nerwy, więc skoczyłam do niego, gdy do izby wchodzi ... Meitka. A ... jesteś - Boże jaką on miał głupią minę - a ja myślałem że ... już poszłaś. Jak to ... przecież mieliśmy wyjść razem.

Taak, ale Schreibstuba nie zrobiona.

Przecież miałeś tam posłać kogoś.

Kiedy już wszyscy wyszli a Maria nie chce.

Albo to ona ma tu co do chcenia, a jaki to z ciebie oficer. Maria nie chce, a kto tu rozkazuje. Zionęła taką nienawiścią, że aż dziw że jej nie trafił szlag. Nie pozostawałam jej dłużna, zresztą miałam z nią na pieńku za ten ostatni donos i policzek. Ach ty dziewko wielmożna, ach ty szujo, a gdzieście to przez ostatnie dwie godziny byli, co ... gdy inni charowali jak idioci. Weź sobie teraz twego oficerka za dupę i drałuj z nim szorować aż wam tyłek ognia da. Ja matka pójdę sprzątać bo panna nie dopieszczona, choć się puszcza na lewo i prawo. Proszę się o mojej przyszłej żonie wyrażać inaczej.

Ani myślę i wiem co mówię. Zapytaj jej pan czego tu szukał u niej Neger. Czemu szukała kolczyka w łóżku młodego porucznika teraz na ostatnim kursie (...). Ty jej nie ruszaj - zastąpił mi drogę unteroficer - bo znajdziesz się tam gdzie byś nie chciała. To razem z wami, bo za dużo widziałam i wiem.

Chodź Mario - to Wieśka ciągnęła mnie w stronę drzwi.

Czy ty naprawdę tyle wiesz o nich żeby ich aż wsadzić spytała po drodze. Skąd, za chytrzy na to i o nich wiem najmniej, ale znając ich chciwość można było zaryzykować no nie. Widzisz, że aż pobladł gdym mu to powiedziała (...). Wracałyśmy już w pogodnym nastroju."

[Maria R. przeszła do pracy w koszarach na Cytadeli.] (s. 213-5)

"Na drugi dzień wale więc z Wiesią do pracy, ciekawa jak mnie prZYJmIe Stalowa. Przyjęła nieomal serdecznie.

A Mariechen, dobrze żeś przyszła, trzeba tu zrobić Ordnung.

O ile wiem pani robi to lepiej jak ja.

T ak ... ale te żołnierze tak się rozpuścili że okropnie (...)

Maria Rataj

Oczywiście że zaczęło się od tego małego oficera zaopatrzeniowca (...) wpadł do piwnicy jak bomba i z miejsca zapytał: Ty jesteś nowa tak, a nie okłamałaś czasem zalmaistra, bo my tu przyjmujemy tylko dziewice. Jestem nią, a że tam paru popknęło wianuszek od tyłu to się chyba nie liczy co? Phi u. gwizdnął - toś ty ale markk, no no.

Jak to się swój na swoim poznał - uśmiechnęłam się.

Podrapał się po policzku, potem okręciwszy się na pięcie wyszedł.

Winszuje Mario - powiedziała Stalowa - pierwsze zwycięstwo.

Tych zwycięstw było bez liku, bo herr oficer tracił nerwy, wreszcie wytoczył ostatni kaliber, gumę tylko nie do żucia. Począł się tym bawić od niechcenia, wszystkie głowy pochyliły się nad miskami niżej, a na nie jednej twarzy wykwitł rumieniec. Mnie osobiście to raczej śmieszyło, a ile kobiet uratowała od ciąży i mężczyzn od wenerki. Głupi niewinny kawał rozciągliwej gumki, a jedyną jego zbrodnią że pasuje do miejsca, które jedni nazywają rajem, a inni piekłem, ale wszyscy rozkoszą. Teraz jednak widząc jak rozkoszuje się wrażeniem ten niedorostek w mundurze, postanowiłam mu skrócić cugle. Wstaje i pytam do czego to jest. O to samo chciałem i was spytać - cieszy się jak głupi.

Ach to pan nie wie, taki stary opaper, myślałam że pan już wszystkie burdele odwiedził, taki wyga, widocznie tylko w gębie - wyrywam mu to z ręki i poczynam rozpinać guziki u munduru ... szarpnął się do tyłu zaskoczony. Co pani robi? Nic ... po prostu chcę panu pokazać na co to jest.

Jesteś świnia.

Pan również, a do tego oboje należymy do panpw świata.

Już ja ci pokażę ty ... ja ... oficer niemiecki świnią.

Nic na to nie poradzę, ale nie obrażałam oficera tylko to co ten mundur wdziało, ot zwykłego chłopa. Wybiegł trzaskając drzwiami (...) za kwadrans wołają mnie już na zalmaisterai (u.) Wie pani po co żeśmy ją tu zawołali? Wiem i podtrzymuje to w dalszym ciągu.

Obraziła pani niemiecki mundur.

Nie ... obraziłam tylko tego co nosi ten mundur niegodnie.

N azwała go pani świnią, i o ile wiem w żadnym wojsku nie przepuszczono by takiej obelgi płazem, a do tego jeszcze oficer - powiedział młody leutnant siedzący z boku. A gdyby pan miał córkę, no powiedzmy szesnastoletnią, starannie wychowaną, a która potem pod przymusem musi pracować w koszarach. Tu spotyka tą nagą brutalność żołnierską, a jakby tego nie dosyć, pojawia się tam unteroficer, przerasta swych żołnierzy aż tak, że gdy mu już słów brakuje wyjmuje gumki i pyta pana córkę do czego to służy. Nie na tym koniec. Połowa naszego jedzenia składa się z ersatzów, i gdyna obiad jest kartoflowa sałatka z dodatkiem zamiast majonezu jakiejś cieczy ciągnącej, ten tutaj oficer zjawia się jak zły duch i twierdzi że takie sałatki robi się tylko w koszarach bo dużo w niej chłopów... którym nie wolno chodzić do bab. W rezultacie nikt już teraz w tym dniu obiadu nie jada, a co to znaczy w tych ciężkich czasach zapewne panom wiadomo (...). Może pani odejść, a sprawę rozpatrzymy, to znaczy do pracy (...).

Jakież było nasze zdziwienie gdyśmy na drugi dzień rano ujrzeli naszego małego kroczącego przy boku kolumny udającej się na ćwiczenia". (...)

(s. 223-4) "Przyszła na mIejSCe tamtej (tj. zwolnionej Stalowej) przed wojną pani burmistrzowa i miała wszystko naj. .. (.. .) Szczególnymi względami poczęła darzyć Adzie. Jednak po jakimś czasie spostrzegłam, że Adzia idąc do przeciwległej piwnicy po kartofle, zawsze wybierała taki moment by do tego jeszcze był ktoś trzeci a nie one same we dwie. Widocznie nie chce mieć tamtej za przyjaciółkę, do czego dążyła dość nachalnie Nina (tj. nowo zatrudniona). Pewnego nawet dnia poprosiła mnie bym po kartofle chodziła zawsze z nią.

(...). Nie zawsze jednak mogłam z Adzią chodzić razem, a wówczas korzystała z tego Nina. Ostatecznie myślałam - przecież baba baby nie zje, a jednak. Po powrocie z kantyny tych dwoje nie zastałam, ale aż tutaj dobiegają śmiechy i piski Adzi. Nagle mnie parę razy woła (...). Nie słowa kazały mi pójść ale to głębokie spojrzenie jakie mi posłała Dirka. Coś się w tym kryło i ona wiedziała. Długi piwniczny ganek i oto one, ale w jakiej pozycji. Adzia leży na pyrach i wije się od śmiechu, a Nina na niej. - Co zapasów już wam się zachciewa, to po fajrancie, a teraz się nie wygłupiajcie. Nina trochę się speszyła gdy mnie ujrzała, a Adzia skorzystała z tego wyrwała się jej i uskoczyła za mnie. To ona, powiedziała że nie ma żadnej różnicy czy to chłop czy baba gdzieś sięga i chciała mi to udowodnić. , Swinia, zabieraj się i chodź, a tobie Nina radzę jej więcej nie ruszać, ona do mnie należy. Masz Wieśke.

Ale nigdy nie sięgałam gdzie nie trzeba, teraz mam ich dwie i radzę nie wchodzić mi w paradę, rozumiesz! A ty idiotko - zwróciłam się do Adzi - jak byś miała więcej wstydu to nie śmiała byś się przy tym a dała tamtej w pysk. (...) Po fajrancie gdy wszystkie kobiety wyszły, usiadłam na ławie (...). Nie wiem nawet kiedy zasnęłam i nagle... czyjeś mocne ramiona (słowo wymazane), a na pochylony kark spada lawina gorących pocałunków. Nie czynię najmniejszego ruchu oporu. Niech tam, raz kozie śmierć, alboż to ślubowałam dziewictwo, ale cicho wszedł no, no, i ciekawe kto to, może ten ładny unteroficer co ostatnio tak za mną łazi. Tym czasem pocałunki stają się coraz gorętsze, a zuchwałe ręce błądzą powodując dreszcz, jeszcze chwila a tamte usta dotkną moich, gdy mnie coś pokusiło jednak by spojrzeć.

Maria Rataj

Krzyk... uderzenie i odskok, wszystko w jednej sekundzie, i oto stoimy wi za wi siebie, ja i Nina. Z jej rysów powoli znika namiętność i złość a przebija triumf. Czuje się podle i głupio nawet nie wiem co powiedzieć. Żałuję że cię nie pocałowałam - powiedziała bezczelnie. Ale mam nadzieję że jeszcze na to przyjdzie czas. Widzisz... nie ma różnicy kto, jest tylko jedna, jak, ale czemu milczysz? Zastanawiam się kim jesteś i myślę że gorsza od kurwy.

Płomień przeleciał jej po twarzy, lecz zamiast wybuchu jak się spodziewałam, spokorniała, głos jej drżał gdy poczęła mówić. Jeszcze mi nikt nie powiedział jak ty, a czy to taka zbrodnia, że lubię pieścić, że uznaję piękno kobiecego ciała. Ależ ty uznajesz mężczyzn również, więc jak to. Mężatką jesteś z żołnierzami flirtujesz, rano Adzia a teraz ja, wiesz co się o takiej kobiecie mówi? Nie wiesz... że ma wściekłą macicę. Tak mówi chołota, u nas się stan rzeczy toleruje. Parę lat miałam przyjaciółkę którą kochałam więcej jak męża. On wiedział o tym? Oczywiście, przecież ją ubierałam za jego pieniądze, a w ogóle mężczyźni uważają że rogi przyprawiają tylko oni i kobiety się nieliczą (...) Tak... niespożyte serce miała ta jaśnie pani, otwierała je tak szeroko jak niegdyś podwoje, a że Józek czesko-niemiecki mieszaniec szybko się połapał jakie korzyści to mu przyniesie, więc przewracał oczyma jak neger, prężył wysoko smukłą kibić jak paw, aż pewnego razu przylepiłam mu na plecach kartkę, jajka na sprzedaż. Od tego dnia afiszował się mniej, a Nina prawdopodobnie w duchu klęła. Coś tam musiało nie grać z tym chołyszem choć traciła na niego całe dniówki. Ostatnio stał się nawet tak bezczelny, że czekał na nią tuż przy zalmaisterai i gdy wychodziliśmy ten wyciągał do niej łapę w którą wciskała wszystko. Nagle Nina zawyła i rozerwała na sobie szaty.

Mario - ratuj.

Kurde felek - w chwilach zaskoczenia zawsze wyłazi ze mnie ulica, na nic ogłada, na nic kultura, jak dziura to dziura i cześć. Co mam do cholery robić - rozkładam ręce - Mario ratuj, bo Józef nawalił, na baby nalatujesz, na dziadów też, to co ty do cholery chcesz , i do tego mężatka jak Pan Bóg przykazuje...b...o... Milknę. Osmy, siódmy, dziewiąty cud świata. Przymykam oczy, obuch, Wenus z Milo, Mrodyta z Knidos. Rany Julek że takie coś naprawdę istnieje. Alaaaabaster. Ciało bez chrosty, bez skazy, w każdym kwadraciku piękno nie z tej ziemi, brakuje tylko malarzy artystów by to przenieśli na papier. N a chwilę jestem gotowa nawet przyklęknąć przed tą doskonałością natury, drżą ręce by dotknąć czy to prawdziwe, palą usta spragnione marmurowego dotyku... a potem rzeczywistość, że to Nina i że teraz cierpi. Jednak to samo wrażenie ujrzałam na obliczu Adzi i dwóch sanitariuszy. Czego stoicie jak mumie, trzeba ją zabrać na rewir.

Pomogłam jej się trochę ogarnąć, a żołnierze wynieśli ją nieomal na rękach.

N O parę dni dostanie wolne - powiedziała Adzia.

Jak ją znam przyleci jutro, mąż za stary by go pilnować (...) Miałam rację, Nina przyszła na drugi dzień do pracy pomimo zwolnienia. (u.)

(s. 240) Nie mieliśmy jak na Golęcinie osobnego pokoju czy sklepu gdzie się obierało kartofle i jarzyny, teraz na Cytadeli musieliśmy siedzieć wszyscy w kącie w kuchni obserwowani przez kucharzy. Dla nas okazało się to bardzo niedobrym. Nie można się było ani urwać na chwilę, stłumiono śmiech a o śpiewaniu nie było mowy. Za to Ninie się upiekło. Przez wiele godzin mogła spoglądać w oczy swemu liplingowi, była coraz bardziej zachłanna . .

1 wyzywająca.

Aż pewnego dnia wpadła na szalony pomysł. Za grube pieniądze wynajęła u Niemki na dwa dni i noce pokój, i zamiast do domu poszła z Józkiem. Patrzę teraz na nią z politowaniem. Przyszła do pracy wprost z libes lauby. Blada o zapadłych oczach, trzęsą się jej ręce, nie może nikomu patrzeć w oczy. Czy to było warto - zastanawiam się - i gdzie się podział ten miglanc. Nagle w drugim końcu kuchni bucha gromki śmiech. Kucharze wprost ryczą, a w chwilę potem śmiejemy się z Józka i my. Biedny, och jaki biedny. Kroczy szeroko z grymasem na gębie, a gdyby nie nasza obecność pewnie by pojękiwał. Podszedł do nas jeden z kucharzy. Coś ty na Boga z nim wywijała, urwałaś mu coś - pyta Ninę? A może mu użarła - dodaje inny - przecież mięso na kartki, a to spod ręki - głupiś dodaje jeszcze inny, a wszyscy ryczą - to było och.. .ho.. .ho... spod nogi, nein meine gute, jeszcze coś takiego się nie zdarzyło. , Smiejemy się wszyscy choć w duszy czuję jakiś niesmak, a to afery nie koniec.

Wzywają Ninę do zalmaisterai, i to zaraz.

Będzie granda - mówię - przecież Niemcom nie wolno sprzyjać z Polkami, a jak oficer zechce to może Ninę nawet wysłać do obozu. Albo to ona pierwsza - Zośka wzrusza ramionami - Jadźka ma Franca, Adzia Maksa, ta mała religa też łazi z Polką i dobrze.

Tak... ale nie afiszują się aż tak, a Nina ma wszystkich w duszy (u.) Zalmaister z dwojga złego wybrał na ofiarę Józka, wysyłając go z miejsca karnie na front. (u.) Przez resztę dnia siedziałam dumając co zrobić. Tak innego wyjścia nie ma, trzeba zrezygnować z pary, dość tego bałaganu. Na drugi dzień poszłam na zalmaisterai i podałam wypowiedzenie. (...) Żegnam, się ze wszystkimi... Tak kończę tą drugą dziwną przygodę w mym życiu. Kończę z koszarami i postanawiam się oddać wyłącznie synom i szabrowi. (u.) Czuję że nie mam rodziny, zostali mi tylko Polacy przyjaciele i Wieśka. Jacy się okażą w potrzebie. Ta myśl nurtuje mnie najwięcej, lecz nie chodzi mi o mnie ale o chłopców. Czy postępuję dobrze, to potem się zobaczy, a cofnąć czasu niestety nie można.".

Powyższy artykuł jest częścią publikacji Kronika Miasta Poznania 1993 R.61 Nr1/2 dostępnej w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej dla wszystkich w zakresie dozwolonego użytku. Właścicielem praw jest Wydawnictwo Miejskie w Poznaniu.
Do góry