POZNAŃSKIE SYNAGOGIz jednej strony na celu podkreślenie związku z kulturą europejską, a w przypadku Żydów niemieckich z próbą odwołania się do czasu rozkwitu gmin żydowskich w tym państwie. Z drugiej jednak zadziałał czynnik polityczny, co najlepiej odzwierciedlało stwierdzenie Opplera: "Niemiecki Żyd musi w niemieckim państwie także budować w niemieckim stylu. Romański styl jest na wskroś niemiecki". W stosunku do zaproponowanego przez Opplera modelu prace Cremera i Wolffensteina charakteryzowały się odejściem od obfitej dekoracji w kierunku większego operowania samą strukturą muru. Narzucające się wrażenie przysadzistości bóżnic projektowanych przez firmę prowadzi do wniosku, iż wywodzące się z wczesnego gotyku budowle opplerowskie, które otrzymały zestaw dekoracji romańskich stały się w wydaniu Cremera i W olffensteina "bardziej romańskie". Odchodzenie od zbytniej dekoracyjności, przy równoczesnym operowaniu gładkim murem, prowadziło do tworzenia budowli o większej zwartości. Najlepszym tego przykładem może być druga poznańska realizacja firmy, tj. nowa gminna synagoga przy ulicy Stawnej. Myśl o wybudowaniu nowej synagogi dla ortodoksyjnej części gminy powstała już w 1880 r., w związku z tragicznym stanem budowlanym zespołu przy ul. Żydowskiej 15-18. Jak już wspomniano, nie poprawiły go dwie zakrojone na szeroką skalę renowacje w 1858 i 1883/4 r. W tej sytuacji, powołana przez I. Friedlaendera komisja, w styczniu 1902 roku wniosła o wybudowanie nowej synagogi dla 1100-1200 wiernych. 17 Wybrana pod budowę parcela pomiędzy ulicami: Stawną, Wroniecką, Małymi Garbarami i przedłużoną ulicą Żydowską (w księgach wieczystych Starego Miasta figurująca pod nr 306), zajęta była wówczas przez Zakład S. B. Latza oraz miejską szkołę. W wyniku umowy zawartej 13. 06. 1904 r. pomiędzy przedstawicielami Fundacji Latza oraz poznańskiej gminy zamieniono przynależne grunty, w ten sposób, że gmina otrzymała parcelę nr 306, a Fundacja parcelę nr 337, 338 i 436, tj. teren zajmowany przez stare synagogi przy u. Żydowskiej nr 15-18. Równocześnie gmina została zobowiązana do rozbiórki tych synagog, najpóźniej w miesiąc po poświęceniu bóżnicy przy ul. Stawnej. Na ich miejscu miał stanąć nowy zakład fundacyjny im. S. B. Latza, wykonany według projektu arch. Hoffmanna z 1902 r. 18 W rezultacie nowy Zakład dla Starców i Zniedołężniałych wybudowano w 1910 r., według planów architekta królewskiego, profesora poznańskiej Szkoły Budowlanej Alfreda Grottego, który również nadzorował rozbiórkę starych synagog. Teren należący do miasta, tj. działkę przy ul. Stawnej nr 3 i Małe Garbary nr 12 zakupiono ok. 1904 r. Po ustaleniu programu budowy (koszt całkowity miał wynosić ok. 700 tys. Mk) rozpisano konkurs, na który nadeszło 7 projektów. Komisja złożona z przedstawicieli gminy oraz państwowych władz budowlanych na tajnym posiedzeniu w dniu 10. 05. 1904 r. przyznała I nagrodę projektowi berlińskiej firmy Cremer u. Wolffenstein, który był "artystycznie najdoskonalszy i najbardziej odpowiadający istniejącym warunkom". 19 Kamień węgielny położono dnia 6. 03. 1906 r. Prace budowlane trwały 1,5 roku, a poświęcenie nowej synagogi miało miejsce 5. 09. 1907 r. Koszty budowlane wyno* siły łącznie z wyposażeniem wnętrz 600 tys. Mk, a cena gruntu i regulacje ulicy 250 tys. MK. Jako podstawowego materiału do budowy świątyni użyto dwóch rodzajów cegieł oraz granitu na obiegający cokół i stopnie. Konstrukcję kopuły i empor wykonano z żelaza.

Kronika Miasta Poznania 1992 R.60 Nr1/2

E. Stęszewska- Leszczyńska

Wolnostojąca synagoga zbudowana była na planie centralnym o kształcie krzyża równoramiennego (II. 28). Ramię wschodnie zakończone zostało w formie apsydy, gdzie umieszczono świętą szafę, trybunę oraz chór śpiewaków. Od północy, wschodu i południa apsydę otaczało szereg pomieszczeń dodatkowych, które harmonijnie łącząc się z centralną częścią synagogi tworzyły w planie półkoliste zamknięcie partii wschodniej z nieco wystającą, 5-ciokątnie zamkniętą bryłą bóżnicy tygodniowej na osi. Do kwadratowego skrzyżowania, o ściętych narożnikach od północy i południa przylegały prostokątne ramiona poprzeczne. Ramię zachodnie, przedłużone o trzyczęściowy sklepiony przedsionek, poprzedzała głęboka nisza wejściowa. Całość została ujęta dwoma podłużnymi skrzydłami, które organicznie związane z partią zachodnią mieściły szatnie i klatki schodowe w półkolistych ryzalitach. W synagodze utrzymano ścisły rozdział pomiędzy pomieszczeniami przeznaczonymi dla kobiet i mężczyzn. W związku z tym do głównej sali modlitw wchodziło się przez centralnie umieszczony domek portalowy, natomiast do empor kobiecych prowadziły dwa półkoliście zamknięte wejścia w bocznych ryzalitach. Obszerne wnętrze sali modlitw, przekrytej potężną kopułą wewnętrzną, wspartą na masywnych filarach łączących się ze ścianami, poszerzone dodatkowo o otwierające się do wnętrza, szerokimi arkadami, ramiona - przypominało wnętrza wczesnobizantyńskich bazylik kopułowych z VI wieku (II. 21). Średnica przestrzeni pod kopułą wynosiła 17 m, natomiast zasięg przylegających do niej ramion poprzecznych, przekrytych sklepieniami beczkowymi, 14 m. Szczyt kopuły wewnętrznej osiągał wysokość 20 m, co stanowiło dokładnie połowę wysokości kopuły zewnętrznej. Otwarcie szczytu dolnej kopuły, przez które wpadało światło, zwiększało wrażenie przestrzenności oraz wielkości rzeczywistej przekrycia (II. 22). Duże okna zamknięte półkoliście, umieszczone w ścianach czołowych ramion ponad emporami, były, obok otworu w kopule, głównym źródłem światła w bóżnicy. Parter synagogi zawierał 600 miejsc siedzących dla mężczyzn, ale w razie potrzeby można było ilość miejsc powiększyć o 100. Empory wypełniające północne, zachodnie i południowe ramiona krzyża posiadały taką samą ilość miejsc dla kobiet. Apsyda przekryta sklepieniem konchowym wyodrębniona została z wnętrza, nie tylko poprzez bogactwo nagromadzonych tam sprzętów i dekoracji, lecz również przez podkreślenia znaczenia łuku tęczowego - który był zaopatrzony w ornamentalną dekorację malarską (II. 23). Centrum uwagi stanowił jednak, ustawiony w apsydzie na podwyższeniu, dużych rozmiarów Aaron-ha-kodesz, do którego wiodły symetrycznie po bokach rozmieszczone, półkoliste schody. Poprzedzał go pulpit, a całość oddzielała od sali modlitw ażurowa balustrada, zdobiona marmurem. Na wysokości empor, tylna ściana apsydy została przepruta przeźroczem arkadowym o podwyższonych łukach, nawiązującym do architektury islamu. Wrażenie to potęgowało zwieńczenie kolumn różnorodnymi kapitelami oraz pokrycie ścian ornamentalno-roślinną dekoracją. Znajdujący się za nim ganek pełnił funkcję chóru dla śpiewaków. Skomplikowana partia wschodnia zaopatrzona została w podwójne, niezależne od siebie wejścia w północnej i południowej, dwukondygnacyjnej przybudówce stając się tym samym autonomiczną częścią bóżnicy, mogącą funkcjonować niezależnie od