POZNAŃSKIE SYNAGOGI

Kronika Miasta Poznania 1992 R.60 Nr1/2

Powstanie kolejnej gminnej, tzw. "Nowej synagogi" miało mIejSCe w okresie świetności poznańskiej gminy, przypadającym na kon. XVI wieku i 1 poło XVII stulecia. Klęska pożaru 1590 r., w wyniku którego spłonęła niemal cała dzielnica żydowska, tylko na krótko przerwała "złoty okres". Dała zarazem szansę na odbudowanie dzielnicy w formach murowanych, co też zostało zawarowane zarządzeniem Zygmunta III Wazy. Wobec szeroko zakrojonych prac nad odbudową kamienic nadarzyła się okazja, aby wznieść nową synagogę. Bezpośrednią przyczyną wybudowania "Nowej synagogi" mogła być stale wzrastająca liczba imigrantów żydowskich w mieście, których ilość ocenia się pod koniec XVI wieku na 1500 osób. Nie było to zjawisko lokalne. Proces ten dotyczył obszaru całej Polski, która w ciągu niespełna 80-ciu lat stała się jednym z największych skupisk Żydów w Europie. Znalazło to swoje odzwierciedlenie we wzmożonym ruchu budowlanym. Na terenie Małopolski powstała cała grupa bóżnic murowanych, opartych o centralny wzorzec, by wymienić tylko synagogę w Tarnowie, Przemyślu, Lublinie, Opatowie, czy Zamościu. W samym natomiast Krakowie wybudowano w tym czasie pięć bóżnic, kontynuujących znany schemat jednonawowy (synagoga Kupa z 1590 roku, Wysoka z kon. XVI wieku, Bociana z 1620 r., "Na górce" z pocz. XVII wieku oraz Izaaka z 1640 roku).

Jak wynika z Lustracji dokonanej w 1618 roku 6 poznańska "Nowa synagoga" była już w tym czasie ukończona. Przystawiona od północy do dwóch modlitewni kobiecych przy "Starej bóżnicy", powtarzała z nieznacznymi zmianami jej schemat przestrzenny (II. 24,25). Różnica polegała na rezygnacji z przedsionka, przy zachowaniu dwóch modlitewni, przylegających od północy do sali męskiej. Pominięcie przedsionka, dającego dostęp do "Nowej synagogi" wymuszone najprawdopodobniej ograniczoną ilością miejsca spowodowało przeprowadzenie ciągu komunikacyjnego przez zespół pomieszczeń "Starej bóżnicy". Takie skomplikowane rozwiązanie wejść nie należało do rzadkości w ciasno zabudowanych dzielnicach żydowskich, by wspomnieć tylko synagogę w Fiirth, w której z braku miejsca kobiety korzystały z wejść przeznaczonych dla mężczyzn. Sala męska "Nowej synagogi" zbudowana na planie prostokąta była wyższa i szersza od analogicznej sali w "Starej bóżnicy". Modlitewnie kobiece łączyły się z nią poprzez dwa rzędy prostokątnych otworów w dolnej i górnej strefie północnej ściany. Zamknięte łukiem odcinkowym świadczyły o zmianie stylistyki dokonanej w ciągu XVI -go stulecia (II. 11,12). Dwuprzęsłowa sala przekryta została sklepieniem krzyżowym lub krzyżowo-żebrowym (II. 13). W przekryciu sali i modlitewni osobnymi dwuspadowymi dachami ponownie nawiązano do wzoru "Starej synagogi". Prezentowane zdjęcia ukazują zespół budynków "Starej i Nowej synagogi" po przeprowadzonych w XIX wieku renowacjach. 7 Pierwsza w 1858 roku miała na celu zabezpieczenie pękających murów i sklepień. Wtedy też zastąpiono ceglane podłogi drewnianymi, przystawiono almemor do ściany wschodniej i skierowano wszystkie ławki na wschód. Ponadto zainstalowano oświetlenie gazowe. Renowacja ta okazała się nieskuteczna, skoro już w 1880 roku synagogom groziło zamknięcie przez Policję Budowlaną. W związku z tym gmina podjęła decyzję o kolejnym remoncie, który przeprowadzono w latach 1883-1884 za sumę 70.000 Mk. W wyniku szeroko zakrojo'nych prac, zamieniono dwupoziomową modlitewnie kobiecą przy "Starej synagodze" na klatkę schodową, prowadzącą na nowo wybudowane empory kobiece w salach

E. Stęszewska- Leszczyńskaobu synagog. Podwyższono poziom podłogi w "Starej i Nowej synagodze", oraz w przylegającym od północy do tej ostatniej przedsionku, do poziomu gruntu. Przebito nowe otwory drzwiowe w ścianach południowych i wschodnich obu bóżnic. Na zewnątrz zlikwidowano wysokie, siodłowe dachy na rzecz płaskich, krytych blaahą cynkową, a elewacje otrzymały nowe, ujednolicone dekoracje neoromańskie, przypominające fasadę synagogi przy ulicy Dominikańskiej, zaprojektowaną w tym samym czasie przez firmę Cremer und Wolffenstein (II. 1). Ponadto wyburzono dwa frontowe domy nr 15 i 16 przy ulicy Żydowskiej. Tak szeroko zakrojony remont nie przyniósł zamierzonego efektu, bowiem w okresie ostatniego dziesięciolecia XIX wieku zarząd gminy coraz bardziej skłaniał się do budowy nowej, dużej synagogi, uznając stare za nieprzydatne, a co więcej znajdujące się w coraz gorszym stanie. Omawiając kompleks "Starej i N owej bóżnicy" nie sposób nie wspomnieć o jeszcze jednej, niewielkiej synagodze umiejscowionej w domu poprzecznym zamykającym od północy podwórze zajmowane przez starsze bóżnice (II. 2). Modlitewnia nazywana synagogą N ehemiasza urządzona została w dolnej partii wspomnianego domu, będącego przedłużeniem frontowej kamienicy przy ulicy Żydowskiej nr 21. Złożona na planie prostokąta, zbliżonego do rombu składała się z dwóch części: jednoprzestrzennej sali męskiej oraz dwupoziomowego korytarza, przylegającego do niej od strony południowej (II. 15,16). Dolna część korytarza, podobnie jak sala główna zagłębiona w stosunku do poziomu gruntu pełniła funkcję przedsionka, górna zaś empory kobiecej (II. 14). Na piętrze ponad synagogą znajdowała się sala posiedzeń dostępna z kamienicy frontowej. Znany ze zdjęć widok elewacji południowej omawianego budynku ukazuje stan po renowacji dokonanej w 1883 roku. Przez nałożenie dekoracji neoromańskiej upodobniono ją do pozostałych budowli kultowych na tym podwórzu. W tym też roku dom poprzeczny został najprawdopodobniej przekryty nowym, pulpitowym dachem. Skromna synagoga N ehemiasza po raz pierwszy wzmiankowana w 1735 roku, została najprawdopodobniej wzniesiona po wielkim pożarze dzielnicy żydowskiej w 1717 roku. Niewyróżniająca się architektonicznie miała jak się wydaje duże znaczenie historyczne dla tutejszej gminy. Jak podaje M. Bałaban, została rozebrana dopiero w 1928 roku. 8 Podsumowując należy stwierdzić, że opisane tutaj budynki, podobnie jak grupa bóżnic kazimierskich poprzez swoją formę ciążyły do rozwiązań wykształconych na terenie Niemiec i Czech. Gdy jeszcze w XIV i XV wieku było to usprawiedliwione ogólnymi tendencjami w budownictwie bóżniczym, tak przy końcu XVI stulecia, w okresie narodzin synagogi dziewięciopolowej na wschodzie Polski oznaczało opowiedzenie się za judaizmem ortodoksyjnym, w formach wykszałconych na terenie zachodniej Europy, a szczególnie Niemiec. Tendencje oświeceniowe, które w konsekwencji doprowadziły do Rewolucji Francuskiej, otworzyły nowy etap w dziejach Żydów europejskich. Idee wolności, równości i braterstwa oraz przyznanie rozumowi najważniejszego miejsca we wszelkim działaniu, włącznie z religią, oddziałały na wyobraźnię młodych Żydów pragnących poszerzać swoją wiedzę świecką. Wśród nich wyróżniał się Mojżesz