POZNAŃSKIE SYNAGOGI

Kronika Miasta Poznania 1992 R.60 Nr1/2

W większości mowa będzie o budynkach już nieistniejących, o których wiedzy dostarczają materiały archiwalne, oraz zachowane zdjęcia i plany architektoniczne. Do dzisiaj ocalały zaledwie dwa naj młodsze obiekty, z których jeden jest właściwą synagogą, a drugi Beth-ha-midraszem, czyli domem nauki, w którym również mogły się odbywać spotkania religijne. Zarówno Nowa synagoga przy ul. Wronieckiej, jak i wspomniany Beth-ha-midrasz w Fundacyjnym Schronisku dla Starców i Zniedołężniałych im. Salomona B. Latza przy ul. Żydowskiej nr 15-18 nie pełnią obecnie swojej pierwotnej funkcji, a ich forma architektoniczna uległa daleko idącym przekształceniom. l We wszystkich niemal dostępnych wzmiankach mówiących o początkach gminy żydowskiej pojawia się data 1367, w którym to roku według tradycji miała powstać synagoga. Jak podaje E. Oehlschlaeger 2 znajdować się miała na miejscu Świątyni Gminy Braci, tj. przy dzisiejszym skrzyżowaniu ulic Szewskiej i Dominikańskiej. Nic więcej o niej nie wiadomo; czy była to pierwsza synagoga służąca tutejszej gminie, jakie przybrała formy, czy była budowlą drewnianą, czy murowaną? Jest to szereg pytań na które nie można obecnie udzielić odpowiedzi z powodu braku materiału archiwalnego. Pierwsza źródłowa informacja o szkole-synagodze pochodzi dopiero z 1449 roku, przy czym trudno rozstrzygnąć czy chodzi tu o tę samą, znaną z opowiadań starszą bóżnicę. Nieco wcześniejsza, bo z 1438 roku jest notatka o istnieniu cmentarza żydowskiego, który najprawdopodobniej został umiejscowiony w pobliżu klasztoru Dominikanów. Powstanie pierwszej synagogi, o której posiadamy więcej informacji, a przede wszystkim znamy jej wygląd, 3 przypada na przełom XV i XVI wieku. Wybudowanie "Starej synagogi", bo o niej tu mowa, zostało poprzedzone wydarzeniami piętnastego stulecia, spośród których do najważniejszych należy zaliczyć wzmożony rozwój myśli religijnej, wyrażający się założeniem szkoły talmudycznej pod nazwą "LAMDEJ POSNA", czyli uczonych poznańskich. Działająca w II poło XV wieku uczelnia swą sławę zawdzięczała doskonałym nauczycielom i uczonym, wśród których znani są: Rabin Jorna Turek, Juda z Obornik, Pinchas z Wiednia, Mojżesz z Halle oraz wypędzony z Niemiec Izaak Mintz (Menz) z Bambergu. 4 Od nich najprawdopodobniej pochodziła inicjatywa wybudowania nowej, murowanej synagogi w formach znanych z terenu zachodniej Europy, a przede wszystkim Niemiec. Orientowany budynek "Starej bóżnicy" usytuowany został w środkowej części kwartału, wyznaczonego ulicami Żydowską, Mokrą oraz Wroniecką", dając początek zespołowi gminnych synagog, które aż do 1908 r., tj. do czasu ich rozbiórki stanowiły centrum "miasta żydowskiego" w Poznaniu (II. 1,2,24,25). Znajdując się niedaleko Bramy Wronieckiej, miały łatwe połączenie z przedmieściami, które również zamieszkiwali Żydzi. Stąd też niedaleko było do kutlofu za murem oraz do jatek usytuowanych między murami miejskimi. Wzniesiona z cegły i polnego kamienia w partii fundamentów synagoga, aż do XIX wieku nie była otynkowana, przypominając swym wyglądem jednonawowe kościoły średniowieczne z wysokimi szczytami i stromym dachem (II. 7). W jednoprzestrzennym wnętrzu, doświetlonym rzędem ostrołukowych otworów umieszczonych w górnej partii ściany północnej i południowej, dominowała ściana wschodnia z małą

E. Stęszewska - Leszczyńskawnęką, w której przechowywano zwoje Tory, z czasem zasłoniętą dużych rozmiarów, drewnianym Aaron-ha-kodeszem (II. 3). W pierwszej fazie budowlanej, wyznaczonej na lata pomiędzy przełomem XV i XVI wieku, a 1550 lub 1564 rokiem bóżnica posiadała tylko salę męską, przekrytą trzyprzęsłowym sklepieniem krzyżowym (II. 6). Prezentowała więc typ jednonawowej synagogi, który obok sali dwunawowej był drugim podstawowym rozwiązaniem w europejskim budownictwie bóżniczym, aż do schyłku XVIII wieku. Rozwinięty na terenie Niemiec i Czech w okresie Średniowiecza schemat był wielokrotnie powielany, odpowiadając szczególnie ortodoksyjnemu żydostwu (por. synagoga w Rufach z 1290 r., Pinkasa w Pradze z XIII wieku, przebudowana w XVI wieku, synagoga w Miltenbergu z końca XIV stulecia, Frankfurcie nad Menem z 1460 roku, czy Strzegomiu z XIV wieku).5 Kolejną fazę budowlaną można związać z datą przebudowy w 1550 lub 1564 roku.

Wtedy to do sali modlitw dodano od południa jednokondygnacyjny przedsionek, który w przeciwieństwie do głównej sali nie był zagłębiony w stosunku do podwórza. Przystawianie przedsionków do starszych budynków zapoczątkowane zostało w II poło XVI wieku i wiązało się z rozwojem samorządu żydowskiego. Konieczność wydzielania osobnych pomieszczeń na zebrania kahału i posiedzenia sądów gminnych doprowadziła do budowy przedsionków, które poza funkcjami recepcyjnymi pełniły wszystkie wyżej wymienione zadania. Poznański przykład byłby jednym z wcześniejszych, który następnie został powielony w synagodze gnieźnieńskiej. Zachowany kontrakt na budowę synagogi w Gnieźnie z 1582 roku dokładnie określał program budowlany, który miał powtarzać budowlę poznańską z dominującą salą męską i przystawionym do niej przedsionkiem. Istnienie tego kontraktu jest pośrednio dowodem na to, że modlitewnie kobiece przy poznańskiej "Starej synagodze" zostały dobudowane do niej po tym roku, nie później jednak niż na początku XVII wieku. Pokrywa się to z ogólną tendencją panującą w budownictwie bóżniczym, w którym pod koniec XVI wieku zaczęto nagminnie dodawać do starszych synagog modlitewnie dla kobiet. Od początku XVII wieku stały się one już wraz z przedsionkami stałymi, nieodłącznymi elementami w nowo wznoszonych bóżnicach. Odbiegające od normy (przedsionki wg przepisów talmudycznych powinny być sytuowane od zachodu) umieszczenie przedsionka przy południowej ścianie "Starej synagogi", podyktowane ciasnotą zabudowy, doprowadziło do wybudowania dwóch modlitewni kobiecych przy północnej ścianie sali, a jednej ponad przedsionkiem, która otrzymała nazwę "synagogi nad Starą synagogą". Górne modlitewnie łączyły się z salą męską poprzez dawne ostrołukowe okna (II. 4,5). Konieczność skomunikowania dolnej, północnej modlitewni z salą główną doprowadziła do przebicia otworów w strefie dolnej. Wprowadzenie empory do zachodniej części synagogi oraz zlikwidowanie dawnych modlitewni kobiecych na rzecz przedsionka w XIX wieku spowodowało zamurowanie niepotrzebnych już otworów arkadowych (II. 5). Omawiane modlitewnie, jak i przedsionek uzyskały niezależne od dominującej sali męskiej dachy dwuspadowe, co było częstym rozwiązaniem w dobudowywanych wtórnie pomieszczeniach. Datowanie modlitewni zdaje się potwierdzać zastosowanie w nich przekrycia kolebkowego z lunetami (II. 8).