MNIEJSZOŚĆ NIEMIECKA W POZNANIU W lATACH II RZECZYPOSPOLITEJ

Kronika Miasta Poznania 1992 R.60 Nr1/2

ZBIGNIEW DWORECKI

W historiografii brak publikacji omawiającej całokształt problematyki dotyczącej ludności niemieckiej w stolicy Wielkopolski w latach międzywojennych. Niektóre sformułowane wnioski w opracowaniach, omawiających problematykę mniejszości niemieckiej w Polsce w tym okresie, nie są pozbawione pewnych emocji oraz ukazują zagadnienia, dotyczące tej ludności, w sposób jednostronny. Po wyzwoleniu Poznania i innych miejscowości przez powstańców wielkopolskich w latach 1918-1919 warunki polityczne i bytowe zamieszkałych tu Niemców znacznie się pogorszyły. Po pierwszej wojnie światowej stracili oni na obszarze byłego zaboru pruskiego status narodu panującego nad zamieszkałą tu ludnością polską. Stali się mniejszością narodową, zamieszkałą w granicach odrodzonego państwa polskiego. Utracili przywileje polityczne i ekonomiczne. Znaczna część tej ludności utraciła jednocześnie podstawy materialnego bytu, gdyż w latach rządów zaborcy była zatrudniona w pruskim aparacie władzy lub czerpała zyski z licznej klienteli niemieckiej oraz zamówień instytucji państwowych i samorządowych . Nic więc dziwnego, że większość pozostałych w Poznaniu Niemców charakteryzowała się poczuciem krzywdy. Z ich kręgów pojawiały się najczęściej głosy wyrażające niechęć do Polski oraz społeczeństwa polskiego. Niemcy ci, podobnie jak reprezentanci tej grupy narodowościowej zamieszkali w województwie śląskim i pomorskim, systematycznie opowiadali się za odzyskaniem utraconych pozycji. Odgrywali istotną rolę w dalekosiężnych planach ekspansywnych zachodniego sąsiada Polski. Większość spośród ludności niemieckiej, zamieszkałej przed 1919 r. w Wielkopolsce, wyjechała jednak do Niemiec, podobnie jak z województw pomorskiego i śląskiego. Na terenach tych nastąpiło cofnięcie się niemczyzny. W rezultacie tego województwa zachodnie Rzeczypospolitej charakteryzowały się najmniejszym odsetkiem mniejszości narodowych w Polsce. Zamieszkali na tym obszarze Niemcy odgrywali jednak niewspółmiernie dużą rolę polityczną i stanowili pod względem materialnym grupę uprzywilejowaną.

Z. Dworecki

Ich siła ekonomiczna była zdecydowanie większa od udziału tych Niemców w liczbie mieszkańców. Istniał tu silnie zarysowany problem dysproporcji ekonomicznych między polskim i niemieckim stanem posiadania. Był to wynik polityki zaborcy z okresu przed 1919 r., poparcia natury materialnej i ideologicznej płynącego w latach międzywojennych z ośrodków dyspozycyjnych w Niemczech oraz umiejętnego wyzyskania przez tę grupę ludności zobowiązań Polski w sprawie ochrony mniejszości i postanowień polskiego ustawodawstwa w sprawach mniejszościowych. Niemcy w zachodnich dzielnicach Polski, aktywni na płaszczyźnie politycznej, ekonomicznej, kulturalnej i oświatowej, przyczyniali się do wzrostu świadomości narodowej ludności niemieckiej również w Polsce centralnej i wschodniej, która już w okresie zaborów znajdowała się w sytuacji mniejszości narodowej. Było to zjawisko nowe, niekorzystne dla interesów odrodzonego państwa polskiego. Sformułowane powyżej uwagi, dotyczą w pełni także mniejszości niemieckiej w Poznaniu. Wśród mieszkańców stolicy Wielkopolski była ona pierwszą pod względem liczebnym mniejszością narodową. Rozwijała systematycznie i intensywnie ożywioną działalność narodowo-polityczną i ekonomiczną. Obrona przez nią tradycyjnych wartości narodowych, religijnych i klasowych obejmowała swym zasięgiem także mniejszość niemiecką w innych regionach Polski. Niemcy poznańscy odgrywali także ważną rolę w polityce zagranicznej Niemiec i w kształtowaniu stosunków polsko-niemieckich. W latach międzywojennych Poznań był jednym z najważniejszych ośrodków ruchu narodowo-politycznego, ekonomicznego, kulturalnego, oświatowego i religijnego mniejszości niemieckiej w Polsce. W stolicy Wielkopolski działało sporo niemieckich instytucji i organizacji, które sprawowały wiodącą rolę w wielu ogniwach zorganizowanego ruchu mniejszości niemieckiej na obszarze Rzeczypospolitej. Wśród niemczyzny zagranicznej, mniejszość niemiecka w Poznaniu, podobnie jak w innych miejscowościach dzielnic zachodnich Polski, była faworyzowana przez Republikę Weimarską i III Rzeszę. Zaliczano ją do Grenzlanddeutsche (Niemców granicznych). Wyznaczono jej specjalną rolę w poczynaniach rewizjonistycznych zachodniego sąsiada Polski 4 . Zamieszkali tu Niemcy nie stanowilijednak bloku antypolskiego. Działalność niektórych spośród nich ogniskowała się również w intensywnych wysiłkach zmierzających do kształtowania i rozwijania podwalin pod zgodną współpracę między ludnością polską i niemiecką w Polsce, dla dobra Rzeczypospolitej i obu grup narodowościowych. Zainteresowani oni byli także rozwojem Poznania i jego oddziaływaniem cywilizacyjnym na inne regiony Polski. Czuli się w pełni słowa znaczenia poznaniakami, mieszkającymi w niezaprzeczalnie polskim mieście. Zdecydowana większość spośród niemieckich mieszkańców Poznania charakteryzowała się wysokim poczuciemjedności z narodem i państwem niemieckim. Niemała grupa spośród tych Niemców czuła obcość nie tylko do Polski ale także do narodu polskiego. Powrót do odrodzonego państwa polskiego Poznania i innych miejscowości, należących przed pierwszą wojną światową do Niemiec, uważali za niesprawiedliwe i nie do utrzymania. W ich przekonaniu wszechstronny rozwój stolicy Wielkopolski mógł nastąpić dopiero po ponownym przyłączeniu tego miasta do państwa niemieckiego. Ta ich postawa musiała rodzić sytuacje konfliktowe, podsycające antagonizm polsko-niemiecki. Większość spośród polskich mieszkańców Po