POLACY I NIEMCY W POZNANIU W XIX WIEKU

Kronika Miasta Poznania 1992 R.60 Nr1/2

się nad czynnikami integrującymi i dezintegrującymi obie społeczności. Do czynników integrujących zaliczyć należy wielowiekowe tradycje współżycia na obszarze Poznania Polaków, Żydów i Niemców. Stosunki między nimi, jak podnosi mawca problemu historyk amerykański William W. Hagen, były "relatywnie tlWałe i pokojowe"25. Dalej - to współistnienie sąsiedzkie. W Poznaniu nie powstały getta narodowe. Ludność żyła ze sobą przemieszana. W pielWszych dziesięcioleciach niemały procent Niemców mówił lepiej czy gorzej po polsku, z latami rosła majomość języka niemieckiego wśród Polaków. Przez wiele lat całkiem żywe było współdziałanie w różnego typu stowarzyszeniach, jak również na gruncie towarzyskim, liczne były małżeństwa mieszane narodowo. W ograniczonym stopniu wpływ miało także identycme wyznanie. NajtlWa1szymi okazały się związki ekonomiczne. Do czynników dezintegrujących należy zaliczyć: politykę państwa pruskiego antagonizującą Polaków i Niemców, rozwój nowoczesnego nacjonalizmu, znajdującego swe odbicie w l)'Walizacji ekonomicznej i politycznej, z narodzoną w dobie Kulturkampf identyfikacją u Polaków narodowości i katolicyzmu, na znaczeniu nabierały różnice wyznaniowe, niekorzystną była spadająca u Niemców prawie do zera mąjomość języka polskiego. Mimo, że poznane fakty w dużym stopniu potwierdzają pesymistyczne opinie Mottego i Jaffego na temat współżycia Polaków i Niemców, to wydaje się, że na generalizację zdobyć się będzie można dopiero po szczegółowych badaniach. Istnieją obfite źródła jak akta kościelne obu wyznań, prasa polska i niemiecka. Daje to szanse kontynuowania tego frapującego tematu. Rzecz jest warta zachodu, pozwoliłaby lepiej zrozumieć stosunki polsko-niemieckie, widziane nie tylko jak do tej pory przez pl)'Z1llat wydarzeń politycznych, ale stosunków między ludźmi, któ1Ym przyszło żyć w murach Poznania.

Przypisy:

Bolesław Grześ, Aleksander Kramski, Jerzy Kozłowski, Niemcy w Poznańskiem wobec polityki germanizacyjnej 1815-1920, pod redakcją Lecha Trzeciakowskiego; William w. Hagen, Germans, Polesand Jews. The Nationality Conjlict in the Prussian East 1772-1914, Chicago 1980; Rudolf Jaworski, Handel und Gewerbe in N ationalitiitenkampf, G6ttingen 1986; Manfred Laubert, Die Stadt Posen in neupreussischer Zeit 1815-1847. W: Geschichte der Stadt Posen pod redakcją Gottholda Rhode, N euentdettelsau 1953; Zofia Ostrowska- Klębowska, Architektura i budownictwo w Poznaniu w latach 1790-1880, Warszawa- Poznań 1982; Edyta Połczyńska, Im polnischen Wind Beitriige zum deutschen Zeitungswesen, Theaterleben und zur deutschen Literatur im Grossherzogtum Posen 1815-1918, Poznań 1988; Gotthold Rhode, Posen von der Revolution des 1848 bis zurGrundung des Deutsches Reiches. W: Geschichte der Stadt Posen...,. Maria i Lech Trzeciakowscy, W dziewiętnastowiecznym Poznaniu, wyd. II, Poznań 1987.

Bernhard Franke, Stadtgebiet und Bevolkerung. W: Die Residenzstadt Posen und ihre Verwaltung im Jahre J911, Posen, s. 31; Moritz Jaffć, op. cit., s. 31; Czesław Łuczak, Życie gospodarczo-społeczne w Poznaniu 1815-1918, Poznań 1965, s. 42, 45. Moritz Jaffe, op. cit., s. 407; Marceli Morty, Listy Wojtusia z Zawad De omnibus rebus et quibusdam aliis. Felietony Z lat 1856-1867. Opracowali Zdzisław Grot i Tadeusz Nożyński. Wstęp napisał Zdzisław Grot, Warszawa 1983. List I "Dziennik Poznański" nr 165 - sobota, 22 lipca 1865, s. 49; Cyt. za Edyta Połczyńska, op. cit., s. 81.

L. Trzeciakowski

Marceli Mott y, Przechadzki po mieście, Tom II, Opracował i posłowiem opatrzy! Zdzisław Grot, Warszawa 1957, s. 97; Zdzisław Grot, Hipolit Cegielski 1813-1868, Warszawa-Poznań 1980, s. 195.

5 Zdzisław Grot, Hipolit Cegielski..., s. 70.

Lech Trzeciakowski, Polacy i Niemcy w drugiej połowie XIX wieku. Między dawnymi a nowymi postawami, W: Z badań nad dziejami stosunków polsko-niemieckich , pod redakcją Antoniego Czubiriskiego i Ryszarda Wryka, Poznań 1991, s. 99-102. 7 Marceli Mott y, Przechadzki.., T II, s. 143.

8 Marceli Mott y, Przechadzki.., T I, s. 103-104. "Pręgierz", Pismo satyryczne dla mas szerokich.

15 sierpnia 1913, nr 5; Rudolf Jaworski, op. cit., s. 131-132.

Rudolf Jaworski, op. cit., s. 131; Lech Trzeciakowski, Walka o polskość miast Poznańskiego, Poznań 1964, s. 126-129, 138; Cyt. za Lech Trzeciakowski, Walka o polskość..., 131.

Krzysztof Makowski, Rodzina poznańska w pierwszej połowie XIX wieku, (w druku w Wydawnictwie Naukowym DAM); Nagrobki na cmentarzu parafialnym sw. Wojciecha w Poznaniu.

11 Marceli Mott y, Przechadzki.... T I, s. 283, 388-389.

12 Mieczysław Jabczyński, Na Warcie zatrzymał się czas, : Poznańskie wspominki. Starzy poznaniacy opowiadają, Poznań 1960, Mieczysław Jabczyński, Na Warcie zatrzymał się czas..., s. 95; Max Kretzer, Etwas aus meiner Jugendzeit, W: Deutscher Heimatbote in Polen. Jahrbuch des deutschen Volkstums in Polen, 10. Jahrgang (1931), s. 35.

Marceli Mott y, Przechadzki.., Tom I, s. 321; Listy Z Poznania. Wybór felietonów Z drugiej połowy XIX wieku. Jan Data wybrał teksty, opatrzył je objaśnieniami i napisał wstęp, Poznań 1988; "Orędownik" 1873 nr 91 (4 listopada), s. 174.

15 Marceli Mott y, op. cit., Tom II, s. 228.

16 Marceli Mott y, Przechadzki.., Tom I, s. 468.

1 Krzysztof Makowski, op. cit.

Paul Koch, Erinnerungen eines alten Poseners, W: Aus dem Posener Lande, Jahrgang 1912, Heft 2., s. 51.

Cyt. za Edyta Połczyńska, op. cit., s. 57.

Magdalena Warkoczewska, Towarzystwo Sztuk Pięknych w Poznaniu w latach 1837-1848. "Studia Muzealne" R. IX., Poznań 1972, s. 7-17.

Tadeusz Adam Jakubiak, Kurkowe bractwa strzeleckie w Wielkopolsce, Poznań 1986, s. 59-61.

Witold Molik, Z dziejów polsko-niemieckich kontaktów naukowych. W: Rola Wielkopolski w dziejach narodu polskiego, praca zbiorowa pod redakcją Stanisława Kubiaka i Lecha Trzeciakowskiego, Poznań 1979, s. 161-171. 23 Lech Trzeciakowski, Walka o polskość..., s. 106.

Zdzisław Grot i Jerzy Gaj, Zarys kultury fizycznej w Wielkopolsce, Warszawa-Poznań 1973; s. 14-164; Maria i Lech Trzeciakowscy, op. cit., s. 450-457.

25 William W. Hagen, op. cit. s. 30.