ROZWÓJ POZNANIA W OSTATNIEM STULECIU

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania: Antologia 1990 R.58 [Nr3/4]

i końcu wielkie okresy wojenne: czasy napoleońskie i ostatnią wojnę międzynarodową. Rozwój miast wielkopolskich w pierwszej połowie 19 wieku był dość równorzędny, bez wielkich skoków i bez liczniejszych katastrof rozwojowych. Poznań nie wybijał się siłą rozrostu ponad cały szereg innych miast. Całe W.Ks. Poznańskie wykazało w ciągu wieku 19 i w początkach 20 wieku przyrost ludności mniejwięcej w stosunku 1 % rocznie (w progresji geometrycznej). Ludność miejska wzrastała silniej wprawdzie, mimo to uważamy granicę 1 % za miarodajną przy ocenie, czy miasto wykazało żywotność czy chyliło się ku upadkowi. - W pierwszym okresie miast żywotnych było na ogółem 103 (dla 15 miast brak dostatecznie pewnych danych) jednostek miejskich 69, słabych 31 a bezwzględnie podupadających, t.j. takich,których ludność w ciągu okresu absolutnie się zmniejszyła, 3. Na czele kroczył Wągrowiec (2,78% przyrostu rocznego), za nim szły Bydgoszcz, Ujście, , Nakło, Szamotuły, Srem, Wielichowo, Miasteczko, Trzemeszno, Szubin, Gołańcz i Pleszew (12 miast z przyrostem rocznym ponad 2%). Do silnie rozwijających się należały miasta Wyrzysk, Gniewkowo, Wysoka, Jarocin, Pniewy, Gniezno i Żerków (ponad 1,75%), relatywnie, dobrze rozwijał się Poznań 1,71 i dalszych 13 miast l3 , średnio 11 miase 4 , a dostatecznie 25 miast 15 . Dwie trzecie wszystkich miast, które charakter miejski zachowały do dni naszych, cieszyły się rozrostem zdrowym lub znośnym choć niewybitnym. Trzy miasta kurczyły się już w tym okresie a mianowicie Bojanowo, Witkowo i Obrzycko; były one w r. 1861 mniejsze niż w r. 1816. Gorsze dla licznych miast wytworzyły sie warunki rozwojowe w okresie 1871 - 1910. Olbrzymiego rozrostu nadal miasta wielkopolskie nie zdradzały, a u wielu miast siła rozwoju osłabła. Pozytywny rozrost wykazuje na 118 już tylko 36 osad miejskich, nie dotrzymują kroku ogólnemu rozwojowi zaludnienia 63 miasta, a 19 miast upada poniżej stanu z początku okresu. Zespół miast żywotnych zeszczuplał tak wyraźnie, że stanowił zaledwie trzecią część ogólnej liczby miast wielkopolskich. M i a s t o P o z n a ń p o p r a - wiło się znacznie i wysunęło się bardziej na czoło poc h o d u r o z woj o we g o. Dwa małe miasteczka rosną niezwykle silnie: Solec (3,8% przyrostu rocznego) i Kruszwica (3,4%). Przed Poznaniem (2,31%) kroczą ponadto Inowrocław, Mogilno, Janowiec, tuż za Poznaniem Jarocin, Gniezno, Pakość, Piaski (wszystkie ponad 2%), dalej Bydgoszcz (1,94%), Zbąszyń, środa i Gniewkowo (wszystkie ponad 1,75%). Dobrze rozwijało się dalszych 9 miast 16 , średnio 7 17 , a dostatecznie 6 1 *, reszta słabo (63) lub ujemnie (19 miast)lt. Stwierdzając rozrost miast w czasie od r. 1800 do 1921 zauważyć należy, że czas ten nie stanowi okresu jednolitego: w r. 1800 Wielkopolska należała wprawdzie do Prus, ale niebawem przeszła do Księstwa Warszawskiego i przeżyła wojny napoleońskie, które nie pozostały bez wpływu na ogólne zaludnienie kraju. Przy końcu okresu szalała wielka wojna międzynarodowa, która spowodowała znaczne zeszczuplenie liczb ludności całego kraju wielkopolskiego a zakończyła się oderwaniem Wielkopolski od Niemiec, co znowu było przyczyną niebywałej dotychczas migracji odśrodkowej żywiołu niemieckiego a do

Zygmunt Zaleski

środkowej żywiołu polskiego. Przez wojnę międzynarodową spadła liczba ludności w olbrzymiej większości miast wielkopolskich, a wszędzie obniżyła się rata przyrostu ludności. Gdy więc czas 1816 -1910 jest zasadniczo jednolity, a zmiany powodowane są rozwojem stosunków gospodarczych, to okres 1800 - 1921 obejmuje także wielkie wydarzenia polityczne i ilustruje w efekcie bardzo dobitnie ich wpływ na zaludnienie miast. Okres taki jednakże wybrać należało dla tego, że wykazuje on niejako bilans całej niewoli naszej. W całym zatem czasie od 1800 do 1921 wykazało żywotność 41 miast, słabość rozwojową 72 miasta, a upadek 5 miast. Wielkim rozwojem cieszyły się tylko dwa miasta: Kruszwica i Bydgoszcz (ponad 2% przyrostu rocznego, i to oba takie, które w chwili upadku I. Rzeczypospolitej Polskiej, były niesłychanie osłabione. Względnie dobrym nazwać można rozwój zaludnienia w miastach Inowrocławiu i Poznaniu (1,87%) oraz Jarocin i Wągrowcu (ponad 1,75%). Dalszych 7 miast 20 miało rozrost dość dobry, nastęnych 14 21 średni a wreszcie 12 22 dostateczny. Dwie trzecie miast były słabe a ku upadkowi chyliły się, rozwijając się ujemnie, miasta: Bojanowo, Obrzycko, Zduny'" Rydzyna i Sarnowa. Najwięcej ucierpiało Bojanowo. Wracamy do epoki 1816 - 1910.

Najznaczniejsze miasta następowały w takim porządku: 1816:1. Poznań2. Leszn03. Rawicz4. Bydgoszcz 5 . Kępno 1861: 1 . Poznań2. Bydgoszcz3. Rawicz4. Leszn05. Gniezno 1910:1. Poznań2. Bydgoszcz 3 . Inowrocław4. Gniezno 5 . Leszno 1816:6.Krotoszyn 7. Gniezn08.Rogoźn09. OstrówlO . Zduny 1861: 6. Krotoszyn 7. Ostrów8. Inowrocław9. PleszewIO . Kępno 1910: 6. Ostrów7 . Krotoszyn8. Rawicz9 . N akłol O. Pleszew 1816 :11. Inowrocław12. Grodzisk13. Boj anowo14. Wieleń15. Chodzież , 1861 :11. Srem12. Rogoźno13. N akło14. Czarnkówl5 . Trzemeszno , , 1910:11. Kościan12.Września13. Sroda14. Chodzież15. Srem , 1816: 16.Pleszew17 .Września18. Czarnków19. Smigie120. Swarzędz 1861: 16. Grodziskl7 .Wieleń18. Szamotuły19 . Kościan20 . Zduny 1910: 16. Szamoruły17 .Wągrowiec18.Kępno19. Gostyń20.J arocin Charakterystycznem jest, że w początkach wieku 19. życie miejskie koncentrowało się, nie licząc dominującego zawsze Poznania, głównie na kresach Wielkopolski; na 20 miast było ściśle kresowych 9, a zbliżonych do kresów 3, w roku zaś 1910 pozostała wśród 20 miast największych, wyraźnie połowa dawnych miast kresowych i bliska Kresów. (Nie wliczamy tutaj miast oderwanych do Niemiec, a z niemi byłby obraz jeszcze wyraźniejszy). I otóż prawie wszystkie miasta kresowe rozwijały się stosunkowo tak słabo, że ustąpiły z czasem miejsca miastom bardziej centralnym. Stało się tak z miastami Lesznem, Rawiczem, Kępnem, Zdunami, Bojanowem, Wiele, niem i Czarnkowem oraz bliskie mi Kresów Rogoźnem, Smiglem i - w drobnej mierze - Krotoszynem. Wzmocniły pozycję swą kresową w Wielkim Księstwie Poznańskiem Bydgoszcz tudzież Chodzież. Poza wymienionymi ustąpiły na plan dalszy jedynie Grodzisk i Swarzędz, dwa miasta blisko Poznania położone i nie uprzywilejowane pod względem komunikacyjnym. Awansowały w gronie