ROZWÓJ POZNANIA W OSTATNIEM STULECIU

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania: Antologia 1990 R.58 [Nr3/4]

ZYGMUNT ZALESKI

Istotnym sprawdzianem rozwoju miasta jest historja zaludnienia. Przez długi okres czasu zdoła się w mieście utrzymać taka tylko liczba ludności, jaka znajduje pełne zatrudnienie i utrzymanie w mieście. Charakter ogólny układu pracy i całości źródeł utrzymania bywa w różnych ośrodkach miejskich odmienny, ale suma możności zarobkowania rozstrzyga o rozwoju liczby ludności. Ważną przytem rolę odgrywa stopa życiowa ludności, analogiczne warunki panują na ogół tylko na jednolitem terytorjum, z pewnemi wszakże zastrzeżeniami można porównywać rozwój miast na terytorjach różnych, np. złączonych w jedną całość państwową lub położonych w sąsiedztwie itp. Celem zilustrowania tak pojętego rozwoju miasta Poznania, należy zbadać w pierwszym rzędzie rozrost ludnościowy miast wielkopolskich, dalej rozwój ogólny miast w Polsce a nadto kształtowanie się zaludnienia większych miast w państwie pruskiem, do którego Poznań przez całe stulecie bez przerwy należał. Poznać linje rozwojowe miasta Poznania w czasie ubiegłym, zasadniczo podobnym do obecnego, o ile chodzi o podstawowe warunki gospodarcze, trzeba szczególnie dlatego, aby móc przewidzieć prawdopodobny rozwój miasta w nie dalekiej przyszłości. Władze miejskie sprawie tej poświęciły baczną uwagę tworząc komisję dla zbadania planu gospodarczego miasta Poznania. Z przygotowującego się w związku z pracą tą studjum, przedstawiam tutaj niektóre obrazki i przyczynki. Oceną rozwoju miast zajmowano się często, na ogół wszakże dorywczo tylko, w związku z innemi zagadnieniami, i to zwykle w literaturze statystycznej. Miastom wielkopolskim poświęcił obszerne w tej dziedzinie uwagi ostatnio Hermann Schiitze w pracy "Das Posener Land", dochodząc do pewnych ciekawych wyników, które wszakże dla celów naszych nie wystarczają. W czasie przynależności Poznania do państwa pruskiego od r. 1815 do 1918, decydowała o jego rozwoju w znacznym stopniu konkurencja miast niemieckich. Narzuca się przeto samo przez się porównanie Poznania z większymi miastami pruskiemi. W zespole wielkich miast państwa pruskiego Poznań schodził powoli na coraz dalszy plan. Na terytorjum monarchji pruskiej z r. 1910, było w roku 1816 tylko 9 miast większych od Poznania. Stan ten trwał aż do r. 1857,

Z ygm un t Zaleskiz małe mi wahaniami przypadkowemi (11 przy spisach ludności 1819, 1828 i 1831, 10 przy spisach 1822, 1825 i 1840 a 8 przy spisach 1834 i 1837). Od r. 1858 rozpoczynają inne miasta prześcigać Poznań 1858 i 1861 liczono 11 miast większych od Poznania, 1864 - 14, potem 15, od r. 1880 - 17, poczem w r. 1890 było już miast większych niż Poznań 21, w r. 1895 - 22, w r. 1900 dzięki rozszerzeniu Poznania - wyjątkowo tylko 18, w r. 1905 znowu aż 23, w r. 1910 ostatecznie 22. Tak w ciągu stu lat miasto Poznań spadło z 10 na 23 miejsce w zespole miast wielkich państwa pruskiego. Ogólnie rzecz biorąc, p a n o w a - nie pruskie było w każdym razie znacznie mniej korzystne dla rozwoju Poznania, niż dla miast niemieckich. Słabość rozwoju Poznania była wszakże tylko względna. Jakim bowiem miastom ustąpił Poznań placu? Zawsze większemi były miasta: Berlin, Kolonja, Wrocław, Gdańsk, Królewiec, Magdeburg i Frankfurt nad Menem (7). Stale większy był także Szczecin, z wyjątkiem okresu 1834 do 1839; podobnie Akwizgran, który wszakże w r. 1910 stał się mniejszym od Poznania i stanowił jedyne miasto pruskie efektywnie przez Poznań prześcignięte. Poczdam był silniejszy od Poznania w okresie 1819 - 1833 i 1840, zresztą nie podążył za Poznaniem. Diisseldorf stanął już w r. 1819 przed Poznaniem, ale nie dotrzymał zrazu kroku i dopiero od r. 1871 górował, odtąd już stale. Podobnie Elberfeld był silniejszy niż Poznań w r. 1828 i następnie od r. 1858 począwszy, Kassel tylko w latach 1831 i 1895, Krefeld w 1858 i 1864 - 1899. Hanover wysunął się przed Poznań od roku 1861, Altona i Barmen od 1864, Dortmund i Halla od 1880, Charlottenburg i Essen od 1890, Duisburg, Gelsenkirchen, Schoneberg, N eukolln od 1905; Kilonja była silniejsza 1895 i od 1905, Erfurt tylko 1895. A więc ostatecznie ustąpił Poznań miejsca 14 miastom. Połowa miast tych ma charakter ściśle przemysłowy (7: Elberfeld, Barmen, Diisseldorf, Dortmund, Essen, Duisburg, Gelsenkirchen) , cztery dalsze stanowiły przedmieścia miast olbrzymich (Charlottenburg, Schoneberg, Neukolln przy Berlinie, Altona przy Hamburgu i wielkim porcie), Kilonja jest miastem portowem, a tylko dwa miasta żyły w warunkach mniejwięcej normalnych, podobnie jak Poznań (Hanover, Halla). Miasta podobne (Poczdam, Kassel, Erfurt i Akwizgran) współzawodniczyły z Poznanien, lecz nie zdołały go pokonać, podobnie miasto przemysłowe Krefeld nie zdołało wysunąć się na stałe przed Poznań. W konkluzji stwierdzić można, że P o - znań wytrzymał konkurencję miast analogicznych, uległ zaś licznym miastom przemysłowym tudzież osadom leżącym pod Berlinem i niektórym miastom portowym. Rozszerzając badania porównawcze na wszystkie znaczniejsze miasta byłej monarchji pruskiej, dojdziemy do wyników nieco słabszych. Bierzemy za podstawę liczby ludności tych miast pruskich, które przed rokiem 1910 liczyły więcej niż 25.000 mieszkańców i stwierdzamy ich rozrost w etapach 1816 - 1871 - 1910. Z roku 1816 posiadamy liczby ludnościowe z 86 miast, za lata 1871 i 1910 z 107 miast. Porównania za okresy 1816 - 1871 i 1816 - 1910 ograniczamy do owych 86 miast, a relacje 1871 - 1910 wyliczamy dla wszystkich 107 miast. Poznań wzrósł w okresie 1816 - 1910 o 551%, t.zn. był w roku 1910 - 6 i pół krotnie większy niż sto lat przedtem, w ok r e s i e 1816 - 1871 wzrósł o 134%, a wokresie 1871 do 1910 o 176%.