PIOTR LITEWKA

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1986.10/12 R.54 Nr4

POGLĄDY TADEUSZA SZCZURKIEWICZA NA INDUSTRIALIZACJĘ I URBANIZACJĘ

"Socjologia jest dla T. Szczurkiewicza odrębną nauką, badającą SWOIstą dziedzinę rzeczywistości, dla której fakt współżycia społecznego jest faktem pierwotnym, a zatem bez wyraźnego wyjaśnienia tego co »społeczne« socjolog nie będzie wiedział j ak tłumaczyć zjawiska i procesy zachodzące w sferze rzeczywistości" *. W poszukiwaniu istoty współżycia społecznego dochodzi do konkluzji, iż pierwotnym faktem jest grupa społeczna będąca podłożem występowania wszelkich form zbiorowości, jej też Tadeusz Szczurkiewicz poświęcił najwięcej uwagi w swych publikacjach 2. Zagadnienie industrializacji i urbanizacji nie zostało w szerszym zakresie wyeksponowane. Problematyka ta pojawia się przy okazji omawiania podstawowych problemów socjologii ogó1nej3, przy próbie uściślenia znaczenia takich pojęć jak "urbanizacja" I "industria1iza

. " CJ a « Szersza prezentacja uwag nad wpływem industrializacji na rzeczywistość społeczną występuje w artykule pt. Przemiany świadomości społecznej Wielkopolan 5 . Podjęta około 1949 r. intensywna industrializacja Polski spowodowała przemiany określane w czasie późniejszym jako skutki uprzemysłowienia. Traktując uprzemysłowienie jako zmienną niezależną, warunkującą zjawiska i procesy ekonomiczne, demograficzne, społeczno-kulturalne, reprezentanci różnych dyscyplin badawczych w kraju w coraz szerszym zakresie włączali się w nurt systematycznej obserwacji zachodzących przemianl J. S z c z e p a ń s ki: Poglądy teoretyczno-metodologiczne T. Szczurkiewicza. W: 60 lat socjologii poznańskiej. Praca zbiorowa pod red. A. Kwi1eckiego. Poznań 1981, s. 147.

2 T. S z c z u r k i e w i c z: Niektóre problemy socjologii ogólnej. "Studia Socjologiczne" r. 1970. 8 Tamże, s. 439.

4 Tamże, s. 441.

5 T . S z c z u r k i e w i c z : Przemiany świadomości społecznej Wielkopolan.

"Nurt" r. 1975, li 3.

Piotr Litewka

Związek industrializacji iz urbanizacją rozumiany tutaj jako proces powstawania i rozwoju ośrodków miejskich stanowi niewątpliwie specyfikę XIX i XX w., nie oznacza to jednak, iż osadnictwo o miejskim charakterze właściwe jest tylko dla tego okresu. Miasto jako rodzaj skupiska osadniczego posiada co najmniej 5 tys. lat liczącą histori ę 6. Pogląd, że urbanizacja nowoczesna to następstwo tylko uprzemysłowienia jest uproszczeniem. Niewątpliwie powstanie zakładów przemysłowych, zwłaszcza we wczesnej fazie urbanizacji, było najważniejszym bodźcem wzrostu miast, nigdy nie był to jednak czynnik jedyny. Obok industrializacji, czynniki polityczne, społeczne, kulturalne oddziaływały z różnym nasileniem w różnych środowiskach i różnych fazach rozwojowych na procesy wzrastania miejskich aglomeracji 7 . Autor Studiów socjologicznych wskazując na uproszczenie, jakim jest stawianie znaku równości między procesami społecznymi urbanizacji a procesami społecznymi industrializacji, mniej zainteresowany jest sa, mym powstawaniem ośrodków osadniczych typu miejskiego. Swiadomie ograniczający swe rozważania do sfery rzeczywistości społecznej, skupia uwagę przede wszystkim na profilu socjologicznym miasta. "Nie każde miasto, nawet w wieku XX, miało charakter miasta przemysłowego, miasta, w którym przemysł odgrywał taką rolę, że mógł wyraźnie kształtować socjologiczny profil jego mieszkańców i ich życia społecznego ,,8. Wskazuje na miasta, w których przemysł odgrywa dominującą rolę w ich strukturze społecznej i dynamice rozwojowej, oraz na ośrodki, w których odgrywa on mniejszą lub znikomą rolę. Jak z tego wynika, trwanie miasta i jego rozwój nie są w dobie dzisiejszej jednoznacznie zdeterminowane istnieniem przemysłu. Spotykane w literaturze przedmiotu propozycje typologii miast, konstruowane w oparciu o dominujące funkcje przez nie pełnione, uzmysławiają istnienie wielości ośrodków miejskich, gdzie tzw. funkcja miastotwórcza wcale nie jest reprezentowana jedynie przez przemysł. Miasta-kurorty, miasta uniwersyteckie, miasta wypoczynkowe, czy miasta zabytkowe to tylko niektóre przykłady ośrodków miejskich, których profil socjologiczny nie odzwierciedla wcale lub tylko w stopniu niewielkim obecności przemysłu. (Pomijam w tym miejscu sytuacje miast, które pełnią wiele funkcji równolegle). Kreśląc obraz miasta przemysłowego, Tadeusz Szczurkiewicz stwierdza, iż "najbardziej przemysłowe miasto nie składa się nigdy z ludzi zatrudnionych tylko i wyłącznie w przemyśle, ale musi obejmować rów

6 J. Z i ó ł k o w s ki: Urbanizacja, miasto, osiedle, "Sludia Socjologiczne" r. 1975, s. 110. 7 P. R Y b i c ki: Socjologiczne koncepcje urbanizacji. W: Procesy urbanizacji kraju w okresie XXX-lecia PRL. Praca zbiorowa pod red. J. Turowskiego. Wrocław 1978, s. 24. 8 T. S z c z u r k i e w i c z: Niektóre problemy..., s. 441.

nież pracowników różnych instytucji usługowych (handel, gastronomia, komunikacja, wodociągi i kanalizacja, lecznictwo itp.), pracowników instytucji różnego typu szkolnictwa, pracowników instytucji ku1tura1nok h " 9 -rozryw owyc .

Współczesne miasto to obraz zmieniającej się rzeczywistości, polegającej na rozluźnianiu związków między urbanizacją a industrializacją związków tak silnych we wczesnej fazie industrializacji. Wyraża się to w fakcie, iż tak wśród ludności napływowej, jak i wśród ludności zasiedziałej w mieście, czy tej, która odpływa na pozamiejskie obszary, wzrasta odsetek osób i rodzin utrzymujących się nie z produkcji przemysłowej, lecz z zatrudnienia w różnych rodzajach usług - zjawisko to wynika ze wzrostu cywilizacji miejskiej i zróżnicowania potrzeb miejskiej, zurbanizowanej ludności 10. Tadeusz Szczurkiewicz, wskazując na społeczne aspekty procesów urbanizacji i industrializacji, stwierdza, iż urbanizacji podlega nie tylko wieś, ale i także ośrodek przemysłowy. Budowa zakładu przemysłowego, czasem pociągająca za sobą proces powstawania miasta (np. N owa Huta), nie powoduje równolegle natychmiastowych przekształceń tworzącej się zbiorowości, formalnie miejskiej, w zbiorowość o miejskiej kulturze materia1nej, umysłowej i społecznej li. Industrializacji natomiast, rozumianej tutaj jako lokalizacja zakładów przmysłowych, mogą podlegać wszystkie rodzaje jednostek osadniczych, począwszy od ośrodków wiejskich poprzez miasteczka do dużych miast 12 . Podkreślane przez autora Studiów socjologicznych, nIe uzasadnione utożsamianie industrializacji z urbanizacją, ze względu na niemożliwość wskazania tożsamości tych procesów w zakresie genezy, przebiegu i skutków społecznych, nabiera wyrazistości przy analizie definicji procesu urbanizacji i industrializacji, w których to eksponuje się przede wszystkim ich socjologiczny aspekt. Z tego punktu widzenia urbanizacja jest procesem. U jego podłoża leży idea ruchu, zmiany, płynności. W odniesieniu do zjawisk społecznych, pojęcie procesu społecznego stanowi reakcję przeciwko teorii statycznej oraz przeciwstawia się ono koncepcji społeczeństwa jako strukl s tury . Tadeusz Szczurkiewicz pIsze: "urbanizacja, najogólniej mOWIąc, to proces przejmowania przez wieś w mniejszym lub większym stopniu

9 Tamże.

10 P. R y b i c ki: Socjologiczne koncepcje ..., s. 25.

11 T. S z c z u r k i e w i c z: Niektóre problemy..., s. 442.

12 T .

amze. 13 J. Z i ó ł k o w s ki: Urbanizacja, miasto ..., s. 150.

Piotr Litewka

i zakresie niektórych wzorów społecznych miasta i miejskiego stylu życia, postaw i skali wartościowań, form towarzyskich, zabaw, zwyczajów, obyczajów, sposobu wyrażania się, odżywiania, stroju, urządzenia mieszkań itd. charakterystycznych dla ludności miejskiej. Słowem, przyjmowanie przez wieś pewnych wzorów, form i wytworów charakterystycznych dla miejskiej kultury materialnej, umysłowej i społecznej" u. Takie rozumienie procesu urbanizacji przez autora Studiów socjologicznych zakłada wyrażaną wprost różnicę pomiędzy kształtem rzeczywistości społecznej i społecznymi zasadami funkcjonowania miasta i wsi. Należy oczywiście pamiętać, iż operowanie skrajnymi biegunami: wielkie miasto - wieś, zakłada konieczność uświadomienia sobie całego wachlarza pośrednich ogniw osadnictwa ludzkiego. Dla potrzeb ilustracyjnych można oczywiście konstruować sytuacje modelowe, w tym wypadku: współczesnego wielkiego miasta i tradycyjnej wsi. Urbanizacja - socjologicznie pojęta - jest procesem pozyskiwania określonych cech utożsamianych z typem konstrukcyjnym "miejskiego stylu życia". Proces społecznej urbanizacji, polegający na odchodzeniu od "wiejskiego" bieguna skali: "przybliża nieustannie moment, w którym »miejskość« stanie się sposobem życia właściwym wszystkim ludziom, niezależnie od ich miejsca zamieszkania" lS. Tadeusz Szczurkiewicz, definiując proces urbanizacji jako przyjmowanie - naj ogólniej mówiąc - "miejskości" przez wieś, nie pomija całego kompleksu zagadnień związanych ze zjawiskiem "miejskiej socjalizacji" ludności wiejskiej przenoszącej się do miast 16. We wspomnianym już artykule, poświęconym przemianom świado'" mości społecznej Wielkopolan, Tadeusz Szczurkiewicz zauważa, że: "socjalistyczna industrializacja i urbanizacja [...] powodowały nie tylko stopniową urbanizację i indystralizację napływowej ludności wiejskiej, która przenosiła się niekiedy z całą rodziną do miast, ale i częściową ruralizację miast, zwłaszcza mniejszych, która obok elementów niewątpliwie pozytywnych (pracowitości, sumienności i wartościowych tradycji obyczajowo-kulturowych) wnosdła również pewne elementy nie przystosowane do warunków miejskich i przemysłowych, a niekiedy nawet ne17 gatywne . Obok procesu społecznej urbanizacji wsi, istnieje równoległy, lecz w odwrotnym kierunku podążający, proces ruralizacji miasta. Zasadnicze znaczenie ma tutaj fakt, iż miasto żyje migracją ze wsi. Szczegółowa analiza procesu ruralizacji miasta pozwoliłaby wykazać, jakie strony

14 T. Szczurkiewicz, Niektóre problemy..., s. 442.

15 J. Ziółkowski: Urbanizacja, miasto *.., s. 156.

"T. Szczurkiewicz: Przemiany świadomości społecznej ..., s. 3.

17 T . 4 amze, sżycia społecznego miast noszą na sobie piętno niedawnej przeszłości wiejskiej i jak silny jest jej wpływ. Tadeusz Szczurkiewicz w refleksji nad przemianami świadomości społecznej wyraża przypuszczenie, iż w miarę upływu czasu znikną negatywne aspekty procesu ruralizacji miast. Przekształcenia społeczno-polityczne Polski po II wojnie światowej były ściśle związane z rozbudową i rozwojem upaństwowionego przemysłu 18. Szeroko zakrojony program industrializacji kraju eksponował rolę zakładu przemysłowego, jako funkcyjno-produkcyjnej instytucji państwowej, służącej: - celom gospodarki socjalistycznej, opartej na zasadzie upaństwowienia środków produkcji; - przekształceniu struktury społecznej, stosunków społecznych, osobowości człowieka i świadomości społecznej, zgodnie z wymogami społeczeństwa socjalistycznego 19 . W propozycji Tadeusza Szczurkiewicza industrializacja rozpatrywana od strony socjologicznej "to zmiany w strukturze życia społecznego, w stylu i rytmie życia codziennego, w ruchliwości pionowej i przestrzennej, w formach wzajemnego obcowania społecznego, w zainteresowaniach, ambicjach itd. w kręgach, widnokręgach i perspektywach społecznych, które powoduje zlokalizowany w danym mieście czy wsi określony rodzaj przemysłu 20" . Społeczne konsekwencje uprzemysłowienia przybierają postać zmian strukturalnych, i to zarówno w skali mikro- jak i przede wszystkim w skali makrostruktur społecznych. Mówiąc o zmianach makrostrukturalnych, wskazuje się szczególnie na konsekwencje industrializacji na płaszczyźnie zmian w strukturze zawodowej, w strukturze ludności i w strukturze klasowo-warstwowej 2ł. Charakterystyczną cechą przemian zachodzących w społeczeństwie pod wpływem industrializacji jest wysunięcie się roli zawodowej człowieka, jako określającej jego wartościowanie społeczne i pozycję społeczną 22. W społecznościach lokalnych, industrializacja zmienia organizację zbiorowości, głównie instytucje w niej występujące, zapewniające zaspokajanie potrzeb i regulowanie zachowań. Zmienia też obyczaje i obowiązujące wzory zachowań, formy życia społecznego, typy grup i stosunki między nimi. "Niewątpliwie większe i inne zmiany powoduje lokalizacja ciężkiego przemysłu na wsi czy w mieście i wsiach okolicznych niż np. 10łP Tamże, s. 2. 19 Tamże.

20 T. S z c z li r k i e w i c z: Niektóre problemy socjologii..., s. 442.

21 J. S z c z e p a ń s ki: Społeczne procesy industrializacji. "Studia Socjologiczne" r. 1964, nr 3, s. 47. 22 T. S z c z u r k i e w i c z: Przemiany świadomości społecznej..., s. 3.

Piotr Litewkaka1izacja zakładu przetwórstwa jarzynowo-owocowego, pracującego raczej sezonowo i zatrudniającego przez parę miesięcy kobiety przeważnie pozbawiono kwalifikacji zawodowych 23. Tadeusz Szczurkiewicz, analizując proces przemian świadomości społecznej Wielkopolan" duży nacisk kładzie na znaczenie pracy w przemyśle. J ej wpływ przybiera wielokierunkową postać, powodując m. in. wzrost tendencji do rzeczowej racjonalności. Maszyna jako konstrukcja możliwie racjonalna, ciągłe dążenie do rozwoju techniki produkcyjnej rewolucjonizują sposób myślenia. Zmniejsza to zakres myślenia tradycyjnymi schemaitami. Konsekwencją industrializacji jest proces przewartościowywania nauk przyrodniczych i nauk humanistycznych. N auki przyrodnicze są wysoko cenione, ich rola w okresie rewolucji przemysłowej i intensywnej industrializacji zostaje, w wyniku konieczności obiektywnych, zwielokrotniona. Zakład pracy wytwarza u pracowników swoistą dyscyplinę pracy oraz pojęcie wymierności jej wyników, oparte na obiektywnie stwierdzalnych, intersubiektywnych kryteriach. Podporządkowanie się tym kryteriom jest wyrazem nie tylko wrośnięcia w rolę pracownika zakładu przemysłowego, ale zarazem kształtuj e osobowość społeczną24. Niezwykle cenne publikacje Tadeusza Szczurkiewicza powstały w początkowym okresie uprzemysłowienia Polski. Stąd też niektóre uwagi ich autora mają charakter prognoz. Rozwój badań naukowych w okresie późniejszym pozwala stwierdzić, iż przewidywania te, przynajmniej w części, zostały potwierdzone.

23 T. S z c z u r k i e w i c z: Niektóre problemy socjologii..., s. 442.

24 T. S z c z u r k i e w i c z: Przemiany świadomości społecznej..., s. 3.