ROMAN CZAMAŃSKI

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1986.10/12 R.54 Nr4

TADEUSZ SZCZURKIEWICZWSPÓŁTWÓRCA POLSKIEJ SOCJOLOGII (1895-1984)

"Należy do tych nielicznych uczonych, którzy stworzyli własny styl uprawiania swojej dyscypliny naukowej" - stwierdził współczesny mu wybitny socjolog prof. dr Jan Szczepański, jednocześnie zaś zarzucił, że nie jest niestety pisarzem płodnym l. Istotnie, po zebraniu tego co opublikował w czasie sześćdziesięciu trzech lat swojej naukowej działalności okazuje się, że nie jest to liczba imponująca, za to jakość tych prac, ich nieprzemijająca aktualność, trwałe ślady organizatorskiego działania Tadeusza Szczurkiewicza są godne najwyższego uznania. Jeśli do tej liczby dodamy 160 so- Tadeusz Szczurkiewicz cjologów, których wykształcił i promował, a dziś zajmujących w sporej liczbie czołowe pozycje w naukach społecznych oraz w społeczno-gospodarczym życiu kraju - to śmiało możemy stwierdzić, że był człowiekiem niezwykle twórczym i płodnym. Tadeusz Szczurkiewicz urodził się dnia 20 listopada 1895 r. w Pilźnie koło Tarnowa, w rodzinie inżyniera, specjalisty budowy dróg i mostów Władysława Szczurkiewicza i jego żony Marii z Grohmanów. Uczęszczał do gimnazjum klasycznego w Gorlicach, gdzie w 1914 r.

zdał z odznaczeniem egzamin maturalny. W czasie nauki, młody Szczurkiewicz szczególnie wyróżniał się znajomością literatury pięknej, sztuki, filozofii i nauk przyrodniczych.

'J. Szcze}2ański: Po}<lądy teoretyczno-metodologkz.n Tadeusza Szczurkiewicza. "Ruch Prawniczy, ERonomicmy i Socjologicmy" r. 1976, nr 1.

2«

Roman Czamański

Wybuch I wojny światowej przerwał zainteresowania naukami absolwenta gorlickiego gimnazjum. W 1915 r. Tadeusz Szczurkiewicz został wcielony do armii austriackiej, skąd pod koniec wojny przeszedł do Wojska Polskiego, w którym służył' do końca marca 191,9 r. Prosto z wojska zapisał się na Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, gdzie od kwietnia 1919 r. został studentem Wydziału Filozoficznego. Zgłębiał tam wiedzę filozoficzną jako przedmiot główny oraz filologię polską jako przedmiot dodatkowy. Duży wpływ na kształtowanie jego poglądów mieli ówcześni profesorowie filozofii: Tadeusz Karbowski, Władysław Rubczyński i Władysław Heinrich; literaturoznawcy: Ignacy Chrzanowski i Stefan Widakiewicz oraz językoznawca Jan Łoś. Wkrótce jednak Szczurkiewicz opuścił Kraków i przeniósł się do nowo powstałego Uniwersytetu Poznańskiego, aby od początku roku akademickiego 1919/1920 studiować filozofię, polonistykę i etnografię. Przyciągnęły go tu znakomite nazwiska i wiedza profesorów Stanisława Dobrzyckiego, Michała Sobeskiego a zwłaszcza Jana M. Bystronia. Aby zdobyć środki na studia, pracował w charakterze bibliotekarza w Zakładzie Historii Literatury Polskiej. Kiedy w kwietniu 1920 r. przybył do Poznania ze Stanów Zjednoczonych Ameryki Płn. Florian Znaniecki, powołany na stanowisko profesora Katedry Filozofii Kultury, pod wpływem jego wykładów Tadeusz Szczurkiewicz, przejęty oryginalnością i śmiałością poglądów tego twórcy polskiej socjologii akademickiej, zrezygnował z filozofii na rzecz nowej gałęzi wiedzy, wprowadzanej przez Znanieckiego. Nadal jednak pogłębiał wiedzę psychologiczną i etnograficzną. Rozpoczął również pracę nad zorganizowaniem Biblioteki Socjologicznej.

Florian Znaniecki wcześnie dostrzegł uzdolnienia Tadeusza Szczurkiewicza i w 1922 r. powołał go na sekretarza jury "Konkursu na życiorys własny robotnika polskiego". Już sama inicjatywa zorganizowania tego konkursu, zapoczątkowującego badania nad klasą robotniczą, była ewenementem w skali europejskiej. W 1925 r. Tadeusz Szczurkiewicz był członkiem Komitetu Redakcyjnego kwartalnika "Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny", a od 1931 r. kierownikiem jego działu socjologicznego. W tym czasie opublikował kilka prac i recenzji, wyróżniających się śmiałością i krytyczną analizą ujęcia tematów. Przez pewien czas był redaktorem odpowiedzialnym "Przeglądu Socjologicznego" oraz kierownikiem wydawnictwa Polskiego Instytutu Socjologicznego. Był współorganizatorem oraz prezesem pierwszego uniwersyteckiego Koła Socjologicznego. Powołany przez Floriana Znanieckiego na asystenta oraz sekretarza Instytutu, prowadził żywą działalność na rzecz rozwoju mało wówczas jeszcze znanej w Polsce wiedzy o społeczeń

stwie. Instytut, choć związany personalnie z Uniwersytetem Poznańskim, był do końca 1928 r. placówką niezależną, a następnie został przekształcony w Polski Instytut Socjologiczny z siedzibą w Poznaniu. , Swiadczy to o randze, jaką rozwijana tu nauka o społeczeństwie zdobyła w kraju. W 1931 r. Tadeusz Szczurkiewicz uzyskał z wysokim wyróżnieniem summa cum laude tytuł doktora filozofii z zakresu socjologii na podstawie pracy Sugestia społeczna. Tadeusz Szczurkiewicz jako jeden z najoryginalniejszych adeptów socjologii polskiej, tworzonej przy wybitnym jego udziale w Poznaniu przez Floriana Znanieckiego, pełnił w latach 1929-1936 obowiązki sekretarza Rady Naukowej Polskiej Instytutu Socjologicznego, a od 1 stycznia 1937 do 31 sierpnia 1939 r. był wicedyrektorem zarządu głównego tegoż Instytutu. W 1938 r. Tadeusz Szczurkiewicz habilitował się na podstawie rewelacyjnej pracy, Rasa, środowisko, rodzina, uzyskując również stopień docenta Uniwersytetu. Praca ta wzbudziła ogromne zainteresowanie w środowisku naukowym nie tylko w kraju. "Nie ma dotąd w socjologii - piszą Andrzej Kwilecki i Janusz Ziółkowski - lepszej od dokonanej przez poznańskiego uczonego krytyki kierunku demograficznego i rasowo-antropologicznego w nauce o społeczeństwie. Zamieszczoną w tym tomie Modą na socjologię czyta się tak, jakby ukazała się współcześnie [...] Do dziś aktualne, mimo ogromnego wzbogacenia się materiału empirycznego, pozostały systematyczno-teoretyczne twierdzenia zawarte w studium Rodzina w świetle etno-socjologii. Nieprzemijającą wartość mają takie studia jak: Psychologia a socjologia, Wpływ prasy codziennej oraz Znaczenie teorii dla praktyki 2. Wracając do krytycznej pracy Rasa, środowisko, rodzina, zwróćmy uwagę, że ukazała się ona w czasie, gdy nabierały rozmachu obłędne praktyki rasistowskie w hitlerowskiej III Rzeszy, powołujące się na teorie rasowo-antropologiczne. Od 1931 r. Tadeusz Szczurkiewicz prowadził wykłady (z prawem egzaminowania) na IV roku Wydziału Prawno-Ekonomicznego Uniwersytetu Poznańskiego oraz był wykładowcą socjologii i psychologii w Wyższym Katolickim Studium Społecznym w Poznaniu, z nominacji ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego. Poza psychologią i socjologią ogólną, Tadeusz Szczurkiewicz zajmował się psycho-socjologią dziecka i młodzieży oraz socjologią miasta i wsi, w tym też dopiero rodzącą się socjologią prasy. Właśnie socjologia prasy oraiz krytyczne

2 60 lat socjologii poznańskiej. Praca zbiorowa pod red. A. Kwi1eckiego. Poznań 1981, s. 25.

Roman Czamański

spojrzenie na "modę na socjologię" świadczą o oryginalnym - obok obnażenia błędów teorii rasowo-antropologicznych - oraz wciąż aktualnym wkładzie Szczurkiewicza do nauki o społeczeństwie. "Doniosłość prac Szczurkiewicza polega przede wszystkim na przenikliwości krytycznej. Studium Moda na socjologię pozostaje ciągle nie tylko głosem ostrzeżenia, ale także zasobem wskazówek godnych zastosowania. Natomiast Wpływ prasy codziennej jest przykładem zastosowania ogólnych teorii socjologii i psychologii społecznej do analizy jednego złożonego zjawiska. Mimo iż od czasu opublikowania tego studium w 1931 r. minęło 40 lat, nie napisano do tego czasu nic lepszego na temat prasy i dziennikarstwa" - pisał Jan Szczepański 3 . W pierwszych miesiącach II wojny światowej Tadeusz Szczurkiewicz wymknął się z rąk poszukujących go w okupowanym Poznaniu hitlerowców. W Warszawie początkowo utrzymywał się z udzielania lekcji języka niemieckiego, następnie pracował w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych w charakterze referenta, później w sekretariacie generalnym Zakładu. Obok pracy zarobkowej, nie zważając na zagrożenie życia, Tadeusz Szczurkiewicz z miejsca włączył się do tajnego nauczania. W 1942 r.

kierował Sekcją Socjologii w Tajnym Uniwersytecie Ziem Zachodnich, a na jego wykłady uczęszczało wielu wysiedlonych do "Generalnego Gubernatorstwa" młodych Wielkopolan oraz studentów z Warszawy i innych stron okupowanego kraju. Prowadził także zajęcia z socjologii ogólnej w Sekcji Ekonomicznej Wydziału Prawno-Ekonomicznego Uniwersytetu Ziem Zachodnich oraz z historii i socjologii na dwóch tajnych kompletach. Tajne komplety rozrastały się w prywatnych mieszkaniach okupowanej Warszawy mimo nieustannego tropienia ich przez hitlerowców, mimo tragicznych likwidacji wielu grup słuchaczy i wykładowców. Również Tadeusz Szczurkiewicz padł ofiarą łapanki. Aresztowany, przebywał na Pawiaku, skąd udało mu się wydostać na wolność. Włączając się w nurt konspiracyjnej działalności, Tadeusz Szczurkiewicz przejął w połowie 1943 r. funkcję kierownika Naukowego Instytutu Propagandy Polskiej, którego zadaniem była koordynacja raportów o zbrodniach hitlerowskich na ziemiach okupowanych i wysyłanie ich na Zachód. Działalność tę prowadził do dnia wybuchu Powstania Warszawskiego. Wywieziony po upadku Powstania wraz z żoną Aleksandrą do obozu w Pruszkowie, a następnie do Łambinowic, trafił poprzez liczne inne obozy do fabryki w Christianstadt, gdzie Szczurlkiewiczowie pracowali jako robotnicy do momentu wyzwolenia przez oddziały radzieckie w 1945 r.

. 'J ...Szcze.nański: Poglądy teoretyczno-metodologiczne ... W: 60 lat socJologII ..., s. 152

Wrócili do Poznania w maju. Tadeusz Szczurkiewicz z miejsca włączył się w nurt tworzonego na nowo Uniwersytetu Poznańskiego. Rekomendowany przez przebywającego od czasów przedwojennych w Stanach Zjednoczonych Ameryki Płn. Floriana Znanieckiego, Szczurkiewicz objął kierownictwo Katedry Socjologii, rekonstruując ją wprost z niczego. Przepadły cenne zbiory Instytutu, w ruinach legły pomieszczenia. Wszystkie zajęcia odbywały się w jednym pokoiku w Collegium Medicum. Po reaktywowaniu studiów socjologicznych na Wydziale Humanistycznym, Szczurkiewicz od 1 listopada 1945 r. był jednocześnie profesorem nadzwyczajnym w Katedrze Socjologii na Wydziale Prawno- Elkonomicznym U niwersytetu w Toruniu. Starczyło mu jeszcze sił i czasu na prowadzenie niezwykle ciekawych wykładów z socjologii w poznańskiej Akademii Handlowej.

Od pierwszych miesięcy 1945 r. z pasją przygotowywał kadry socjologów polskich, z których wielu pozostawiło po sobie trwałe ślady w nauce i życiu społeczno-gospodarczym odbudowującego się kraju. Na zlecenie Ministra Oświaty zorganizował na Uniwersytetach w Poznaniu , i Toruniu międzyuczelniane Studium Nauki o Polsce i Swiecie Współczesnym (1949). Obck pracy dydaktyczno-naukowej, włączył się w szeroki nurt działalności towarzystw naukowych. Działał w Komisji Socjologicznej Polskiej Akademii Umiejętności, w Komisji Nauk Społecznych Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, w Radzie Naukowej Polskiego Instytutu Prasoznawczego, w wielu komisjach powołanej później Polskiej Akademii Nauk, w Komitecie Badań Rejonów Uprzemysłowionych i Komitecie Badań nad Kulturą Współczesną oraz w Komisji Nauki przy Komitecie Centralnym Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Organizował w Poznaniu i Toruniu oddziały Polskiego Towarzystwa Socjologicznego i był członkiem ich władz. Współpracował z redakcjami wielu czasopism naukowych, m. in. "Studiów Socjologicznych", oraz czasopism "Lud" i "Euhp.mer". A Wobec czasowej likwidacji studiów socjologicznych w Poznaniu, Tadeusz Szczurkiewicz kierował Katedrą Historii Filozofii a później Katedrą Historii Filozofii i Myśli Społecznej na Uniwersytecie w Toruniu.

Prof dr Tadeusz Szczurkiewicz. Rys. Adam Bilski

Roman Czamański

Od 1957 r. zorganizował Katedrę Socjologii w poznańskiej Wyższej Szkole Ekonomicznej, którą kierował do 1966 r., tj. do momentu przejścia na zasłużoną emeryturę. O wielkości uczonego i profesora świadczą nie tylko jego dzieła napisane, jego wykłady i działalność popularyzatorska, lecz przede wszystkim przygotowani przez niego następcy. O trwałej pozycji Tadeusza Szczurkiewicza jako współtwórcy przedwojennej, a twórcy powojennej polskiej socjologii akademickiej świadczą w latach osiemdziesiątych takie choćby nazwiska jego najwybitniejszych uczniów i następców: Józef Burszta, Zygmunt Dulczewski. Stanisław Kozyr-Kowalski, Andrzej Kwilecki, Tadeusz Alek-Kowalski, Władysław Markiewicz i Janusz Ziółkowski - że wymienię tylko kilku ze stukilkudziesięciu magistrów, doktorów, docentów i profesorów, na których wiedzę i życie ogromny wpływ wywarł ten prawdziwie wielki Profesor. Odchodząc na emeryturę, mimo dotkliwej choroby, nie zerwał kontaktów z nauką, z ośrodkami uniwersyteckimi, z towarzystwami naukowymi, a zwłaszcza ze swoimi byłymi studentami. Posiadając fenomenalną pamięć, śledził losy swoich uczniów, zawsze służył poradą, pomocą, ale i krytykował otwarcie dostrzeżone błędy "swych" socjologów. Zawsze krytyczny wobec siebie i innych, potrafił ostro wykpiwać niedostatki socjologii i jej reprezentantów, lecz nie były to kpiny zjadliwe. Związany od lat młodzieńczych z Poznaniem, Tadeusz Szczurkiewicz działał w tym mieście nie tylko na polu nauki. Wychowany w środowisku postępowym, już jako student w 1919 r. związał się z sekcją akademicką Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej, a w powojennym Poznaniu był pierwszym profesorem-członkiem Polskiej Partii Robotniczej, a później Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Był delegatem na Kongres Zjednoczeniowy Polskiego Ruchu Robotniczego w 1948 r.

W dniu 22 lutego 1949 r., na uroczystej sesji Miejskiej Rady Narodowej otrzymał Nagrodę Naukową Stołecznego Miasta Poznania za rok 1949. Wyróżniony został wieloma medalami i orderami, w tym Orderem Sztandaru Pracy II klasy i Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia P o Iski.

Oceniając prace naukowe Tadeusza Szczurkiewicza współcześni socjologowie zgodnie stwierdzają, że doniosłość ich polega przede wszystkim na przenikliwości krytycznej. Rozszerzyła się dziś znacznie sfera możliwych zastosowań badawczych struktur teoretyczno-metodologicznych stworzonych do uprawiania socjologii przez Tadeusza Szczurkiewicza. Wiele nie tracących znaczenia metod badania rzeczywistości społecznej oraz teoretycznych uogólnień Szczurkiewicza spotykamy w socjologii pracy, przemysłu, a zwłaszcza w socjologii prasy.

N a amatorskiej fotografii, od lewej: prof. dr Tadeusz Szczurkiewicz i prof dr Zdzisław Kępiński. Zdjęcie wykonane na pi. Adama Mickiewicza w latach pięćdziesIątych

Zmarł w Poznaniu w dniu 6 grudnia 1984 f., po długiej i ciężkiej chorobie. Senaty Uniwersytetu Poznańskiego i Akademii Ekonomicznej uroczyście pożegnały Go na żałobnym posiedzeniu w auli Collegium Minus w dniu 13 grudnia. Pogrzeb odbył się w tymże dniu w Alei Zasłużonych na Cmentarzu Komunalnym w Junikowie. Miałem zaszczyt zaliczać się do grona wychowanków Profesora. Ilekroć myśli moje błądziły wokół Jego nieprzeciętnej postaci, tylekroć cisnęły mi się pod pióro impresje w rodzaju: gdzież dziś znaleźć tego typu renesansowe postacie, które nie szukając łatwego poklasku, często trudnym do zrozumienia językiem, z równym znawstwem poruszały się po oceanach wiedzy humanistycznej jak i przyrodniczej ... porównując wiedzę utrwaloną w książkach z praktyką codziennego życia? W pracy naukowej i dydaktycznej - wymagający, a jednocześnie profesor kolega, z którym można było dyskutować na wszelkie tematy, jechać "na ryby" czy nawet wstąpić "na jednego". Jego krytyczny umysł, prawość postępowania, a jednocześnie dowcip i gryząca ironia nie przysporzyły mu przyjaciół wśród ludzi małych. Za to ci, którzy Go znali bliżej - cenili wysoko Profesora!

Roman

Czamański

BIBLIOGRAFIA WAŻNIEJSZYCH PRAC TADEUSZA SZCZURKIEWICZA (wybór wg opracowania A. Wesołowskiego, zamieszczonego w "Ruchu Prawniczym, Ekonomicznym i Socjologicznym" r. 1976)

Historia socjologii. Poznań 1932.

Przedmiot i zadania etnologii. "Ruch Prawniczy, Ekonomiczny 1 Socjologiczny" r. 1927. Psychologia iluzji. "Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny" r. 1931.

Moda na socjologie. "Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny" r. 1937.

Psychologia ogólna. Psychologia wrażeń i przedstawień. Poznań 1934.

Rasa, środowisko, rodzina. Szkice socjologiczne. Poznań 1938.

Studia socjologiczne. Warszawa 1969, 197.0.

Socjologia. Cz. I. Poznań 1967.

Socjologia przemysłu. Poznań 1967.

Wpływ Lenina na socjologię zachodnią. "Zeszyty Naukowe Akademii Medycznej" r. 1961, nr 30. Zagadnienia filozofii. (Ontologia i teoria poznania). Toruń 1966.

Zagadnienia marksistowskiej filozofii i teorii dynamiki rozwoju społecznego. Poznań 1968.