ANDRZEJ WITUSKI Prezydent Poznania

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1985.01/03 R.53 Nr1

POZNAŃ W CZTERDZIESTOLECIU POLSKI LUDOWEJ

Doniosły jubileusz czterdziestolecia narodzin Polski Ludowej stanowi sprzyjającą okazję do retrospektywnego spojrzenia na drogę przebytą od historycznego wydarzenia, jakim było proklamowanie w lipcu 1944 r. Manifestu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Okres dzielący nas od historycznego wejścia Polski na drogę budowy socjalistycznej państwowości - to okres doniosłych przemian politycznych i społeczno-gospodarczych, których skala nie była znana żadnemu z pokoleń w tysiącletnich dziejach naszego narodu. Do ogólnonarodowego dorobku minionego czterdziestolecia mIeszkańcy Grodu Przemysława wnieśli znaczący wkład. Dokonując dziś konfrontacji teraźniejszości z przeszłością, należy zdać sobie sprawę z trudnego startu, ogromu i skali zadań, jakie trzeba było pokonywać i rozwiązywać dla osiągnięcia aktualnego poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego. II wojna światowa nie oszczędziła Poznania, przyniosła mu straty zarówno materialne, jak i biologiczne. Poznań, jako stolica hitlerowskiego Warthegau, stał się centrum eksterminacyjnej polityki okupanta. Masowym aresztowaniom i egzekucjom, deportacjom do obozów koncentracyjnych i na roboty w głąb Niemiec towarzyszyło gromadne wysiedlanie mieszkańców. Wskutek działań wojennych w 1945 r. zniszczeniu uległo 55% budynków mieszkalnych, niemal wszystkie urządzenia komunalne i gmachy publiczne. W gruzach legły wszystkie obiekty zabytkowe, a wśród nich najdotkliwszych strat doznało Stare Miasto. Dzień 23 lutego 1945 r. otworzył nową kartę w historii Poznania, zaznaczył się przejęciem władzy przez klasę robotniczą. Jej ofiarny wysiłek przynosił z każdym dniem wymierne efekty w procesie odbudowy, rozbudowy i rozwoju społeczno-gospodarczego miasta, ukształtował jego nowe oblicze. Dzięki przemianom społeczno-ustrojowym, Poznań przekształcił się

Andrzej Wżtuskiw jeden z najbardziej prężnych ośrodków w kraju. Jest on nIe tylko stolicą województwa i makroregionu zachodnio-środkowego, ale także miejscem spotkań naukowców, twórców, sportowców i handlowców zarówno z kraju, jak również z Europy i świata. Poznań skupia dziś 1,8% krajowego potencjału przedsiębiorstw przemysłowych oraz 4,7% zdolności przerobowych przedsiębiorstw budowla, no-montażowych. Zródeł dynamicznego rozwoju poznańskiego przemysłu doszukiwać się należy w konsekwentnie realizowanym przez władzę ludową procesie industrializacji kraju. Socjalistyczna industrializacja przyniosła wymierne efekty, wyrażające się w rozbudowie i modernizacji zakładów istniejących, a także w uruchomieniu nowych, takich jak: Fabryki Maszyn Żniwnych i Łożysk Tocznych, Zakłady Przemysłu Teleełektronicznego "Telkom- Teletra" i Przemysłu Farmaceutycznego "Polfa", Fabryki Wodomierzy i Gazomierzy oraz Pomocy Naukowych, Zakłady Maszyn Chemicznych "Metalchem" i Wyrobów Korkowych.

Rozbudową i modernizacją objęte zostały Zakłady największego poznańskiego producenta i eksportera - Przemysłu Metalowego "H. Cegielski". Ponadto wymienić należy m. in. Zakłady Metalurgiczne "Pomet", Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego, Fabrykę Obrabiarek Specjalnych "Ponar- Wiepofama", Zakłady Przemysłu Gumowego "Stomil", Fabrykę Kosmetyków "Pollena- Lechia", Zakłady Przemysłu Cukierniczego "Goplana" i Koncentratów Spożywczych "Amino". Pozwoliło to na ok.

czterdziestokrotny wzrost potencjału produkcyjnego przemysłu. Inwestycje stanowiły podstawę głębokich i korzystnych zmian w strukturze gałęziowej przemysłu, zwłaszcza na rzecz elektromaszynowego i chemicznego, których globalny udział w produkcji przemysłowej Poznania wynosi 64%. Te dwie gałęzie przemysłu spełniają funkcję nośników postępu i nowoczesności. Szereg ich wyrobów posiada znaczący udział w ogólnokrajowej produkcji, a w szczególności (Polska == 100%): wagony pasażerskie - 65,7%, akumulatory elektryczne - 42,9%, opony samochodowe - 12,6%, farmaceutyki - 12,0%, łożyska toczne - 3,7% i obrabiarki skrawające do metali - 3,4%. Poznań produkuje 12,0% papierosów, 22,7% czekolady oraz 26,1% koncentratów obiadowych. Taki kierunek rozwoju przemysłu stworzył sprzyjające warunki dla sukcesywnego zwiększania produkcji eksportowej. Wiele wyrobów z marką produkcyjną "Poznań" znalazło pełną akceptację na rynkach światowych. Istotny wpływ na rozwój miasta oraz umocnienie pozycji poznańskiego przemysłu miał rozwój nauki, szkolnictwa wyższego i placówek naukowo-badawczych. Istniejąca tu do 1939 r. skromna sieć wyższychuczelni, obejmująca uniwersytet i szkołę handlową, poszerzyła się o sześć uczelni, prowadzących działalność dydaktyczną nie tylko w Poznaniu, ale - poprzez filie i punkty konsultacyjne - również w innych województwach. W uczelniach tych kształci się 35 tys. studentów polskich (8,8;0 ogólnej ich liczby). Stawia to Poznań na trzecim miejscu w kraju. Dynamiczny wzrost liczby studentów wymagał rozszerzenia bazy naukowo-dydaktycznej i socjalno-bytowej, zwłaszcza budowy nowych domów akademickich. Efektem nakładów inwestycyjnych były przekazane do użytku nowe obiekty Politechniki Poznańskiej, Akademii Rolniczej, Akademii Medycznej, Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza oraz Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych i Akademii Wychowania Fizycznego. Znaczący wkład w rozwój badań naukowych wniosły od 1972 r. Oddział Polskiej Akademii Nauk, a także instytuty przemysłowe. Skala czterdziestoletniego dorobku Poznania w dziedzinie nauki jest również godna podkreślenia. Obok nauk ścisłych, biologicznych, rolniczych i technicznych, znane są w kraju osiągnięcia poznańskiej szkoły badań historycznych oraz szkoły metodologii nauk, a także w dziedzinie pedagogiki i demografii. W naukach ścisłych szczególnej sławy przysporzyła miastu poznańska szkoła matematyki, a także rozwijane tu kierunki fizyki i chemii, z których kilka zyskało rangę międzynarodową. Specyficzną funkcję miastu nadają wznowione w 1947 r. Międzynarodowe Targi Poznańskie. Ich burzliwy rozwój potwierdza ponad trzykrotny wzrost powierzchni ekspozycyjnej. N a stałe do kalendarza imprez targowych wpisały się "salony specjalistyczne". Obok pawilonów ekspozycyjnych, nowego akcentu architektonicznego nadaje miastu wybudowany przy głównym wejściu biurowiec Centrum Targowego. Poprawę warunków zakwaterowania gości zapewniły cztery nowoczesne hotele z funkcjonalnymi zapleczami: m. in. "Polonez" i "Poznań". Zmieniły one panoramę współczesnego miasta. Rozwój gospodarczy Poznania był czynnikiem sprzyjającym chłonności ludnościowej oraz zmianom w strukturze społeczno-zawodowej ludności. Godny odnotowania jest fakt ponad dwukrotnego wzrostu liczby mieszkańców. O ile w 1939 r. Poznań liczył ok. 272 tys. mieszkańców, to w 1983 r. liczba ich przekroczyła 571 tys. osób. Gruntowne zmiany nastąpiły w strukturze klasowej mieszkańców. W okresie II Rzeczypospolitej Poznań był miastem kupiectwa, drobnego rzemiosła i robotników, z których wielu poszukiwało pracy. Liczba zatrudnionych w przemyślne nie przekraczała 25 tys. osób. W .1983 r. w zakładach poznańskiego przemysłu pracowało ok. 78 tys. osób, co stanowiło 31 % ogółu zatrudnionych w gospodarce uspołecznionej. Praca w przemyśle stanowi dziś podstawowe źródło utrzymania, jednocześnie jest ona głównym

Andrzej Wituski

czynnikiem kształtującym strukturę klasową, z podstawowym jej trzonem, jaki stanowi klasa robotnicza. Szczególnego zaakcentowania wymagają zmiany jakościowe, których źródłem stał się rozbudowany w Polsce Ludowej system edukacji. "Niezaprzeczalnym osiągnięciem minionego czterdziestolecia jest powszechność nauczania w zreformowanej ośmioletniej szkole podstawowej. Zapewnienie realizacji tego obowiązku, a także podwojenie w okresie pierwszych powojennych piętnastu lat liczby uczniów szkół podstawowych, wymagało poważnej rozbudowy bazy materialnej. Olbrzymi wkład wniosło w to samo społeczeństwo poprzez świadczenia na rzecz Funduszu Budowy Szkół i Internatów. Na 90 szkół podstawowych (wraz ze szkołami specjalnymi), w których w 1983 r. pobierało naukę blisko 59 tys. uczniów, 76 stanowiły nowe, wybudowane po roku 1945.

Szeroko rozwinięto sieć szkolnictwa średniego i zawodowego, udostępniając ją młodzieży wszystkich klas społecznych. W 1983 r. do liceów ogólnokształcących oraz zasadniczych i średnich szkół zawodowych uczęszczało ogółem 31,5 tys. młodzieży. Warto odnotować, że 98% absolwentów szkół podstawowych kontynuuje naukę w szkołach zawodowych i średnich. Efektem szerokiego udostępnienia (także pracującym) szkół zawodowych, średnich i wyższych jest nie notowany w tysiącletniej historii Polski wzrost poziomu wykształcenia społeczeństwa. Skalę tych dokonań wymownie potwierdza fakt, że w 1983 r. udział pracujących z wykształceniem ponadpodstawowym wynosił 81 e jo. Powstała nowa grupa inteligencji, zaliczana do tej warstwy w pierwszym pokoleniu. Wśród wielu socjalistycznych przeobrażeń w okresie czterdziestolecia, zaakcentowania wymaga również postęp osiągnięty w dziedzinie rozwoju i upowszechnienia kultury. Sprzyjał mu niewątpliwie wzrost społecznego zapotrzebowania na różnorodne formy twórczości kulturalnej, u podstaw którego legły korzystne zmiany w poziomie wykształcenia. Poznań należy do głównych centrów kultury i sztuki, i zajmuje ezołową pozycję w życiu muzycznym Polski, Imię miasta w kraju i świecie rozsławiają artyści Teatru Wielkiego, Polskiego Teatru Tańca. Znaczne sukcesy odnotowała Filharmonia Poznańska. Oparta na stuletnich tradycjach śpiewania, wokalistyka chóralna doszła do wyżyn artystycznych. Szczególnej sławy przysparzają miastu chóry chłopięce Jerzego Kurczewskiego i Stefana Stuligrosza. Z powodzeniem rozwijają swoją działalność chóry akademickie. Upowszechnianiu muzyki służy powstały tu ruch "Pro Sinfonika". Od 1952 r. Poznań jest miejscem Międzynarodowych Konkursów Muzycznych im. Henryka Wieniawskiego (lutniczy, kompozytorski i skrzypcowy). Konkurs skrzypcowy wielu młodym wirtuozom skrzypiec otwie

ra drogę na estrady świata. Wiele sławy przysporzyły miastu Teatr Lalki i Aktora i teatry dramatyczne - zwłaszcza Nowy. Tu uruchomiono ogólnopolski Ośrodek Sztuki dla Dziecka, którego podstawowym zadaniem jest promowanie wszelkich poczynań twórczych adresowanych do naj młodszych odbiorców i do młodzieży. Znaczny jest również udział Poznania w rozwoju sztuki plastycznej, a także w życiu literackim i ruchu wydawniczym. Przyczyniają się do tego szkoły artystyczne wszystkich stopni, z wyższymi włącznie. Upowszechnianiu kultury wśród społeczeństwa, a w szczególności wśród dzieci i młodzieży służy wielokierunkowa działalność Zespołu Pieśni i Tańca "Wielkopolska" i Chóru Dziewczęcego "Skowronki".

Godny odnotowania jest rozwój czytelnictwa. Biblioteka Publiczna im. Edwarda Raczyńskiego, posiadająca w 1948 r. zaledwie jedną czytelnię, prowadzi dziś 62 filie i 100 punktów bibliotecznych. Do dyspozycji swoich czytelników placówki te stawiają księgozbiór liczący dziś 1,2 min woluminów, tj. pięćdziesięciokrotnie większy niż w 1946 r. W bilansie czterdziestoletniego dorobku kulturalnego Poznania nie' można pominąć dokonanej z wielkim pietyzmem odbudowy obiektów zabytkowych, w szczególności zespołu staromiejskiego, z jego centralnym obiektem - renesansowym Ratuszem. Odbudowane zostały Katedra Poznańska, Zamek Przemysława, palące Górków, Działyńskich, Mielżyńskich i in. Wszystkie skarby naszej narodowej kultury są z należną im pieczołowitością konserwowane, rozpoczęto prace związane z rewaloryzacją domków budniczych na Starym Rynku, rekonstrukcją muru obronnego przy ul. Ludgardy i rekonstrukcją hotelu "Bazar". Zachowaniu dziedzictwa kulturalnego służy sieć muzeów, z wiodącą ich placówką, jaką jest Muzeum Narodowe, dla którego wznosi się aktualnie nowy gmach o powierzchni użytkowej ok. 20 000 m 2 łącznie z magazynami i wystawienniczej ok. 5000 m 2 . Potencjał ekonomiczny kraju i miasta oraz wzrost zawodowej aktywności ludności stanowiły czynniki sprzyjające poprawie Warunków bytowych społeczeństwa. Przedmiotem szczególnej troski była poprawa warunków mieszkaniowych. W latach 1946 - 1983 przekazano do użytku mieszkańców (w różnych formach budownictwa) ogółem 110 tys. mieszkań, o łącznej liczbie 370 400 izb mieszkalnych. W nowych budynkach zamieszkuje dziś ok. 65% poznaniaków. Jakkolwiek rozmiary budownictwa mieszkaniowego nie były wystarczające w stosunku do rozległych potrzeb społecznych, jednak pozwoliły one na obniżenie wskaźnika zagęszczenia z 1,67 osoby na izbę w 1950 r. do 1 osoby w 1983 r. Rozwojowi budownictwa mieszkaniowego w uprzemysłowionej technologii, służyły nowo budowane "fabryki domów" na Ratajach, Winogradach i w Suchym Lesie, skąd dostarczano elementy domów na place budowlane

Andrzej Wituski wielkich osiedli mieszkaniowych: Grunwald, Swierczewskiego, Jeżyce, Bonin, Rataje, Dębieć, Piątkowo, Naramowice, Zegrze, Kopernika i Winogrady. Te nowe osiedla, z pokaźnym udziałem obiektów wysokich, wniosły do architektonicznego oblicza miasta element nowoczesności i ukształtowały jego nową sylwetkę. Budownictwu mieszkaniowemu towarzyszyła rozbudowa urządzeń komunalnych. Długość sieci wodociągowej zwiększyła się z 294 km w 1945 r. do 560 km w 1983 r., a długość sieci kanalizacyjnej - ze 183 km do 470 km. Rozbudowa ujęć wody, m. in. w Mosinie, oraz budowa nowego ujęcia w Radzewicach Krajkowie pozwoliła na ponad trzykrotne zwiększenie zużycia wody na jednego mieszkańca. Od podstaw zbudowana została energetyka cieplna. Do miasta doprowadzony został gaz zIemny.

Wyposażenie 1950 1982 wodociąg 43,4 96,2 kanalizacja 41,0 84,4 gaz 40,6 85,6 łazienka 19,4 79,8 centralne ogrzewanie 4,8 68,0

WYPOSAŻENIE MIESZKAŃ W POZNANIU W LATACH 1950 - 1982 (w procentach)

Godny odnotowania jest fakt podniesienia zasobności poznańskiej rodziny. Ponad 83% rodzin posiada telewizory, a 91 % rodzin odbiorniki radiowe. Co trzecia poznańska rodzina posiada własny samochód, a w mieszkaniu telefon. 13 % rodzin korzysta z ogródków działkowych. Stan oszczędności na statystycznego mieszkańca Poznania kształtował się w 1983 r. na poziomie 26 tys. zł. W bilansie czterdziestolecia Poznania nie można pominąć postępu w rozbudowie i modernizacji sieci dróg i ulic oraz komunikacji miejskiej. Budowanie osiedli mieszkaniowych, coraz bardziej oddalonych od centrum miasta, wymagało rozbudowy linii tramwajowych i autobusowych. Długość czynnych tras tramwajowych zwiększyła się z 23,2 km w 1945 r. do 55 km w 1983 r. Uzupełnia je sieć tras autobusowych, których długość - wynosząca w 1983 r. 425 km - jest obecnie trzydziestokrotnie większa w porównaniu z 1945 r. Rozpoczęta została budowa Poznańskiego Szybkiego Tramwaju do Piątkowa. Z rozwojem masowej komunikacji miejskiej oraz podniesieniem poziomu motoryzacji ściśle powiązana była modernizacja układów komunikacyjnych i tras przelotowych. W śródmieściu organizację ruchu drogowego usprawniło Rondo Kopernika. Ale godne odnotowania są także Trasy: Hetmańska, Chwaliszewska, Wawrzyńca i Niestachowska-SerbAka. Ta ostatnia stanowi pierwsze z prawdziwego zdarzenia połączenie międzydzielnicowe, a mianowicie łączy południowo-zachodnie dzielnice miasta z rejonem

Winograd. Dla zwiększenia bezpieczeństwa i bezkolizyjności ruchu drogowego istotne znaczenie miała przebudowa licznych skrzyżowań w różnych punktach miasta. W konsekwencji, długość jezdni w mieście zwiększyła się o 235 km. Rozwój demograficzny miasta, a także kierunki przestrzennej jego ekspansji stawiały przed władzami miejskimi poważne zadania w rozbudowie urządzeń infrastruktury społecznej, w szczególności na nowych osiedlach. Zaopatrzeniu ludności w towary służy ok. 3100 punktów sprzedaży detalicznej, tj. o ok. 400 więcej w porównaniu z 1950 r., natomiast usługi świadczy 3300 uspołecznionych i nieuspołecznionych placówek usługowych. Bazę materialną handlu uzupełnia sieć ok. 320 zakładów i punktów gastronomicznych, tj. blisko trzykrotnie więcej niż w latach pięćdziesiątych. Powstało nowoczesne centrum handlowe między ul. Czerwonej Armii i 27 Grudnia. Zmodernizowano liczne ciągi handlowe, m. in. przy ul. Głogowskiej, Lampego i pi. Wolności. Poważne podniesienie zawodowej aktywności kobiet zmusiło miasto do rozwoju sieci żłobków i przedszkoli. W porównaniu z 1950 r., liczba dzieci korzystających ze żłobków wzrosła w 1983 r. ponad pięciokrotnie. Uruchomienie w latach 1956 - 1983 210 nowych placówek przedszkolnych (aktualnie jest ich 242) umożliwiło szesnastokrotny wzrost liczby dzieci objętych tą formą opieki, tj. do 21 800. Oznacza to, że w 1983 r. korzystało z przedszkoli 61,2% dzieci w wieku od trzech do sześciu lat, w tym wszystkie dzieci sześcioletnie. Stałym dążeniem władzy ludowej było rozszerzenie opieki lekarskiej.

Zlikwidowano wiele groźnych chorób zakaźnych i społecznych, a zwłaszcza gruźlicę, zmniejszono umieralność niemowląt, objęto bezpłatną opieką lekarską całą ludność. Realizacji tych zadań sprzyjała rozbudowa lecznictwa zamkniętego i otwartego. W wyniku budowy nowych i rozbudowy istniejących szpitali liczba łóżek w nich zwiększyła się do 5400 w 1983 r., a zatem blisko trzykrotnie w porównaniu z rokiem 1945. Spośród nowo wybudowanych wymienić należy zespół obiektów Wojewódzkiego Szpitala Zespolonego przy ul. Lutyckiej. Rozpoczęta została budowa szpitala na 650 łóżek na N owym Mieście. Istotną rolę w leczeniu groźnych dziś chorób nowotworowych odgrywa Wojewódzki Szpital Onkologiczny, którego baza materialna podlega rozbudowie. Szpital ten, jak również liczne kliniki Akademii Medycznej służą nie tylko mieszkańcom Poznańskiego, ale również sąsiednich województw. Sieć przychodni rejonowych wzrosła do 43. Większość spośród nich znajduje się w obiektach nowo wybudowanych. Od podstaw uruchomiono przemysłową służbę zdrowia, zapewniając opiekę zdrowotną załogom zakładów produkcyjnych. Przybyły Poznaniowi również nowe obiekty sportowe i rekreacyjne.