ALEKSANDRA CZARNECKA

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1984.01/06 R.52 Nr1/2

WODOCIĄGI MIEJSKIE I KANALIZACJA W POZNAŃSKICH DOKUMENTACH ARCHIWALNYCH

Dziejami wodociągów poznańskich interesowano się już od wielu lat, ale najwięcej monografii na ten temat ukazało się w latach siedemdziesiątych, w związku ze stuleciem pierwszych nowożytnych urządzeń wodociągowych i kanalizacyjnych w tym mieście. Zarys hi3toryczny wodociągów przedstawili: Jerzy Cwojdziński, Witold Engel, Antoni Kotowicz i inni 1. Podobnie o urządzeniach kanalizacyjnych w Poznaniu pisali m. in. Jerzy Kornowski i Marcin Serwacki 2. Wymienieni autorzy opierali swoje publikacje na materiałach drukowanych, opracowaniach, czasopismach i biuletynach technicznych. Niniejszy artykuł na temat wodociągów i kanalizacji w Poznaniu oparty jest na materiałach źródłowych, przechowywanych w zbiorach Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Poznaniu. Są to przede wszystkim dokumnety projektowo-techniczne i kartograficzne. Obejmują głównie mapy, plany, szkice, ry.:>unki sytuacyjne, profile - luźne lub wszyte w akta danego urzędu, instytucji czy przedsiębiorstwa. Znajdują się one w aktach miasta Poznania, gmin przyłączonych do Poznania, Zarządu Miejskiego, Prezydium Policji z lat 1815 - 1918, Prezydium Miejskiej Rady Narodowej, Biura Prezydialnego Miejskiej Rady Narodowej oraz w aktach Miejskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji. KorzY3tano także ze zbioru planów Zakładów Siły, Światła i Wody m. Poznania z lat 1870 - 1918, jak również ze zbioru map i planów Biura Planowania Przestrzennego z lat 1934 - 1976.

1 J. C woj d z i ń s k i: Poznańskie wodociągi od czasów najdawniejszych po dzień dzisiejszy. "Kronika Miasta Poznania" r. 1964, nr 4, s. 21 - 29; W. E n g e l: Woda dla Poznania. "Kromka Miasta Poznania" r. 1959, nr 1, s. 46 - 60; nr 3, s. 58 - 75; A. K o t o w i c z: Wodociągi. W: Księga Pamiątkowa m. Poznania. Poznań 1929,.s. 627 - 63!.

2 J. K 'o r n >O w S k i: Urządzenia kanalizacyjne w Poznaniu. "Kronika Miasta Poznania" r. 1964, nr 4, s. 30 - 35; M. S e r w a c k i: Rozbudowa sieci kanałów miejskich. W: Księga Pamiątkowa m. Poznania. Poznań 1929, s. 578 - 585.

Aleksandra Czarnecka

Dokumenty te posiadają nie tylko wartość historyczną, ale - jak dotychczasowa praktyka wykazała - mogą służyć także do aktualn)'ch potrzeb społeczno-gospodarczych. Z uwagi na to, że wiele urządzeń wodociągowych i kanalizacyjnych pQchodzi z okresu przedwojennego, wszelkie materiały z tej dziedziny mogą stanowić cenną pomoc przy opracowywaniu nowych projektów, przy remontach starych urządzeń i innych pracach. Wychodząc naprzeciwko narastającym potrzebom nauki i praktyki społeczno-gospodarczej, WojewÓdzkie Archiwum Państwowe, wspólnie z Ośrodkiem Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej przy Urzędzie Wojewódzkim w Poznaniu, wydało Katalog materiałów techniczych, który zawiera m.in. dokumentację sieci wodociągowej i kanalizacyjnej 3.

WODOCIĄGI

Ź r 6 d ł a: Akta miasta Poznania: a) dział staropolski z lat 1254 - 179,3 syg<n.

D 377, ATO 605, I 1855; b) okres zaboru pruskiego lata 1793 - 1918 sygn. 7401-7447; c) okres międzywojenny lata 1919 - 1940 sygn. 7450 - 7494; Zanąd MLejski w Poznaniu sygn. 173; Biuro Prezydialne Miejskiej Rady Narodowej w P.J:waniu sygn. 17, 19; Prezydi.lm Miejskiej Rady Narodowej w Poznaniu sygn. 4, 10, 12 -13, 25, 45 - 48; Miejskie Przedsiębiorstwo Wod3ciąg6w i Kanalizacji w Poznaniu sygn. 68, 70 - 73, 81- 96, 99, 102 - 110, 113, 116, 127, 130; Zbiór map i pJan6w Biura Planowania PrzestrZiennego sygn. 5/3, 5/8, 5110, 5/52.

Odnośnie do sieci wodociągowej sporządzono z wymienionych zespołów, przeszło 250 kart dokumentacyjnych. Problematyka ich obejmuje takie zagadnienia, jak: budowa i rozbudowa sieci wodociągowej, budowa stacji pomp, studzien, włazów, kolektorów burzowych, szkice układów magistral wodociągowych. Zawierają też plany i profile geologiczne otworów wiertniczych w Warcie, wyniki chemicznego i bakteriologicznego badana wody wodociągowej oraz plan zagospodarowania wodociągowego prawobrzeżnej części miasta. Na początku wypada jednak wspomnieć w kilku zdaniach o najdawniejszych dziejach wodociągÓw poznańskich, które sięgają XIIIw. Najstarsza wzmianka o istnieniu wodociągu w Po:cnaniu pochodzi z 1282 r. Jest to dokument wydany przez Przemysła II (a nie Przemysła I, jak podają żródła drukowane), zezwalający dominikanom na przeprowadzenie wodociągu do klasztoru ze stawu znajdującego się przy młynie książęcym. O istnieniu wodociągów świadczą także liczne zapisy w księgach miejskich z XIV i XV w., jak też dokumenty z XVI w. Tak np. w dokumencie z 28 czerwca 1521 r. czytamy, że Łukasz Górka, kasztelans Katalog material6w technicznych. Dokumenty archiwaZne. T. I. Opr. A. C z a r n e c k a. Poznań 1978, s. 292.

poznański i starosta generalny Wielkopoł.:;ki, zaświadcza, iż zawarta została ugoda między magi.:;tratem poznańskim a właścicielem Sirzeszyna w sprawie doprowadzenia wody z Jeziora Strzeszyńskiego. O płaceniu "wodnego" za wodę miejską publiczną - "ponieważ się bez wody żaden obyć nie może" czytamy w Księgach Trzech Porządków Miejskich z 1714 r. Księgi Komi3ji pobrego Porządku z 1799 r. podają: "iż od prowadzenia wody rurami Karmelici Bosi zł 120, Panny Benedyktynki zł 40, Kolegium pojezuickie zł 70 co rocznie do kasy miejskiej opłacają". Komisja zabiegała także, "aby fontanny w rynku miasta pogniłe wyreperowane i wodą zaw"ze napełnione były, iżby studnie w ulicach miasta i przedmieściów jego będące opatrzone były w wodę [...] konserwowane i na noc zamykane, aby uniknąć nieszczęśliwych przypadków [...J pod karą 500 grzywien". Wodę - jak widać - do połowy XIX w. czerpano głównie zWarty i studzien. Pierwszy drewniany wodociąg założył Edward Raczyński w 1847 r. Wodociąg ten czerpał wodę ze źródła na Winiarach i rozprowadzał rurami do centralnych punktów na pl. Swiętokrzy kim, Bernardyńskim i przedmieściu Sw. Wojciecha, gdzie utworzone były studnie. Rzeczywista działalność wodociągÓw poznańskich datuje się jednak dopiero od 1866 r., kiedy to zbudowano pierwszą stację wodociągową przy ul. Wenecjań"kiej. Władze miejski-e już w 1865 r. zwróciły się do inżyniera Moore'a z Berlina z pr-ośbą o opracowanie planu budowy nowych wodociągów. Moore przedstawił plan, w którym zaproponował, aby wodę czerpać z Warty i oczyszczać ją w filtrach żwirowych, a następnie rozprowadzać rurami .przy pomocy pomp parowych. Dotychczasowe opracowania o wodociągach miejskich mówią o lokalizacji pierwszych z nich przy Grobli. Natomiast w aktach m. Poznania są dwa plany wodociągów. Pierwszy pochodzi z 1866 r. Jest to kopia planu sytuacyjnego na kalce technicznej obiektu zlokalizowanego przy ul. Wenecjańskiej. Drugi plan, także sytuacyjny, z przekrojami poprzecznymi, podłużnymi i rzutami poziomymi, sporządzony jest także na kalce technicznej w skali 1 : 100, pochodzi z 1877 r. i podaje lokalizację wodociągu przy Grobli 10, a więc w obrębie gazowni miej.kiej. Stacja ta istnieje do dnia dzisiejszego i, choć już w znacznym stopniu przestarzała, spełnia jeszcze funkcję pomocniczą. W aktach miejskich znajdują się ponadto plany wodociągÓw przy ul.

Garncarskiej z 1874 r., przy ul. Chudoby z 1875 r., przy ul. Stawnej z 1891 r., przy ul. Łąkowej z 1884 r., plan wodociągÓw na Łazarzu z 1893 r., na Wildzie z 1894 r., przy ul. Matejki z 1899 r., rozpoczętych w 189. r. wodociągów w Berdychowie i Piotrowie. Są to głównie kopie planów sytuacyjnych, sporządzone na kalce technicznej, lub szkice odręczne na papierze grubym w skali l : 1000, 1 : 500, l : 250, 1 : 100.

Aleksandra Czarnecka

Dwa poszyty z lat 1877 - 1899 poświęcone są budowie wieży wodociągowej i zakładaniu olbrzymiej pompy do stacji ciśnień na Jeżycach. Są to plany, przekroje, szkice oraz widok z przodu, wykonane na kalce technicznej w skali 1 : 200, 1 : 100, 1 : 25. Istniały w tym okresie także wodociągi źródlane, z których czerpano wodę gruntową. Zachowały się plany sytuacyjne takich obiektów m.in. przy ul. Św. Wojciecha, Pocztowej, Żydowskiej i Marcinkowskiego z 1873 r., przy ul. 27 Grudnia z 1876 r., przy ul. Obornickiej z 1'895 r. W 19'8'2 r. zaczęto znów wykorzystywać wody gruntowe z istniejących źrÓdeł na Winiarach i Niestachowie. Wybudowano nowe studnie, skąd woda rurociągiem spływała do wodociągu przy Grobli i tam podlegała odżelaźnieniu. W 1904 r. podobną studnię wybudowano w Urbanowie. Istnieją ponadto plany przedltawiające układanie rur wodociągowych przy poszczególnych ulicach. Tak więc do 1900 r. ułożono rury wodociągowe przy ul. Dąbrowkiego, przy Wałach Jana III, przy Tamie Garbarskiej, przy Szosie Berlińskiej. W latach 1901- 1910 ułożono rury wodociągowe na dalszym odcinku ul. DąbroWIskiego, przy ul. Pamiątkowej, Prądzyńskiego, na Sołaczu. W 1907 r. zbudowano zbiornik wody na dworcu poznańskim. Urządzenia ówczesne nie wystarczały. Od 1900 r. zaczęto budować studnie publiczne. Istnieją plany budowy studzien na Łazarzu (1899), na Jeżycach (1900), na Chwaliszewie (1910). Zbudowano także szereg studzień publicznych w okolicy Warty, przy Tamie Garbarskiej. Przy Tamie Garbarkiej wybudowano stację pomp; zachowała się jej dość sczegółowa dokumentacja techniczna (wraz z kosztorysem) w skali 1:4000, 1:500, 1:200, 1:50, a także szereg detali w skali 1:10, 1:5. W Dębinie w latach 1903 - 1909 wybudowano 18 studzien.

Ale i to nie przyniosło pełnego rozwiązania, bowiem w okresach posuchy studnie traciły wodę. Zaczęto myśleć o budowie noweg,o ujęcia wody w Dębinie. Przystąpiono do niej w 1909 r. Wybudowano nową przepompownię, powiększono ilość studzien do 50. Miały one dostarczać miastu ok. 140ÓO m 3 wody na dobę. Wodociąg z Winiar dostarczał wtedy do 6300 m 3 , a rurociąg z Sołacza ok. 600 m 3 wody na dobę. Tak więc najwydatniej,,;zym źródłem był obszar Dębiny. Planow.ano dalsze rozszerzenie wodociągu dęlbińskiego poprzez wybudowanie 154 studzien. Zachowało się wiele planów, wraz z kosztorysami, dotyczących budowy stacji pomp w Dębinie oraz budowy studzi.en na łąkach dębińskich w skali 1:2000, 1:1000, 1:100, 1:5J, 1:10.

W 1912 r. wybudowano Wieżę Górnośląską. W latach 1911 - 1919 ułożono rury wodociągowe w różnych dzielnicach miasta, m.in. przy Drodze Marcelińskiej, przy ul. Podlaskiej, ul. Pomorskiej, na ŚrÓdce, przy Górnej

Wildzie, przy pl. Bernardyńskim. Zachowały się plany i przekroje tych ujęć wodnych w skali 1:2500, 1:1000, 1:500, 1:200, 1:100. W takim stanie sieć wodociągawą przejęły władze polskie w 1919 r.

W 1920 r. Magbtrat m. Poznania wydzielił wodociągi, które były do tego czasu organizacyjnie pałączone z gazownią miejską, w samodzielne przedsiębiorstwa. Przystąpiona następnie da sporządzenia projektu szczegółowego rozszerzenia ujęcia wady w Dębinie. Podstawą były wiercenia wykonane w okolicy Paznania, na terenach dębiń"kich i w okolicy Lubonia. W tym celu wykanano ok. 30 nowych otworów obserwacyjnych i dokanywano ciągłych pomiarów w zwierciadle wody. Analizę chemiczną opracował Zakład Badania Zywności i Przedmiotów Użytku w Poznaniu, zaś analiza. bakteriologiczna była przeprowadzana prz€z Instytut Bakteriologiczny w Paznaniu. Do badań bakteriologicznych pobierana wodę zaskórną w ujęciu Sołacz-Winiary, z łąk dębiński<;:h, z wodociągu w Instytucie Higienicznym i z rzeki Warty. Wyniki tych badań udowodniły m.in., że filtrowanie naturalne wody rzecznej, które rozpoczęło się w 1911 r., było bez porównania lepsze niż na filtrach sztucznych. Na podstawie zebranych materiałów, zarząd Wodociągów MIejskich przygotował ogólny prajekt rozbudowy wodociągów dla Poznania w Dębinie i usytuowania ich między tarem kolejawym a cmentarzem Bożego Ciała. Postanawiono wybudować nową stację pomp i odżelaźniaczy oraz 50 nowych studzien. W latach 1924 - 1939 ułożono nawe rury wodociągowe, wywi-ercono wiele studni i utworzono stawy infiltracyjne. Zachował się opis projektu nawegO' ujęcia wody wraz z planami technicznymi, a także wiele prospektów filtrów i odźelaźniaczy w kali 1:200 i 1:100. W latach 1924 - 1939 ułożono w mieście 20000 m ruraciągów ulicznych, m.in. na osiedlach mieszkaniowych na Głównej, Winogradach, Winiarach, Osiedlu Warszawskim, przy ul. Grunwaldziej, Chlebowej, KaroJ1kar..skiej, Lodowej, Bukowskiej, Sw. Michała, przy Rynku Wildeckim, przy ul. Sw. Szczepana, Sw. Wawrzyńca, przy ul. Litewskiej. W 1937 r. wybudawana kolektor deszczowy górczyńsko-dębiecki. Zachowała się dakładna dokumentacja techniczna tej budawy, m.m. plan sytuacyjny, przekroje i rzut paziomy w skali 1:10000, 1:1000, 1:]00, 1:50.

Rozpoczętą w 1923 r. budowę stacji wodociągowej kontynuowano w latach okupacji. Kontynuowano także poszukiwania nO'wych źródeł wody dla Poznania. Prace- badawcze w latach 1941 - 1942 przeprowadzał wokalicach M03iny dr nż. Giinth-er Thiem. .Po wyzwoleniu Poznania przystąpiono w pierwszej kolejnaści do remontów sieci wadociągawej. Do 1947 r. naprawiOI;a wszystkie urządzenia

Aleksandra Czarnecka

wodociągowe, a do 1950 r. ułożono rury wodociągowe w ul.: Gąsiorow,,kich, Gnieżnieńlskiej, Go"tyńskiej, Górczyńskiej, Hetmań"kiej, Łukaszewicza, Racławickiej, Roosevelta, Jugosłowiań_kiej, Kopaninie, Kadłubka, Stęszewskiej, Czerwińskiej, Potworowskiego, Promienistej, Prusa, Pułaskiego, Sienkiewicza, SzamotuIskiej, Szwajcarskiej, Przemysłowej, Leszczyńskiej, Wzlotowej, Żmudzkiej i na Zawadach. Zachowały się plany remontów ulicznej sieci wodociągowej z lat 1946 - 1947 oraz projekty ułożenia rurociągów ulicznych. W następnych latach wznowiono prace przy roz'budowie wodociągów na Dębcu. Powrócono też do poszukiwań nowych źródeł. Szczególnie w latach pięćdziesiątych przeprowadzono wiele badań. Odzwierciedlają je plany warstwic wodnych, plany ilości wód gruntowych i profile hydrologiczne terenów wodociągowych w Mosinie, opis geologiczno-techniczny do wierceń badawczych przy ul. Opolskiej, materiał z próbnych wierceń w okolicy Koziegłowy-Zawady. W 1949 r. zaprojektowano nowy rurociąĘ, który miał zasilić prawobrzeżną część Poznania. Ltnieją plany i przekroje tego rurociągu w skali 1:10 000, 1:100, 1:25, 1:10. Jest także plan zagospodarowania całej prawobrzeżnej części mia"ta. W 1951 r. powołano do życia nowe Przedsiębiorstwo pod nazwą Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji, które zajęło się dalszą rozbudową sieci wodociągowej. W latach 1954 - 1964 wybudowano: tzw. brzegowe ujęcie wody, pompownie wody rzecznej, trzy stawy infiltracyjne, lewar i 122 studnie, drugą studnię zbiorczą, nowe filtry itp. Doprowadzono także wodę do nowych osiedli mieszkanłowych na Dębcu, Grunwaldzie, Raszynie, w Smochowicach, Krzyżownikach, Spytkowie, Nowym Zagórzu, na Zatorzu i w Minikowie. Mówią o tym zachowane w formie światłokopii i szkiców na kalce technicznej plany sytuacyjne i przekroje w skali 1:1000, _1:500, 1:200, 1:100, 1:20, 1:10. W aktach Przedsiębiorstwa znajdują się ponadto plany układu magistral wodociągowych z lat 19ł8, 1951, 1953, plany i profile geologiczne otworów wiertniczych w Warcie w skali 1 :25 000, 1:500, 1:100, projekty studzienek na brzegach Warty, wykresy tłoczenia wody do Poznania w latach 1939, 1948-1951, a także wykresy strat wody w wodociągach w latach 1913 - 1950. Istniejące do lat sześćdziesiątych dwie stacje wodociągowe - stara przy Grobli, posiadająca już przestarzałe urządzenia ale jeszcze czynna, i nowoczesna na Dębcu - nie zalspokajały już potrzeb mieszkańców Poznania na wodę. Posiadały zbyt małe przekroje, które nie pozwalały na doprowadzenie wymaganej ilości wody o odpowiednim ciśnieniu, zwłaszcza dla nowo powstających osiedli. Projektowano więc przebudowę,rozbudowę i modernizację urządzeń wodociągowych, a także budowę nowych wodociągów. O tych zamierzeniach i planach możemy dowiedzieć się z protokółów posiedzeń Prezydium Miejskiej Rady Narodowej.

KANALIZACJA

Ź ród ł a: Akta miasta POZJnania sygn. 420, 4458, 4875, 4882, 4967, 4993, 5054, 5184 - 5214, 6443, 7269, 7410 - 7411, 7622, 7627; Akta gmin przyłączJnych da Poznania sygn. 88; Zarząd Miejski w Poznaniu sygn. 172; Prezydium Policji w Poznanhl sygn. 5145, 5238, 5415 - 5416; Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji w Pomaniu sygn. 26, 92, 118, 120, 123, 125; Zbiór planów "Zakłady Siły, Swiatła i W Jdy _ w Poznaniu" sygn. 75 - 125; Zbiór map i planów Biura Planowania Przestrzennego sygn. 5/4, 5/36. "

Kanalizacji miejskiej z wyżej wymienionych zespołów dotyczy ok.

300 kart dokumentacYJnych. Są to głównie: plany, szkice i ry"unki sieci kanalizacji p03zczególnych ulic i wycinków ulic, plany, szkice i ry.:;unki kanalizacy jne p03zczegolnych nieruchomości oraz plany budowy oczyszczalni ścieków. W 1870 r. do Magi3tratu Poznania zwrócili się Rada Miej_ka i komitet mie_zczań"ki, domagając się budowy kanalizacji miejskiej. Korespondencja między MagLtratem a mieszczanami trwała dwa-lata. Pod każdym dokumentem skierowanym do Magistratu widnieje szereg podpi3ów, a dokument z lutego 1872 r. zawiera ich prze.:;zło 300. W końcu Magbtrat powołał komisję, która - według opublikowanych źródeł - zleciła radcy budowlanemu Jamesowi Hobrechtowi z Berlina opracowanie projektu skanalizowania miasta. Przedstawiony przez niego w 1874 r. projekt był zbyt kosztowny i nie został przyjęty. W 1876 r. budowy kanalizacji podjła "ię firma "Aird" z Berlina. Przedstawiony przez nią projekt przewidywał odprowadzenie ścieków bezpośrednio do Warty. SprzecIwił się temu rząd pru"ki i zamiar upadł. Natomiat w aktach miej_kich pojawiła się intere"ująca korespondencja między Magistratem a inż. Baldwinem Lathamem z Londynu (1872). Magistrat na posiedzeniu w dniu 19 września 1872 r. postanowił zaprosić do Poznania znanego rzeczoznawcę w dziedzinie kanalizacji prof. Maxa Pettenkoffera z Monachium, inż. Baldwina Lathama z Londynu i budowniczego Wiebego z Berlina. Pi"mem z dnia 21 października 1872 r. Latham potwierdził swój przyjazd do Poznania razem z Wie bem i prosił o przygotowanie planów mla_ta oraz posiadanych planów kanalizacyjnych. Z akt wynika, że inż. Latham był już w niu 4 listopada 1872 r. w Poznaniu i zobowiązał się przedstawić plan kanalizacji mia"ta do dnia 25 listopada, natomiast Wiebe pismem z 1 listopada odmowił pracy nad projektem. Projekt kanalizacji Lathama wraz z opisem (15 s.) i w.stępnymi kosztami zachował się jedynie W kopii wy

_leksandra Czarneckakonanej na kalce technicznej i nalepionej na sztywny papier. Obok istnieje adnotacja z 4 lutegO' 1936 r. stwierdzająca, że "projekt kanalfzacji Paznania inż. Lathama z 1872 r. wyjęta, celem przechawania w archiwum Oddziału Projektów". Przypuszczać mażna, że prajekt ten zastał wykorzystany przy razbudowie sieci kanalizacyjnej. Budawę razpaczęta w 1888 r. w akalicach pl. Walności, ul. Pacztawej, Marcinkawskiego i pl. DziaławegO'. W 1892 r. prawadzona prace kanalizacyjne w abrębie pl. Wias.ny Ludów, Wielkich Garbar, ul. Gałębiej, Kaziej, na Chwaliszewie i przy ul. Bukawskiej. W aktach znajdują się plany z okresu wcześniejszegO'.

Najstarszy plan datyczy budawy kanału zbiarczega przy śluzie na Warcie w okalicy Tamy Garbarskiej i pochodzi z 1874 r. Jest to plan sytuacyjny w :,kali 1 :5000. Z 1883 r. pachadzi plan budawy rawów kanalizacyjnych przy wschodniej granicy dzielnicy Jeżyce abak tarów kalejawych; z 1887 r. - plan i przekraje kanału i przepustu między ul.. Św. Marcina a Fredry w skali 1:1000 i 1:20; z 1889 r. - plany kanalizacji uI: Św. Marcina i pl. Mładej Gwardii. Z tego samegO' roku pachodzi plan przedstawiający szkic kanałów i pięć przekrajów, z wyliczeniem kątów i promieni kanału, na abszarze ad ul. 27 Grudnia da pl. Wielkapalskiega. W 1890 r. zamierzana skanalizawać rowy we wsi Jeżyce, teren Tamy Garbarskiej, ul. Różaną i KraszewskiegO'.

W 1893 r. razpaczęto prace kanalizacyjne prawie we wszystkich częściach miasta. Da 1896 r. skanalizawanaul. Długą, Rybaki, Łąkawą, Garbary, GrabIę, Wracławską, Klasztarną, Padgórną, Szkolną, Półwiejską, Sieracą, Dalną i Górną Wildę, Wszystkich Świętych, Za Bramką, Św.

Marcina, Ogradawą, Piekary, Ratajczaka, Mielżyńskiego, część DąbraskiegO', Paznańską, Głag-ow,:,ką, Zwierzyniecką i Wierzbięcice. W latach 1896 - 19iJO skanalizowano Ł.ąki Daminikańkie - przeznaczane pad budowę rzeźni miejskiej, Łąki Bernardyń",kie, Wildę, Łazarz, poza stałą c:z;ęść Jeżyc, dalsze adcinki Bagdanki, zasypana kary to Warty i Rów Karmelicki. W następnych latach skmalizowana ul. Św. Wajciecha, Młyńską, dalszy ciąg Głagawskiej, Małeckiega, Mickiewicza, Niegalewskich, Górczyńską i zaczęta kanalizować Śródkę (skańczano w 1912 r. i wraz z O,,-trawem Tumskim włączana do sieci ogć 1-( miej:;kiej). W 1907 r. skanalizawana dapiera Stary Rynek i ul. Nawą. W 1909 r. razpaczęta kanalizawać dzielnice przyłączane da Paznania pa roku 19JO. Dakumentacja t-echniczna do wyżej wymienianych prac kanalizacyjnych ta głównie plany sytuacyjne, przekroje, rzuty, niekiedy detale, sparządzona głównie na kalce technicznej w skali 1:2500, 1:1000, 1:500, 1:140, 1 :100, 1 :5J, 1 :10.

Równalegle z kanalizacją dzielnic i ulic podłączana da sieci kanalizacyjnej poszczególne nieruchomości i nawe budynki.

Caraz częściej myś,lana także a budawie aczyszczalni ściekÓw, gdyż ścieki z miasta adprawadzane były bezpaśredn1a da Warty. Prace nad nią razpaczęta w 1908 r. Wybudawana na Szelągu stację pamp kanaławych, która tłaczyła do. aczyszczalni wszystkie ścieki z miasta. Pa aczy _zczeniu adpływały ane da Warty. W 19J8 r. wybudawana zbiarnik oczyszczający ścieki dla zakładów gazu f wady. W aktach znajdują się także wyniki prób aczyszczania ŚCIeków, pachadzące z akre.:;u wcześniejszego.. Np. w 1898 r. przygatawana plan przeciągnięcia rur adprawadzających nieczystaści przez Galęcin, a w 1897 r. - plany niwelacji terenu i adprowadzania nieczystaści w kierunku Edwaroawa. Istnieje też szkic adprawadzania ścieków kanalizacyjnych ze szpitala miejskiego. i nieruchomo.ści przy ul. Kaziej (z 1902 r.). Na uwagę zasługują dwa Po.szyty akt z lat 1904 - 1905, zawierające różnego. radzaju rysunki urządzeń kanalizacyjnych i wadaciągawych araz bro.szurę z ry"unkami i prajektami z Cattbus w skali 1:500, 1:50, 1:30, 1:20.

Pa 1918 r. prace kanalizacyjne uległy zahamawaniu z pawadu trudno.ści finansawych. Nierriniej w 1923 r. przyłączana da sieci miejskiej częściawo. już skanalizawany Górczyn. W latach 1923 - 1928 wybudawana kalektar burzawy przy Bramie Dębińskiej, który adpro.wadzał nadmiar wady deszczawej wprast da Warty, i kalektar deszczawy w al. Pułaskiego.. W latach 1925 - 1926 pawstały nawe kanały dla zużytej wody na Sałaczu. W 1926 r. skanalizowana zabudawę willawą na Dębcu. W 1927 r.

razbudawana sieć kanałów na Górczynie, wybudawana aczyszczalnię adpływów w Naramawicach, skanalizawana. ul. Sakała, Źródlaną, Dragę Urbanawską, a w 1928 r. - ul. Matejki, tereny Pawszechnej Wy"tawy Krajawej i tereny Stadianu Miejskiego. na Wildzie. Panadta razbudawana sieć kanałów sanitarnych na Górczynie, które włączana da i"tniejącej kanalizacji agólna.3pławnej. Zapaczątkawana kanalizawanie dzielnicy Główna, Osiedla Warszaw"kiega i Zawad. Oprócz kanałów ulicznych budowana, na kaszt właścicieli nieruchamo.ści, przykanaliki na wadę zużytą i deszczową: Pa 1930 r. przyrast długaści sieci kanalizacyjnej w Paznaniu był szybki. W 1931 r. skanalizawana ul. Wiśniawą i Dębiecką; w następnych latach - Winagrady, tereny Nad Patakiem, ul,. Sałacką, Szydław"ką, uzupełniona sieć kanalizacyjną na terenach Jeżyc, Łazarza, Sródki. Kantynuawana także prace przy budawie stacji pamp kanało.wych. Ogólnie stwierdzić należy, że w okresie międzywo.jennym zajmawana się przede wszy tkim systemem agólnej sieci kanalizacyjnej, a nie raz1::Yudaą urządzeń aczY.3zczających ścieki. Na uwagę zasługuje - znajdujący się w aktach - wykres przedstawiający razwój kanalizacji Paznania w latach 1900 - 1939, sparządzany w dniu 6 czerwca 1939 r.t

Aleksandra Czarneckaz którego wynika, że do 1920 r. długość kanałów wykonanych zarówno z rur kamionkowych jak i betonowych wyno"iła 130 km, a do 19.9 r. wzro.-iła do 282 km. Liczba nieruchomości połączonych z kanałami wzrosła Z' 2545 do 5247. Do budowy kanałów coraz częściej używano rur betonowych. W 1943 r. admini3tracja hitlerowska przystąpiła do rozbudowy oczyszczalni ścieków, ale jej nie ukończyła. Prace te zotały podjęte na nowo zaraz po wyzwoleniu mia"ta, i w kwietniu 1949 r. oczy.-izczalnia została uruchomiona, a w na"tępnych latach zmodernizowana. W 1951 r. skanalizowano dzielnicę Zatorze, a w następnych latach - osiedla Grunwald i Świerczew"kiego; uzupełniono też ::,ieć kanalizacyjną na Chwali.-izewie i przy ul. Wenecjańskiej. Rozpoczęto także kanalizowanie nowego osiedla na Dębcu. W tym czasie uregulowano ponadto odpływ zanieczY.-izczonej starej Bogdanki i Rowu Litewklego. Swiadczą o tym plany i przekroje w skali 1:2000, 1:1000, 1:100.

W 1948 r. opracowano projekt wstępny budowy kolektora dla terehów prawobrzeżnego Poznania. Bowiem ta część mia.sta, posiadająca prze_zło 3JO zakładów przemy.':>łowych, nie miała kanalizacji i wpuszczała ścieki do Warty. Projekty prac na tym terenie istniały już w 1939 r., ale z powodu wyouchu wojny nie zostały zrealizowane. Plan przewidywał budowę nowego kolektora oraz kanałów bocznych, łączących p03Zczególne obiekty z kolektorami. Budowę kolektora rozpoczęto w 1949 r., a ukończono w 1954 r. W latach 1956 -1957 wybudowano przepompownię ścieków dla osiedla Świerczewo. W tym też cza.oie wzrosła sieć kanalizacji de"zczowej. Prace te odzwierciedlają rysunki techniczne i opisy, wraz z obliczeniami statystycznymi i kO.-iztorysami. Nadal istnieją jednak duże braki w zakresie kanalizacji w stosunku do potrzeb rozwijającej się zabudowy terenów miej.-ikich. Urządzenia winny być rozbudowywane i odpowiednio modyfikowane. Częste są przypadki korodowania podziemnych urządzeń kanalizacyjnych. Omówione plany mogłyby być przydatne, szczególnie przy przeprowadzaniu inwentaryzacji technicznej i"tniejących kanałów w mieście, przy dalszej rozbudowie sieci kanalizacyjnej, a także przy uzbrajaniu nowych terenów pod budownictwo mieszkaniowe i przemysłowe.