WALENTYNA DEJA

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1983.07/09 R.51 Nr3

OGRODY DZIAŁKOWE POZNANIA NA TLE WARUNKÓW PRZYRODNICZYCH MIASTA

OGRÓD DZIAŁKOWY to niewielki kawałek ziemi (część większego terenu) oddawany zwykle mieszkańcom miast do uprawy warzyw, owoców i kwiatów na użytek domowy. Tak zdefiniowane pojęcie ogrodu działkowego sięga zaledwie ostatniego stulecia. W dziejach Poznania istniały różne ogrody: przydomowe, ozdobne (włoskie, francuskie), gospodarcze, rekreacyjne, wycieczkowe, dydaktyczne i in. Jak podaje Helena Szafran, badania Pracowni Paleobotanicznej Polskiej Akademii N auk prowadzone po II wojnie światowej na Ostrowie Tumskim ustaliły, że już przed tysiącem lat istniały w Poznaniu ogrody. W czasie badań rozpoznano nasiona brzoskwiń, ogórków, śliw, czereśni, winorośli i - nie znanej dzisiaj w Wielkopolsce - wiśni karłowatej. Są to dowody wysokiego poziomu kultury ogrodniczej. W ogrodach uprawiano przyprawy kuchenne, zioła lekarskie, rośliny krain południowych i wiele warzyw. Szkoły i inne organizacje zakładały ogrody dydaktyczne, ogrody publiczne jako miejsca spotkań towarzyskich, pikników, ogrody kawiarniane itp. Budowano także dzielnice mieszkaniowe przy ogrodach (np. Sołacz), względnie całe dzielnice willowe z domami w ogrodach. Znana była także idea ogrodów jordanowskich dla dzieci i młodzieży. Prekursorem ich w Polsce był lekarz, pionier wychowania fizycznego dr Henryk Jordan (1842 - 1907) z Krakowa. Były to ogrody gier i zabaw ruchowych oraz ćwiczeń fizycznych. W Poznaniu, w 1927 r. także powstał ogród jordanowski przy ul. Bema (Droga Dębińska).

Idea ogrodów o funkcji leczniczej - głównie dla ubogich warstw społecznych - zrodziła się ponad sto lat temu w Niemczech. W 1864 r. założono w Lipsku pierwszy tego typu ogród, przeznaczony dla chorowitych dzieci robotników, a ich rodzice byli pierwszymi działkowcami (1869). N a początku XX w. funkcja ogrodów była inna. Miały one raczej charakter gospodarczy, ponieważ zaopatrywały ubogą ludność miejską w warzywa i owoce. Dlatego też dopiero wówczas zaczęła się szerzyć w Polsce idea zakładania ogrodów dla najbiedniejszych grup społecznych. Były to tzw. ogrody działkowe. Jak podaje Ewa Srodoń, pierwsze ogrody działkowe powstały w Polsce na początku bieżącego stulecia w Grudziądzu, Chorzowie i Warszawie. Na szerszą skalę zakładane były po II wojnie światowej w rejonach uprzemysłowionych ł.

· Pierwsze ogrody działkowe w Polsce powstały około 1 r., min. w: Poznaniu, Bydgoszczy, Katowicach, Warszawie. Według wypowiedzi H. Mizery, naj starszy ogród w iPo1sce znajduje się w Warszawie przy zbiegu ulic Odyńca i Niepodległości ("Życie Gospodarcze" nr S z 3 II 1980r.). Należy nadmienić, że w Gnieźnie istniał też jeden ze starszych ogrodów, założony w 1 1 r., liczący 84 działki, o łącznej powierzchni 1,46 ha. Ogród ten nosił imię Karola Marcinkowskiego.

Walentyna Deja

Rozwój ogrodów działkowych w Poznaniu datuje się od 1906 r., kiedy to założono Ogród im. Karola Marcinkowskiego, położony w dzisiejszej dzielnicy Grunwald. W latach 1910 - 1920 powstały dalsze 4 ogrody, a mianowicie: "Przyroda" (Jeżyce), "Roosevelta" (Stare Miasto), "Kopczyńskiego" (Grunwald), i "Ko1ejarz-Dębiec" (Wilda); w następnym dziesięcioleciu liczba ich wzrosła o 9. W 1937 r. w Poznaniu były już 22 ogrody działkowe. Od 1928 r. przybywa ogrodów w całym województwie. Źródła archiwalne podają, że do 1939 r. w Związku Towarzystw Ogrodów i Osiedli Działkowych zrzeszonych było 6973 członków, gospodarujących w 70 ogrodach, o powierzchni 482,6 ha (Tabela 1). Były to miejsca pracy, a często nawet miejsca schronienia, bezrobotnych.

Tabela 1

OGRODY DZIAŁKOWE W POZNANIU I WOJEWÓDZTWIE NA TLE KRAJU W LATACH 1918-1977

Wyszczególnienie 1918 1928 1939 1965 1966 1970 1977 Liczba działek w kraju 2064 6344 50000 320900 392700 w tym: województwo poznańskie 6973 . 22992 25000 Poznań 429 1742 3225 10004 11800 Procentowy udział Poznania w stosunku do danych krajowych 20,8 27,9 6,5 3,0 Powierzchnia ogrodów działkokowych w kraju w ha 120 350 2800 15773 18 873 22999 w tym: w województwie poznańskim 482,6 1113 1239 1026 w Poznaniu 14,65 76,32 137,6 459 520 600* Procentowy udział Poznania w stosunku do danych krajowych 12,2 21,8 4,9 2,7

* Dane z 1976 r.

Przykładem mogą tu być ogrody: "Wolność", "Skorupki", "Masłowskiego", a także "Przyroda" - w miejscu dzisiejszego osiedla mieszkaniowego Grunwald II.

W zespole działkowców kształtowała się silna więź społeczna i towarzyska, umacniana poprzez wspólne spotkania i zabawy. W latach okupacji hitlerowskiej w osiedlu działkowym "Przyroda" drukowano antyhitlerowskie ulotki, w innych organizowano spotkania polskich działaczy niepodległościowych. Z analizy działalności Funduszu Pracy z lat 1935 - 1939 wynika, że ogrody działkowe przydzielane bezrobotnym zapewniały im przynajmniej część niezbędnych do życia środków. Ponadto w Poznaniu młodzież kończąca szkołę i pozbawiona pracy kształciła się we wzorowej kolonii, ucząc się ogrodnictwa i zajmując się hodowlą królików. Osiągane dochody przeznaczane były na rozwijanie samej akcji i dożywianie młodzieży. Ogrody działkowe Poznania miały spore znaczenie w skali województwa, bowiem w 1939 r. powierzchnia ich wynosiła już 137,61 ha, co stanowiło 4,9°/« powierzchni ogrodów w kraju. W ciągu powojennych lat, w wyniku postępujących procesów urbanizacyjnych, powierzchnia ogrodów w mieście szybko rosła, i w latach 1976 - 1977 osiągnęła 600 ha, czyli 2,7% powierzchni ogrodów w kraju i 58% powierzchni ogrodów w województwie poznańskim 2.

* Obliczenia własne, na podstawie literatury oraz danych Krajowej Rady 1 Wojewódzkiego Zarządu Pracowniczych Ogrodów Działkowych.

Na początkowym etapie rozwoju nie było aktów prawnych w ruchu organizowania i utrzymywania ogrodów. W 1927 r. powstał w Poznaniu Związek Towarzystw Ogrodów i Osiedli Działkowych, reaktywowany po wyzwoleniu kraju w dniu 15 września 1945 r. Wznowiło też wówczas działalność 11 okręgowych związków tegoż Towarzystwa. Organizacja ta inicjowała masową akcję zakładania ogrodów w całym kraju w zakresie, w jakim mogła działać jako instytucja społeczna. W Polsce Ludowej Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 6 września 1944 r. o reformie rolnej przewidywał wyłączenie z parcelacji ziemi na ogrody działkowe. Później, 6 czerwca 1946 r., został wydany Dekret o ogrodach działkowych, w którym po raz pierwszy ogrodom nadano rangę miejsc użyteczności publicznej. Ustalono wówczas, że celem ogrodów działkowych jest umożliwienie ludziom pracy i ich rodzinom wypoczynku na świeżym powietrzu i uzyskanie płodów ogrodniczych dla zaspokojenia własnych potrzeb. Określono też przepisy o lokalizacji oraz wielkości ogrodów i działek. Ogrody miały pełnić funkcje ekonomiczne, zdrowotne i ku1tura1ne 3 . W dniu 9 marca 1949 r. wydana została pierwsza Ustawa o pracowniczych ogrodach działkowych 4. Określiła ona, że ogrody działkowe mogą posiadać przede wszystkim ludzie pracy. U stawa podporządkowała ogrody Centralnej Radzie Związków Zawodowych. Od tego czasu przestała istnieć działająca dwadzieścia dwa lata organizacja społeczna. J ej inicjatywa przyczyniła się m.in. do powstania wspomnianych aktów prawnych. Dzięki nim m.in. zakładanie ogrodów działkowych podporządkowano planom przestrzennego zagospodarowania miasta. W myśl Ustawy, mogą być zakładane pracownicze ogrody działkowe: miejskie, przyzakładowe, międzyzakładowe, otwarte, kempingowe. Ogrody miejskie dzielą się na stałe i czasowe. W Poznaniu w 1966 r. czynne były 73 ogrody (10 004 działek), w tym 38 miejskich i 35 zakładowych, o łącznej powierzchni 459 ha, a więc prawie tyle ile w 1939 r. w całym województwie poznańskim. Na podstawie danych spisu Głównego Urzędu Statystycznego z 1970 r., w Poznaniu było 80 ogrodów (46 miejskich i 34 zakładowe), liczących ponad 11 800 działek, o łącznej powierzchni 520 ha (2,1 % powierzchni ogrodów w Polsce). Zaraz po II wojnie światowej ogrody działkowe pełniły nadal funkcje ekonomiczne, bowiem uzyskiwano z nich pierwszą żywność. Dopiero później stopniowo przekształcały się w bazę rekreacyjną. Zmieniał się także skład socjalny działkowców. Według stanu z 1976 r., zatrudnieni na stanowiskach robotniczych i pokrewnych stanowili 37,8% działkowców, na stanowiskach nierobotniczych - 34,4%, emeryci i renciści - 23,8%, inni - 4%. Ogrody działkowe są też miejscem wczasów dla wielu pracowników i rencistów oraz półkolonii dla dzieci. W stosunku do innych miast, Poznań pod względem liczby ogrodów zajmuje miejsce w środku. Warszawa ma 169 ogrodów o powierzchni 825 ha, Wrocław odpowiednio - 158 i 788, Łódź - 73 i 319, a Kraków - 57 i 235 ha. W ciągu minionych lat zanotowano wzrost wskaźnika powierzchni ogrodów na jednego mieszkańca Poznania z 9,6 m 2 w 1965 r. do 11,6 m 2 w 1970 r. Rozmieszczenie ogrodów działkowych w mieście do 1980 r. pokrywało się z miejscami zamieszkania klasy robotniczej, a mianowicie: więcej ich było na J eżycach niż na Starym Mieście (Tabela 2). Z uwagi na położenie miasta w dolinach rzek, ogrody jego też na tym obszarze początkowo były zlokalizowane. W układzie przestrzennym 30% ogrodów jest położonych na obszarze dolin rzecznych: Warty, Bog

» "Iteiennifc ustaw" nr 34, poz. 208.

, "rfeieonik Ustaw" nr 18, poz. 117.

Walentyna Deja

Tabela 2

OGRODY DZIAŁKOWE POZNANIA WEDŁUG DZIELNIC W 1970 R.

Ludność w tysiącach Powierzchnia na Dzielnica Obszar w hektarach mieszkańca w m 2 Stare Miasto 105,5 33,57 l 3,18 N owe Miasto 97,6 175,84 18,05 Wilda 77,0 103,45 13,44 Grunwlad 148,7 137,49 9,25 Jeżyce 89,3 151,55 16,97

Źródło: na podstawie danych Wojewódzkiego Zarządu Pracowniczych Ogrodów Działkowych i Miejskiej Pracowni Urbanistycznej - Poznań.

danki, Cybiny i Głównej, tj. zgodnie z pierwotnym rozwojem miasta. Są to na ogół niskie poziomy tarasowe, wzniesione 53-60 m n.p.m. Gleby tych ogrodów są przemyte i ubogie w składniki pokarmowe. Wytworzone zostały z piasków akumulacji rzecznej, i ich wartość wzrastała w procesie prowadzenia intensywnej gospodarki ogrodniczej. Obszary dolinne znane są z występujących różnic termicznych, wynikających z inwersji temperatury. Doliny są wyraźnie chłodniejsze w ciągu nocy aniżeli obszary wysoczyznowe. Na terenie zabudowanym taki układ termiczny jest znacznie łagodzony, chociaż i w tych warunkach odczuwa się inwersję temperatury. Niższa temperatura w dolinach powoduje opóźnienie sezonu wegetacyjnego o prawie dwa tygodnie. Doliny rzeczne są również miejscem zalegania mgieł i tym samym obszarem gromadzenia się zanieczyszczonego powietrza. Mają one także gorsze warunki przewietrzania i nasłonecznienia. Doliny rzeczne są ponadto miejscem o dużej wilgotności oraz zalegania płytkiego poziomu wód gruntowych. Zważywszy, że użytkownikami ogrodów są często ludzie starsi (23,8%), lokalizacja ich w dolinach rzek nie należy do najlepszych pod względem zdrowotnym. Około 70% pracowniczych ogrodów działkowych położonych jest poza dolinami rzek, a więc na obszarach wysoczyznowych. Są to najczęściej pola sandrowe, powstałe w epoce p1eistoceńskiej w procesie akumulacji wodno-lodowcowej materiału o różnej granulacji. Chodzi tu o sandr na Ławicy, opisywany jako stożek napływowy usytuowany u wylotu Jeziora Kierskiego (zlokalizowano tam 7 ogrodów działkowych); sandr na Sołaczu, na południe od Podo1an (1 ogród) i sandr krzesiński (1 ogród). Warunki termiczne na tych terenach są równomierne, a z uwagi na położenie ogrodów poza ośrodkami przemysłowymi obserwuje się czyste powietrze i stosunkowo dużą insolację. Gleby tych ogrodów wytworzone zostały z piasków wodno-lodowcowych, silnie przemytych i mało urodzajnych. Wymagają one dużego wkładu pracy żywej i uprzedmiotowionej, co możliwe jest do osiągnięcia z uwagi na duży zazwyczaj zasób siły roboczej w rodzinie użytkującej taki ogród. Przeznaczanie słabych gleb na ogrody działkowe jest regułą, bowiem w procesie intensywnej uprawy istnieje szansa podniesienia ich jakości. Około 20% ogrodów znajduje się na lepszych glebach klasy IV, a nawet III. Są to gleby pseudobielicowe i brunatne wyługowane, wytworzone ze spłaszczonych glin zwałowych. Ogrody te położone są w strefie zieleni miejskiej, na obszarze nowo powstających dzielnic mieszkaniowych. Rozwój pracowniczych ogrodów działkowych, szczególnie po 1970 r., zgodny był z potrzebami mieszkańców miasta i w ramach jego możliwości przestrzennych iudność otrzymywała odpowiednie tereny do uprawy. Zagospodarowywanie odbywało się kosztem indywidualnej pracy działkowców, częściowo refundowanej przez Wojewódzki Zarząd Pracowniczych Ogrodów Działkowych. Rozwój miasta, a także starzenie się ogrodów, spowodowały ich likwidację w śródmieściu (np. ogrodu przy ul. Roosevelta) i stopniową lokalizację na obszarach peryferyjnych, a nawet poza jego granicami. W perspektywie więc całe śródmieście Starego Miasta oraz - w znacznej mierze - pozostałe dzielnice będą pozbawione ogrodów. J ak wykazała skrócona analiza historii ogrodów w ogóle, a ogrodów działkowych w szczególności, towarzyszyły one człowiekowi stale, bowiem nie chciał on zrywać więzów z naturą. Były to ogrody ozdobne, przydomowe, dydaktyczne, jordanowskie, ogrody działkowe i - ostatnio - pracownicze ogrody działkowe (miejskie, przyzakładowe, międzyzakładowe i kempingowe). W dziejach swoich pełniły one różne funkcje. Dla zamożnego społeczeństwa zawsze były miejscem rekreacji, co wynika z historii ogrodów przydomowych, a ostatnio pracowniczych ogrodów działkowych. W pierwszych latach XX w. - i do początkowych lat powojennych - ogrody · działkowe pełniły funkcję ekonomiczną. Należy sądzić, że wzrost budżetu wolnego czasu oraz nasilenie się procesów urbanizacyjnych i motoryzacji będą powodem dalszego zakładania pracowniczych ogrodów działkowych jako miejsc aktywnego wypoczynku rodzin z różnych grup społecznych przemysłowego Poznania. Zarówno miasto, jak i ogrody stale opuszczają doliny rzeczne i lokują się na coraz korzystniejszych pod względem zdrowotnym obszarach. Zmienia się także forma ogrodów - z warzywniczo-sadowniczych na rekreacyjne, bardziej sprzyjające odpoczynkowi. Przewiduje się w Poznaniu znaczne powiększenie ogrodów. Będą to duże kompleksy, po 1500 - 2000 działek w każdym. Należy przy tym zastanowić się, czy takie duże "osiedla" ogrodniczo-rekreacyjne spełnią pokładane w nich nadzieje w zakresie wypoczynku mieszkańców. Dojazd do tych miejsc będzie się opierał na masowych środkach komunikacji, a czas dojazdu już obecnie wydłuża się.

LITERATURA

D ej a W.: Niektóre problemy stratygrafii czwartorzędu na obszarze m. Poznania. "Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią" 1%9, t. 23, ser. A; Porównanie klimatu pradolin na przykładzie Wielichowa l Biebrzy Z punktu widzenia możliwości rolniczego wykorzystania warunków przyrodniczych. Sprawozdanie Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk za I półrocze 1%9.

G a j e w s k a A.: Pracownicze ogrody działkowe i ich znaczenie rekreacyjne dla aglomeracji poznańskiej. Praca magisterska. Poznań 1977. Ku 1 i c ki T.: Organizowanie i zakładanie pracowniczych ogrodów działkowych. Warszawa 1855.

M a c i e j e w s k i H.: Położenie robotników przemysłowych w Wielkopolsce w latach 1929- 1934. Warszawa 1%4.

P i ą t k o w s k a K.: Ogrody działkowe - problem urbanistyczny. "Biuletyn Instytutu Urbanistyki i Architektury" 1972, nr 30. Praco-iunicze ogrody działkowe 1970. Warszawa 197I.

Kos kos z J. Z., G a1ii F.: Pracownicze ogrody działkowe. Przepisy prawne i komentarze.

warszawa 1%8. S z a f r a n H.: Ogrody ozdobne Poznania dawniej l dziś. "Kronika Miasta Poznania" r. 1%1, nr 4.

Walentyna Deja

Sr o d o ń E.: Ogrody działkowe "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Urząd Miasta Poznania. Miejska stan i program rozwoju na tle znań 1974. War s i c k a, A. : Analiza geomoifologiczna obszaru Poznania Z punktu widzenia przydatności do rekreacji. Poznań 1979 (maszynopis)i Ich funkcje ze szczególnym uwzglądnleniem Krakowa. Jagiellońskiego. Prace Geograficzne" z. 48, 1978.

Pracownia Urbanistyczna. Pracownicze ogrody działkowe perspektywicznego zagospodarowania miasta Poznania. P 0

Aneks

OGRODY DZIAŁKOWE W POZNANIU DO 1939 R.

(lista niepełna)

Położenie Powierzchnia Lp. N azwa ogrodu w dzielnicy Rok powstania w ha Liczba działek 1 Andrzejewskiego Grunwald 1929 2,13 52 2 BieJ niki Wilda 1926 22,00 415 3 Choci szewskiego Grunwald 1923 11,90 326 4 Curie Skłodowskiej Jeżyce 1937 2,26 71 5 Dąbrowskiego Jeżyce 1934 4,63 100 6 Energetyk N owe Miasto 1937 6,97 130 7 Jackowskiego Wilda 1923 4,70 129 8 Kolejarz (Dębieć) Wilda 1920 2,48 78 9 Kopczyńskiego Grunwald 1920 2,24 101 10 Kościuszki Wilda 1934 7,11 163 U Łukaszewicza Grunwald 1925 2,02 79 12 Marcina Grunwald 1931 4,13 81 13 Marcinkowskiego Grunwald 1906 5,90 193 14 MPWiK Wilda 1930 4,50 86 15 Przyroda Jeżyce 1911 4,15 118 16 Reymonta Grunwald 1937 4,77 99 17 Roosevelta Stare Miasto 1918 4,60 118 18 Skorupki lub Masłowskiego Jeżyce 1928 10,50 202 19 Sobieskiego Grunwald 1924 1,61 53 20 Wolność N owe Miasto 1931 13,20 302 21 Wyspiańskiego Grunwald 1924 4,22 100 22 Zawadzkiego Grunwald 1933 11,60 229