EDMUND GRA.BKOWSKI

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1981.10/12 R.49 Nr4

Czas czytania: ok. 10 min.

VI MIĘDZYNARODOWY KONKURS LUTNICZY 1M. HENRYKA WIENIAWSKIEGO (9-19 V 1981)

PRZEPRO\V AD ZONY w dniach 9 - 19 maja 1981 r. VI Międzyna,rodowy Konkurs Lutniczy im. HeIIlryka W,iell1iarws,k,ieg)o w opinii kraj>oiWych i zaWTanicz.nych jurorórw o['az obserwa.torów potwierdził swą ;pozyiCję ja1ko najważniejszy w świecie. Opracowany przez galIlizartorów system pracy sądu konkursowego i ocen, obejmujący wszechstrOl!lne analizy walmórw lutniczych i artystyczno-użytkowych iJIWtr:umentów, po,z,woJił wyróiŻ.nić najwa['tościorwsze €g)zemp1arze skrzypiec. Nadesłane instrumelI1ity prezeiIlltorwały w większośc,i wyisoJd, wyrównany poziom, w opinii jUlfmórw wYŻJszy niż w 1977 r. Lutnicy nadesłali do oceny łącznie 156 instrumentów. Naj1iczniej reprezentowani byli budoWlIliczowie lkrzypiec z Polski, Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, Czechosłowacji, Japonii, Niemieokiej Republiki Demokratycznej ,i Włoch. Instrumenty oceniało -dwunastoosobow:e jury, na czele którego stał prezes zarządu głównego Zw,iązku Polskich Artystów Lut!Ilików dr Włodzimierz Kamiński. Sąd kOlIlkursorwy składał slię z dwóch grup, pracujących w niektórych fazach Konkur.su oddzielnie. W trzyosobowej grupie artystów-muzyków pracowali doc. Jadwiga Kałiszewska, pr,of. Zenon Płoszaj ra,z AleksalIlder MUiradow (Związek Socjałis1lycznych Republik Radzieckich). W składzie jury lutniczego pracowali: Józef Ba,rtoszek, Mieczysław BieIański, Aintonio Capela (Por.tugalia), Gio Batta MoraSlSi (Włochy), Rene Quenoil (FraJJ!cja), Vladimir Pilax (Czechos},orwacja), Ecka'I1t Rilchter (Niemiecka Repubiika Demokratyczna), Karl Roy (Republika Federa1na Niemiec). Wśród ju,rorów było sześciu laureatów poprzednich Konkursów. Mężem zaufal!lia był dyreJctor Biura Konkursów - Edmund Grabowski.

I'na'U'guracja Konk,ursu miała miejsce w dinilll 9 maja 1981 r. w siedz,ibie T,owarzys.twa Muzycznego im., Henryka Wieniawskiego i !połączona była z pierwszyttn posiedzelIliem sądu konkuJI"90rwegO. PTZybyłych jlllJrorów powitał i żyazył im dobrych wy;ników w pra'cy przewodniczący Komitetu Organizacyjnego, wiceprezydent Po-, znania AlllmCl:€j W1tlu:ski. EdmUlIld GrabkolWs,k,i przypomniał jurorów 1POIPIz€dnich KonkusólW, którzy w okres,ie między V i VI KO!t1lm1:rsem odeszli na zarwJse: Eugenię Umińską i Józefa Swil1ka, Loruisa Pouleta (Belgia) i Waltera Voigta (Republika_ Federalna Niemiec), Ich pamięć uczczono chwalą milćzenia.

Przewodnictwo obrad w roboczej części posiedzenda objął Włodzimier,z Karmiński, który zapTponował powołanie prezydium sądu .konkurs,owego, do ,którego - obok prrzewodniczącego - wybrano jednomyślnie Karla Roya jrako wic,eprzewodlli£zącego. i Zenona Płos'zaja na sekretarza. Omówiono także i przyjęto' zasady oraz .regulamin pracy, przyjęto do wiadomości i Zc'l,twienlzono przeznaczelIJJie nagród pozaregulaminowych. o charakterze wstępnej eliminacj,i. Grupa juro>rów-Iutmików dokonała przegłądu w.s.zystkich instrumentów, eliminując te, ikt6re wykazywały widoczne błędy pracy lutlnic.zej. Decyzja o wyelimi;n.owaniu inSl1:.rumentu w tej fazie K,onkursu wymagała większości głosów dwóch trzecich jurorów lutni,ków i musiała byc następnie za.akceptowana przez ju['O'rów->skrzypków, którzy przegry;wali odrzucone instr.umenJty i mieli prawo przywrócenia do udziału w -Konkursie ,te instrumenty, k:t6re wyróżniały się dźwiękowo. W rezultacie, spośród trzydziestu wY'eliminowa.nych przez lutników mstrumentów, ju['orzy-skrzypkow,ie przywrócili cztery. Do drugiej fazy pierwszego etapu weszło .sto. trzydzieśc.i .skrzypiec. W dniach 10 i 11 maja odbyły się, z udziałem obserwatorów-lutników cztery przesłuchania dźwiękowe, podcz'as których skrzypek Michał Grabarczy;k wykonał na wszystkJich instrumentach identycZJl1Y teslt, obejmujący 'gamy .oraz fragmenty Koncertu fis moll Henryka Wieniawskiego i Sarabandy z Partity d-moll Jana S. Bacha.

Obie grupy jurorów oceniały walory dźwiękowe instrumentu oddzielnie. O stanowisku grupy dY'dowała większość. WyeLimino.wanie instrumentu w ,tej faz,ie Konkursu wymagał.o jednoli,tego, negatywnego staJ],owiska obu grup jurorów. Stanowisko takie zajęło jury w stosunkJu do trzydz,iestu czterech ilnstrumentów, dopuszczając w konsekwencji do drugiego etapu dziew,ięćdzies,iąt sześć skrzypiec. Drugi etaq:> tr;wał od dnia 12 do. 16 maja i polegał na szczegółowych analizach instrumentu przeprowadza,nych indYlwidualnie przez jurorów, pr,zy czym jurorzy-IUltnicy oceniali wyłącznie walory lutnicze, a jurorzy-muzycy - wartośoi artystyerzne i użytkowe. Każdy z jurorów dysponował .sumą Situ punktów. Lutnicy .dzielili ją ,na poziom pracy technicznej (do 30 pkt.), montaż (do 15 pkt.) , walory estetyczne lakJienu (do 20 pkt.) i ogólne walory s,tylistycZJl1e (do 30 pkt.). Juror.zy-muzycy oceniałi 'S.iłę dźwięku (do 20 pkt.), barwę dźwlię.ku (do 20 pkt.)' wyrównanie między strunami (do 15 pkt.), ła'twość nabrzmiewaJnia {do 10 pkt.), długość nabrzmiewania (do 10 pkt.), wilki do 5 pkt.), po.piTawność mom:tażu (do 10 pkt.) o.ra,z wa:l'arry indywidualne ins,trumentu (do 10 pkt.). Suma przeciętlnych lPunktÓ!w obUczonych oddzielInie w grupie jurorów-Iurtników i oddzielnie jU[10rów-muzyków dawała Iwynik .dr.ugiego eJtapu dla danego łiillstrurmentu. W niedzli,elę, 17 :maja w godzilnach przedpołudni,owych zebrał się sąd kOI1lkursowy da omóWlienia wy;ników drugiego etapu. P,odjęto po dyskUlSji jednomyśLną decyzję .o dqpuszczeniu do trzeciego etapu osielmnastu i1nstrumentów. Bo posliedzeruiu mąż zalUfania ,KonkULsu dokonał zamiany 11Umerów porządkowych obowiązujących w dwóch pierwszych eltalPalch ;na :nowe II1IUmery od 1 do .18. DOItychcrz:asowe lIlumery li ,godła wraz ze srpoirzą:dzonym plro.tQkołem wstały umieszc:wne w zalakowanej QPerCI]e, a Wru;,trumenty .zalbezpiec:wllle w zaploombow,aIIlY'ffi pomieszczeniu, do którego 00Sltęp mieLi tytko mąż zaufalI1:ia i zaufall1Y lutnik konkursu. Od tej chwili jur,oi!1ZY :ruie mieLi wizualnego ){,0IIl!taktu z cfinałowymU skrzy;pcralmi, udostępa:tiOll1€ one zostały jedynie wy<kJona>wcy 'te9tów ,pIJdczas dwóch

J,UTOT ,Gio .Ba,tta iMor assi pOdc,zas przesłuchań Idź,więko>wych

...:>'.:..='"".

....'c> '''11<

::C

:.... I' ""'0

:{".

Y'

,:.o.. -::.".,.. ! . f L ,.:: ;_ _.{"_ ;" \'%c, .,...

-'

: :.. .:t ."

--d

"«""''<>

Edmund Grabkowski

'esłuchań trzeCJieo etapu. ;Bodobnde jaik .w ;pierwszym etapie był nim skrzypek Mó.chał Grabarczyik, Ikt6remu podczas pierwscz;ego przesłuchalIl1a towarzyszył pialI1Iista AiI1drzej Taltar:s.k:i, a !podczas drug)i-ego - 0l1k1estra Symf l on1c:m1Ja Filhaunorui Poznańskiej pod dyrekcją Renarda CzajkClWskieg,o. Podczas .obu pll1zesłuohań skrzy.peik ł za ,parawalnem uniemoż1Jiwiającym rozp0rlmnie instrUlmentów. ChodzJiło w tej f.arzie ikOll1Jkursu wyłącznie o sipTawdzeni1e :iOO wa:!orów dźWliękowych, przy wye11milIlowaniu ja'kichkolwiek sugestii rwyni:kających ze szczegółowych analiz walorów lutnikzych i al"ltystycZl!1!o-użytJkowych w drugim ,etapie. PierWlSz,e przesłuchanie miało na celu SJPI'aIWdzffi1lie inslt,Tumentów w warull1kach SIalu kameralnej. Odbyło się ono w lI.'liedzlelę wieczo.rem (17 V) w ,saIi im. Marcina GrorblicrzJa MU'2:,eum Ins,trumen.tów Murlyoznych. Skirzypek z towarzyszeniem forteplaJnu wykocr1Ja,ł dziesLi.ędominu,t,owy test obejmujący Mit Źródło Aretuzy z Q,P. 30 Ka!fola Szymanowskiego oraz fragment Poloneza D-dur op. 4 Henryka Wieniawskiego. Drugie .przesłuchanie miało dać odpowiedź, jak instrumenty s.prawdzają się w warunkach dużej sali koncertowej, na tle orkiestry symfonicznej. Odbyło się ono w poniedziałek (18 V) w auli Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza i obejmowało test składający slię z fragmentów pielf:wszych części dwóch koncertów s,lrozypcowych D-dur Jana Brahmsa i DdUlr P,i'Otra Czajlkows'l!:iiego. Wszystkie przesłuchania pierw,szego i drugiego etapu skrzypek rozpoczynał celem ujednolicenia kryteriów porównawczych, ma instrumencie testowym - skr,zypcach zbudowanych w 1602 r. pI1zez IUltnika pol£:kieo Baltazara Dankwarta, będących w zbiorach MuzeUJIll Insltrumentów Muzycznych. Po zakończeniu przesłuchań i ,odebraniu wszystkich ocen dokonano w obeoności jqrorów otwarcia zalalmwanej koperty z pierwotnymi numerami i g,odłami .oraz przysJtąpiono do obliczeń wyników kOlIJJkursu. Do oceny 1nstrumentu w obu przesłuchaniach trzeciego etapu 'każdy jur,or dysponował sumą łącznie do stu punktów. Za ocenę liinstrumentu w tej faz,ie KonkUI1su przyjmowano średnią punktację wszystkich jurorów, a następnie dodano do nej śred!I1ią punkJtację drugiego etapu, co dało lrońcową plIDktację poszczególnych skrzypiec_ SporządzOllle na tej podstawie zbiorcze arkiusze pUl1lkltacyjne były podstawą do dyskusji podczas końcowego posiedzenia jury, kTtóre odbyio się w nocy z 18 na 19 maja 1981 r. Przy pełnej jednomyśLności sądu k,onkuI1sowego przyznano nagrody regulaminowe, honorowe i pozaregulaminowe. Dopiero po rozdzieleniu nagród dokol!1ano otwarcia zalakowanych kopert zawierających nazwiska, fotografie ,i szczegóły biogr.afic7ille budoWlIliczych skrzypiec. Okazało . się, iż wielki ,sukces na Konkurs.i odnieśli lutnicy włoscy, którym przypadły dwe perwsze nagmdy i jeden dypLom uczestmLi.ctwa w trz,ecim etapie.

. JKronika m. Poznania rz:. 4/&1

:"i....: l::',":. .

... .... >,Pt!

'.g;

"..iii

."':....

::.

..

.

...::}.:. -r

'a

:.:::'

;., ,.

,:

"::\v,

"'...-

J/UI'or Józef BaT'toszek podez,aJS oceny iLnstrumentów tern oruserwaJtorium w iBoIonJLi, lutnic.twem ,zaJ1Illtensował się w 1965 r. podozas 'Pracy w ,orkiestrze bolońl>.kiiej. Jest 1auJ'ea,tem wieLu włoskich nagród i wyróżnień Iutrriczych. Po lI'az pierwszy w histoo;ii K'Oil1'kul1SIU, wśród laureatów 'głównych ,nagród :zmalazła się ,kobiet.a WŁoozka Naidi<a Mant.ovani z CreffiO\l1.y. III ll1agI1Odę otrzymał JaJ'omir J.oO z Nochod w Czechosłowacj,i. Pierwszy raz w gronie laureató,w znaleźli .się IUlt'IlI1cy z. JapoIllii i Kanady. Zabra'kło wprawdzlie głó,wnych nagród dla lutników polskich, niemniej jedIllaJk 'obeccr1ość czterech ins.trumentów z1:JlUdowalnych przez trzech. pols!Qch IUlmików: Antoni Krup<l (F\O\Znrań), M.ichał WięckOW9ki (Wa'I's,za!wa) ,i Jan Pawl,ikowski '(Krarkow) wśród Inajleps'zYlch uZlnać trzeba także za sukces. ŁącZJI1lie w .fiiJnałowym trzecim etapie były ,Po oZ/tery i'l1lstrrumenty z PoJSlkii i Związku SocjaHstycznych Repubik Radzieckich, trzy z Włoch, po dwa :z JarpOInii ,i N:iemrieckiiej Republiki DemQlm'>atycznej ma'z po jedinY1m z Czechosłowacji, KaIIlaIdy oj ReprubIJik1 F,ederalnej Niemiec. . Końoowe pOlsdedzenie sądu kOll'JJkur,sowego :zakończyły krótki'e wystąpienlia wiceprzewodniczącego Ka\fla Roya omz WłodZJimierza Ka,mińs'kiego, w kitÓrrych podk,reśl.ono halrmorrijną, rzeczową pracę Iles:połu sądu i po.rnoc olm.zaną przez organizaltorów i tłumaczy. Uroczys,tość ,za'k1oń,czeI1Jia K:OIIlkiursu .odbyła się we wtorek, 19 rn.aja 1981 1'. po połudmJiu w SaM Białej Urzędu Miejskiego. F\rzybyła na nją dyrektor Departamentu Muzy;kii Minilsterstwa 'Kultury ł Sztuk.i Izabela ,B.oj.kowSlka. Przewod[l)ic:zący Komitetu Organizacyjnego wiceprezydent poznarua Andrzej Wituski podZJiękował jurorom za pracę, złożył ,gratulacje laurea,tom li p.odZJiękiowanie za U(jrział w Kolt1kurs'ie wszystkim uezestnikom.

Wynikii ,KOIlllkunsu ogłosrił dyrektor Edmund Grablmwski. Obecnym w P.oZlnandu laurealtom wrętzOll1Jo nagrody :regulamin.owe. 'Po tej ceremonii Wł.odz,imierz Kamiński dokOlI1!ał wstępnej ,oceny Konkursu. Z krótkim koncertem wY'Stąplli: laureat II nagrody VII Międzynar,odowego ,Konkursu Skirzy;pcowego dm. Henryka Wie[liaws'kiego Piotr Milewski oraz Andr.zej Tatarski. Pierwszym utworem była wy.lwnana na wyróżmionym l nar,odą ins'trumenc1e Scherzo Tarantella op. 16 Henryka Wieniawskiego. Umczy,stość zakończyło spotkanie .organizatorów z polskimi i zagranicznymi lutnkami,. Wiceprezydent Andrzej Wituski przekazał w imieniu mill1istra kultury i s7!tuki Józefa Tejchtl1y słowa uzaania i podziękowania dla uczesitnikó:w Ko.nkuJ"su. Dołączyła do niCh gratulacje dyrektor depó!'tamentu Izabela BvjJwwskar.

. t 'I ! !I! ,\

tt ł:

9' \

)i l

..

:/.

ISkrzypce I!l-algrodzone I na,grodą w!oSkliego uta 'Ivano ,Ooratti

Edmund. Grabkowski

-,t

-/

. :

KOiI'lkurs cieszył się dużym zainteresowaniem, uczeSltniczyło w nim pOil'lad stu obserwatorów, w tym prawie siedem<£res'ięciu z kraju, a ponadto z Czechosfowacji, Hołandti, Japonii, Kanady, RepubLiki Federalnej N.iemiec i Ziwiązku Socjalistycznych RepubUk Radzieokich. Obecni byH m. in. szef majwiększego w Europie czasopisma fachowego "Da's M:Ulsiikinsltrumelnt" z F1rankfu,I'Itu nad Menem Er,win Bochiński, redaktor naczelny czechosłowackiego czas.opisma "Hudebni .nastroje" Vaclav KOTbel, laureaci poprzednich Konkursów Premyslav Spidlen. i Tomas Pilar (Czechosłowacja). Przybyła dz,iewięcioosobowa delegacja lutników japońskich z dyrektorem Szkoły Lutniczej w Tokio Zor.oku Murata. Jurorzy i obserwatorzy Zagranicz,ni: Gio Batta M orra,s si (Włochy), Karl Roy, (Republika Federalna Niemiec), Eckardt R.ichter (Niemiecka Republika Demokratyczna), AI)tonio Capela (Rortugalia), Vladimir ilar i Pr,emY1slav Spidlen (Czechosłowacja) uczestniczyli w kilku spotkaniach z lutnikami polskimi i młodzieżą lutniczą. W dniach 17 i 18 maja 1981 r. odbył.o s}ę zorgani,zowa:ne przez Związek Rolskich Artystów Lutników ogólnopolskie seminalrium lutn,icze, podczas którego omawiano przebieg KOiI'llkurs.u, a także dysku'towano nad trzema refera.tami: doc. Heleny Harajdowej o badaniach akustycznych, z uwzględnieniem ba.dań nad uczestniczącymi w KiQnkursie instrumentami; Br.oni,sława Fitasa o strojeniu płyt rezOl11arnsowych oraz Stanisław.a M.arduły o lakierach lutnicz:ych. Uczestnicy eminarium, jurorzy i obserwatorzy wysłuchali także zorganizowanego 16 maja koncerrtu Collegium Mus,ic'Orum Posnaniensium. Solistami byłi Jadwiga Kaliszewska i Aleksander Muradow.

Po zakończeniu Konkursu, dnia 24 maja 1981 r. otwarto w Muzeum 1lI1Jstrumentów Muzyczlł1ych wystawę nagrodzonych oraz uczestniczących w drugim i trzecim etapie skrzypiec. Trwała ona do końca czerwca 1981 r. _ i cieszyła się dużym zainteresowaniem kraj'Owych i zagranic:lJllych gości, w tym wielu lutników. Z okazji KOil1kJuiI's.u, w dniu 9 maja 1981 r. p!l'zesyłiki pocztowe w Urzędzie Pocztowym n.r 9 stemlplorwam€ były okołic:znościoiWyim daltownikiem.

Aneks

NAGRODY KONKURSU

A. REGULAMINOWE

II nagroda - 80000 zł. Iv,ano Cora,tti (Włochy). I,nstI'1ument nr 57, godło "vivadi" II nagroda - 70000 zł. Nadoi-a Ma,ntovanli (IW,i.ochy). Instrument nr 24, godł-o "GiOlI'd.ano" [II nagrlod.a - 60000 zł. Ja,rom.i;r Joo (OzechosłolWac,j.a). [mstirument nr 152, gOdła "Jaro" Dwie IV nag,rody po 55000 <lJł. Anaoł>tj 'Koczerg;in (ZrwiąiZeik s.ocjaUstycz.nych Re[>ubłLk iRadz>ecIkILch). Inlstrument nr HU, g,odło ..D1es". Jo,cheln Voigt (N)iemi,eclk,a RieipublHm nemok.r-atyczna). Instlrument nr 67, gOdło "MRthlias" Dwie V na,gIrody po 50000 zł. Te1sua Matsuda (Jopolnia). IntriU=ent nr 13, godŁo "Miclhelangelo". P-aul Wlessmey.er (.Kanad.a). Inst,r.ument nr 1151, godŁo "M-oni.ka".

B. POZAREGULAMINOWE

N.a,g'rodę "Złote,go Groblicza" ufullJc10Ml'aną pnez Miwrewm lNa:r.odowe o,rarl Złoty Medal Z,wiąoziku Lrutniików Nden1i,e'clich (Republika Fede.raJna Nde,miec) za najwybitnie'jszą IJndy:wfiduafność l'u.tnj,c:zą ot,rzy,m-ał W.iJ1helm Brlicm.ex (NILem..eclk.a ReiP'ublrika DemO'kratYClZtJ>a). Złoty MedaJ iZ<wiąz.ku PaH;kLch Ar,tystÓIW !Liu1m'ilków za na,jwy:żJSizą ocenę dźwdękową otrzymał Anatolij K,ocze;rgin (Związek s<>cj-al.istyclznycih Republik Radrzieckich).

II

Edmund Grabkowski

Złote Medale Związku .Po1skict1 Artystów Lu.tnik6w za najwyższą ocenę lut.nic.zą oWzymali Jal'Om1r J()() (chosłowacj.a) i Pau'! Wdessmeye'r (\Kanada).

Medał ZrwiąrzJru Lutnd'kÓIW Francuskich za l!1ajpięknlej'Szy lakier otrzymał Nicola La,zzari (Włochy).

lS<rebmą 'Plaldetik: S,to"Marzyszenia iLlutnik6;w Włoskich dla nBi.ilepszego polskiego lutnika w wiekiu do trzydzitru lat owzYlffi Mj,chał WiLeowski (PoIska). iNa,grod "Sorebrmego Wachlaxm" SzkOły LUltnlczej w Tokio dia lutniJka w wieku do tNydziestu piciu lat za ,najlWYżsrzą ocenę lutniczą ot1'1zymał '!>aul Wielssmeye,r (Kanada). iNa,grod Związku Lutników Niemieokieo 'Republiki Demokratycznej dJ.a najmlodsze@O uca:estnd.ka tll'zed.ego etapu otrzymał Nicolo Lazza,ri (Włochy) S.r,ebirny ;med,al j'uro,ra Antondo li z Portug,ałi.i dla lutnika w wieku do pięci'u la,t za najwyższą łączną ocenę lutnLc.zą i dżwiękOfWą otrzymała Nad;ia (Włochy) IKryształowy puchali' redlaikcji "Hudebnl nsskoje'" (Cz,echoslowacja) dla lutnika, kt6ry zebr.ał najwyższą punktJacj łąctzmą a dwa instrumenty otrzyma'ł Ja,n PwliJroWlSki (Polska) iKryształowy puchali' jUlI'or'a Vla.dimill'.a !Pilall'a (Qzecho,s;1o,wacj'a) dla najleiPszelgo uc:zestn.ilm trzeciego eta,pu społza wyróżnionych nagrod.ami regularn1nowymi otrzymał JuriJ poczekin (Związek Socjau,styc2Jnych Republik Radiziec,kich)dw.udziestu Ma;nova!1lil'OZOS'I1AI..I UCZESTNICY lU ET'APU Kw kolejności ,?un.ktacjd) Jurij 'Poczekin (Związek Socj.alis,tycznych Republ1k Radzieckrch) Boris Slzyn Antoni Krupa (Poz,nań) Mi,cihał Wieckowski (Warszałwa) Jan Pawlikoowski (Kra,ków) (dw.a instrumenty) Nicola L.a:2JŻari (Włochy) Samuel Ye,ritsi.a,n (ZlWiązek Socjalistycznych Republik RadzieckiCh) J'unlj Ma11;uoka (J.aponia) Kar} Bittere:r (Republika Feder,alna Niemiec) Klaus Sch.legel Niemiecka RepubHk.a Demo:kra>tyczna)

Powyższy artykuł jest częścią publikacji Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1981.10/12 R.49 Nr4 dostępnej w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej dla wszystkich w zakresie dozwolonego użytku. Właścicielem praw jest Wydawnictwo Miejskie w Poznaniu.
Do góry