MAŁGORZAT A HENDRYKOWSKA

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1981.10/12 R.49 Nr4

TWÓRCZOŚĆ FILMOWA W POZNANIU W LATACH 1918-1939

FILM W POZNANIU I POZNAŃ W FILMIE

./

HISTORIA produkcji filmowej w Pozmaniu lat 1918 -1939, dzieje poznańskich wytwórni filmowych, powstające pod ich auspicjami pełnometrażowe i krótkometrażowe obrazy, a 'także produkcja filmowa wykraczająca poza kompetencje lokalnych wyJbwómnli, a podejmolWana w Pozmaniu, stanowi w świadQIlllOści wielu osób, deklarujących nierzadko swoje żywe zainteresowanie historią sztuki filmowej, lllIiemaIże białą plamę. Przypomnienie- 'tego prawie zupełnie dzisiaj zapomnianego rozdziału z hisrtorii filmu, który wypełnia pozmańska produkcja filmowa w latach 1918- 1939, ważne jest z kilku przynajmniej powodów. Obok względów natury historycz- \ :nej i krunikarskiej jednym z istotniejszych jest także potrzeba przywołania tradycji w chwili, gdy w :ęoZJnaniu od kilku już lat mozo1nie rozwija się Wyłtwórnia Filmów Arumował1ych. Przypominając ten fragment z historii pOZJnańskiego życia kulturalneg-o można się -oczywiście spotkać z zarzutem, że jest ,to "rozdmuchiwanie" pewnych zjawisk o charakterze efemerycznym, z których wiele ,me pozostaw.iło po sobie trwałych śladów w historii ,kultury polskiej. Taki sceptyczny pogląd usprawiedliwiać może jedynie niezmajomość życia filmowego w Polsce. Czytając te uwagi o produkcji i wy!twórniach filmowych w Poznaniu w latach 1918 - 1939 trzeba bowiem pamiętać, że w tym samym cza:sie poza "SfiJnksem" i "Polfilmą" (w latach 'trzydziestych wchłoniętą przez "Sfinks") większość ,wytwórni IStan'Owiły właśnie "twory efemeryc:zme". Wystarczy przypomnieć, że w latach 1923 - 1926 istniały w P.olsce dwadzieścia cztery Oś;I1odki produkcyjne, z których dwa zaledw.ie przetrwały do lat trzydziestych. Warto wyjść także pqza sam opis zjawiska, jakim była poznańska produkcja filmowa w latach 1918 - 1939. Przy 'tej okazji należałoby więc poruszyć zagadnienie fabularnej i dokumentalnej produkcji filmowej rozwijającej się poza poznańskimi wytwórn1ami, ale powstającej w Poznaniu i rea1izowalhej przy pomocy aktorów, reży,serów, scenarzys'tów i innych twórców zawodowo związanych ze stolicą Wielkopolski. Interesujące dla współc;zesnego czytelnika będZJie też zapewne przypomnienie tych najstaTszych filmów, w których temat poznański lub wielkopolski odegrał kluczową i decydującą rolę.

MaŁgorzata Hendrykowska

Na kilka lalt przed wybuchem pierwszej wojny światowej (1914) pows,tał film, któreg,o nie sposób .ominąć z racji pOldjęteg.o w nim ,tematu. Był to jeden z pietwszych obrazów polskich, o któn'm pasa warszawska pirsała: .,Plisma moskiewskie zamieszczają ogłoszenie j,ednego.z tamtejszych teatrów kinematograficznych, który w żywej f.otografii daje sceny z żyda Polaków poznańskich w walce z niemczY"Jllą. Zdjęcia wykonane były przez jedną z firm paryskich na zamówienie właściciela lctJ1ematografu przy ulicy Marszałk!owskiej pod nr. 118 (iluzjon M. T.owbilna), lecz władze administracyjne zabroniły produkowania ich w naszym mieśoie. Jeooocześnie we Włoszech zdjęcia te mają wielk1e powodzenie" 1. Władysław Balllaszkiewicz i Wi'told Witczak skłaniają sdę ku przypuszczeniu, że był Ito film Pruska kultura, który iluzj-on przy Marszałkowskiej 118 wyświetlał we wrześniu 1914 r., a więc w innych warunkach polityc"mych. Składał się on z zęści: l. Szkoła ludQwa we WIrześni; 2. Pl'ooes,Q[' K.u1JtUlrtreger; 3. Kai!usze dzlielcri; 4. Wywłaszczenie; 5. Pruskie żołdactwo; 6. Wóz Drzymały; 7. Apoteoza Polski (Jutrzenka) z. Na pomyśle na10miast skończyły się prawd.opodobnie projekty jednego z właścicieli kin w Wielkopolsoe, który w 1913 r. pragnął sfilmować sceny przedstawiające wywłaszczanie Polaków pr,zez rząd pruski 3. Lnnym filmem poruszającym tematykę w.ielKopolską był lIliemaI nieznalny propagandowy film rosyjski Okropności Kalisza ("Użasy Kalisza", 1914) 'Opowiadający 'o Polakach wyzwalanych przez wojska ,l'Osyjskie spod jarzma pruskiego '. Pierwsze sceny .tego fHmu ukazują przybycie w.ojsk pru.skich do Ka1Jisza. Jedną z kwater kaliskiego domu, który stanie 'S'ię miejscem dramatu, zajmuje oficer. Butny i arogancki Prusak początkowo zaleca s,ię, a następnie brutalnie napastuje gospodynię o wyraŹlI1łie zmaczący:m w tym kontekście limieniu Wanda. Na 'ratunek' przybywa mąż - Stanisław. W placówce ,komendanta pruskiego, wszelkie wyjaśnienia są, rzecz jasna, bezskuteczne. Sąd doraźny skazuje Polaka na karę śmierci. Z zawiązanymi oczyma Stanisław staje przed plutonem egzekucyjnym. Wandę odtrąca brutalnie kordon. Niespodziewanie zjawia się odsiecz: kozacki podjazd. W .ostaltI1Jim ujęciu filmu, staJnowiący:m tak zwaną apoteozę - Stanisław i Wańda stoją spleceni w uścisku. Pod ich nogami leży pokrwawiony oficer pruski. P'Onad JJlhni sztanda., a na jego tle sitojący na IWZI!11es 1 ielIliu '(Jłzaik z nastawioną dumn:ie lancą. U szczytu 'Obrazu wielki napis: "Da zdrastwujet Sław,iaństwo!".

Tematyka wielkopolska prezentowana w "żywych obrazach", wykorzystywana najczęściej dlp. bardzo różnych celów propagandowych, została więc odkryta przez kino na dugo przedtem, zalI1lim w wyzWloi!'Ony;m P'ozrnaniu ,naiTodziły się zaląŻJki prrzemysłu kinematograficznego. ,Uwagę tę 'Odnieść można także do filmów: Szpieg (1915), zrealizowa:rlelgo w wytwórni "Sfd.nkis", którego a.k!cja opa'I1ta zosłała na tle za'jęoia i zniszczeruLa !Kalisza przez Niem,ców oraz trzech filmów warszawskiej wytwórni "Po!fiilma": Kalisz (19,19), Oswobodzenie Księstwa Poznańskiego (1919), Polska (1919) z fragmentami zdjęć 'rejestrujących m. in. zniszczenia wojenne P,oznania. Z h\soorycznego punktu widzenia ogromną wartość posiadają dla nas zdjęcia dokumenta1ne wykonane w P!ozman:iu w dniu 2 marca 1919 r. prZJez słynnego operatora Jana Skarbka-Malczewskiego. Sfilmował <on przyjazd oraz migawki z pobytu członków Misjj Koalicyjnej z marszałk,iem Francji Józefem Nou1ensem na czele.

1 u,K!urier 'Wa.rszaIWski", IR. 1908, nr 128, s. '4.

· Wł. B a!ll <a s z,k <i e iW i c ,z, W. W i /1; c z ,a Ik: Historia filmu polskiego, t. 11, s. 63, · WywŁaszczenie w kinemaografj,e. "Kurier Warszawski", R, 1913, nr 59, s. 9.

· GluSt.aw B. B a lU m f e l d:' OkropnoAci Kalisza. Nieznany fUm wojenny, (Kartka z pamiętnika), "Tęcza", R'. 1932, nr 8, s. 27 - 28.

Zdjęcia jjilmowe obejmowały przyj'azd 'i powitanie Misji na dworcu ,lt1olejmvym, palradę na placu W,ollIlości oraz przY'jęcie MisjJ. na Ratuszu. Z.ainterasowanie slpołec:z.eńlstwa tY'mi wydar,zeniami było o@romne, stąd też li :fJiłmy cieszyły srię dużą pojpularIillością. Po l'aIZ pieI'WIslzy wyświetlano je w .dniach od 7 do 1'1 maTC.a 'Im9 II'. w "W,ielkiej Sali A,pollo" demonstrując je niemal równocześnie w siedzibie GłÓlWllego DawódzJtwa Wojsllt1owego. Drugi z pOrkaz{y,w stanoWlić miał urozmalicenie pr,ogramu wieczoru wY'oonego przez gen. Jó.zefa DowbOiTa-MuŚ!1iick,iego qla czonków MIsji 'OiTaz ,innych za.proszlonych gości. W tym !Samym ,roku Jan Skarbek..JMa1czewski wykonał na lot!1lisku w Ławicy zdjęcia z ,pokazu akrrobacji lotnirCJzej, a potem jes,zcze wJ.elokwtnie powra,cał tu ,z kamerą. Z pozoru mało znaczący fakJt s,:flilmowania pobytu .czlOIlJkó.w Misji rl{;ua,llicY'jnej ,w Bozmanliu 1919 II'. ma co !najmniej iPoawójrną wymowę. .Pro pJeI'!W'Sze wpI10rwadm Zidar:z.e:nlia poznańskie w ,obieg ogólnopolskiego życia kulturalnego. I po drugie rejestrując epilog dyplomatyczny Powstania Wielkopolskiego 1918/1919 podkreśla rangę wydarzeń w Poznaniu i w Wielkopolsce. Po odzyskaniu niepodległości w kraju podejmowano próby utworzenia od podsWw rodzime.go przemY1słu filmowego. W pieól'wszych latach Rzeczypospolitej, w skomplikowanej sytuacji gospodarczej i społeczno-politycznej kraju próby te napotykały na znaczne trudności. Ogólnokrajowy rynek filmowy nastawiony był wnęc od początku lat dwudziestych głównie na problemy handlu filmami zagranicznymi, wykonywanie kopii fllmowych, przygotowanie ich do - dystrybucji w kraju. ROŹJnice administracyjne i prawne pomiędzy poszczególnymi regionami kraju, brak p(\ds,tawowych połączeń komunikacyjnych (np. między Warszawą a Poznaniem, Gdańskiem a Sląskiem), ró:żmice demograf.iczne, rna'Todowośeriowe, gospodarcze i kultmalne, wymagały r,ozwiązania szeregu podstawowych problemów, wśród których rozwój przemysłu filmowego na pewno nie był na pierwszym miejs'cu. Zalążek polskiego przemysłu filmowego staJnow.iły więc najczęśeriej, istniejące jeszcze :na długo przed 1918 r. biura wynajmu i rozpowszechniania filmu wyprzedzające meco powstanie pierwszych wytwórni filmowych, spółek akcyjnych i towarzystw udziałowych, szkół, a właściw,ie szkółek filmowych -oraz klubów i stowarzyszeń popierających ,i Hnansujących rodzimą produkcję filmową 5. Część z 1ych przedsięwzięć miała bez wątpienia charakter czysto komercjalny. Dla wielu jednak pierwszych animatorów -życ.ia filmowego rozwój polskliej kinema.tografii był jedną z oznak odmowy i rozwoju rodzimej kułtury. PowstalIlie ,i rozwój skromnego, aie polskiego

« , ..-:..:;:::.... . .

":.::c:.. .;:.""

:::-""1<:.

.Y<

\t

: t""

Wła4ysla'W pY'tlasmski, odt!wÓl'ca roU Barrtk.a SłQwik.a óW fIIJmde Edwa'rda !PUchaiSkiego Bartek Zwycięzca (,1923)r Jedną z nad'Star"zy'ch tego ty,pu instytuerji drLi,atającyeih w odro:d7Jonej Polsce 'były "AUJ:'o J1a<fjJm" - 'Tiolwany>stwlO Alkcyjne is.true:jące od l!1l8 T., ktÓlreg!O za!'ząd centr...lny mieści! się począUtorwo w Ka-tOiWlc,aclh, a następnie plr,zeni,esi,ony ZOSit.ał do nan1a {ul. iRye,er;Ska 2). W '1!921 .r. biuro to zajmorwało si główrnie wYPoeZye-.za'niem filmów (na rziem:Le b. rz.albolru proskifi:o, b. ,Kirólest:wa Koonrgresowego, na GalLcję Zaełrodl1'ią i WschJoonią, Górny Sląsik i Ndemcy). -w tym samym roku "Auror,aJ'ilm" miała juz wl.as:ne 'WYlWol.alnie, iko'piair1nie, fabrryk naPJ.SÓw, atelLie:r r'elamy, fotogr.arfił ora'z atelier do -Zdjć fl.mów naukoQtwych przy ul. K'anrta

'\

Malgorzata Hendrykowska IprzemyslJu kinematograficznego stanowiło ważne ogniwo w pI10cesie repolonizacji ziem dawnych zaborów. . W pierwszym 'okresrie polskiej produkcji filmowej istotną rolę w procesie scalania ziem polskich, a także w zakres,ię propa,gowaa1ia problemów odrodzonej Polski za granicą, orY1Wały ilmy o ,wydźwięku pl1Orpagandowym, spośrró1d lciórych kiJJlm podejmowal>o zagadnienia związane z problematyką wielkopolską. "Propagandzie służyły przede wszystkim aktualnośai i filmy- krajoznawcze. Były najmniej rooszrtlQlWlI1e w produkcji, morW.a było łączyć je w dOlWo1ne większe caŁośc'i, sprzed3.Jwac POIwtór:nie, zaSIPokajając wieil1de zadiI1Jter,eslOlWanie kinolWej publiczności fHmami dokumentującymi ten 'niezwykle trudny okres w życiu narodu [...J W pierwszej fazIe działalności pwpagandowej powsrtały liczne dokumenty z okresu odrodzenia państwa w laltach 1918 - 1919. Były to obrazy - »Oswobodzenie Księstwa Poznańskiego« (PoUilrna), »W odzyskanym 'I1olfuniu« (Sfdm:ks), zdjęaia z terenu walik pod Lwowem, na Litwie i Białorusi (1919). Przykładem filmowania "ruin i zgliszcz" [...J były obrazy: »Kalisz« (1919), »Polska« (1919), »Ruiny Małopo1ski« (Urania) 8. Trudna i nieustabilizowana sytuacja gospodarcza Polski sprawiała, że wiele spośród instytucji i ugrupowań służących potrzebom :fji1mu miało najczęściej charakter efemeryczny. Los .Łan nie ominął także poznańskich wytwórni filmowych. Działalność ani jednej z nich nie pJ:Zetrwała dłużej niż pięć lat. Były to częto wytwórnie jednego lub kilku filmów, zaś wyprodukowane w ndch obrazy stanowiły żyw'e świadecltwo ogólnego stanu kinematografii polskiej. Obok zamysłów czy realizacji błahych i mało oryginalnych znaleźć można jednak wśród nich sporo ambitniejszych przedsięwzięć. Piierwsze kroki polskiego filmu fabularnego nie były łatwe lub też paradoksalnie w wielu przypadkach były zbyt łatwe, aby zadowolić bardziej wymagającego odbiorcę. "Do reżyserii dostęp miał każdy, kto potrafił przekonać finansistę o sw.ych kwalifikacjach lub też zgromadził jakieś kwoty na 1'0Zpoczęcie produkcji filmu. Stąd wiele amatol'stwa, improw.izacji, nieukończ.onych fHmów i stałe rozczarowanie inteligentniejszej pubLiczności, zaw.i,edzionej .niezmiernie niskim poziomem rodzimej pI'odukcji" 7. "Bolski film nie przyciąga tłumów - pisał anonimowy recenzen/t. Nies;tety pub1i,cz:ność nie dowierza fiLmom pro[sk:im a s,2'Jkoda" 8.

Przez taką ogólnie ndechętną llUb w najlepszym przypadku obojętną opinię publicznQści przebijał się sześcioaktowy film Bartek zwycięzca według scenariusz3 i w reżyserii Edwarda P.uchalskiego, ze zdjęciami. Zbigniewa Jaizcza, zreaIJiz'Owany w Poznańskiej Wytwórni Filmowej (1923). W roli Bartka Słowika wysrtąpił' słynny zapaśnik - Władysław Pytlasiński, w w.Li jego ŻO'11y lY1agdy - Eugenia Zasempianka, a jaJko generał SteiIllmetz - Roman Zelaz:owski. Do filmu tego, w oelu nadan.ia ak,tua1nego wymiaru niektórym wydarzeniom hist'Orycznym wmonJtowano zdjęcia dokumentaiJJl1e z UJr1oczy:stoś,c,i sojuszu po,lsko-f'rancuskiego, obrazy pordmosłych scen po zawamiu pokoj.u w Paryżu li zdjęcia z pobytu marszałka Ferdynanda Focha w P,olsce.

Był to pierwszy film fabularny zrealizowany w Poznarniu przez miejscową wytwórnię. Oceny tego filmu podjął się wyjątkowo surowy i wnikliwy krytyk, jakim był w okresie .międzywojennym Karol Irzykowski. ,,»Bavtek Zwycięzca« - pisał' _ jest zręczną przeróbką noweli Sienkiewicza doh.-.onaną przez reżysera p. Puchalskieka 8. ReJklamolWao ,alkże wta!sną S'kołę Gry Sc,emczno-Fiimqwej Niny NLo.vili (Ryce,l'ska 2, I p'i,ro).

'Wł. BI!1,alSiZkiewic:z, W. W03'czk. qp. ci,t., s, 26-127.

7 Ibirclem, S. 1!25.

, "Przegląd Poranny", 1923, nr 306.

Twórczość filmowa w Poznaniu (1918 - 1939)go. Ale 'walory tej sztuki są raczej literackie !l1iż kinowe: dobry, logiczny wybór i układ scen - naltomiast zatWarrrto\Ść kd.noJWa ,tych SIC.eIll jest skąJPa i potrarkitiOWaJIld powierzchownie. Dość wspomnieć, że na przykład sceny bitewne, sceny, w których Bartek rozbija Francuzów lub Niemców, są zaaranżowane tak, jak to się robi w teatrze, to znaczy, że ruch drastyczny jest zaledwie :za:zmaczony, zaczęty, :z domyślnym »i ,tak dalej«, jak ,gdyby to były sceny bagatelne lub wymagające dyskrecji" 9.

O tym, że opnie Karola Irzykowskiego były stanowczo zbyt gurowe, przekonać się mogli ci widzowie, kitórzy mieli o.kazję zobaczyć pokaz tego filmu zorganizowany w stycZJniru 1981 r. Z konieczności była to i!1a swój sposób zubożona wersja filmu, a właściwie ,rekonstrukcja, której na podstawie materiałów roboczych podjęła się K['Y's1yna LlinJdelIlbergh w Filmotece P,ol'skiej w Wa,rszawie. Do wersji 't.ej dokręcono ,także wszystkie napisy w oparciu o tekst Henryka Sielll.kiewicza (głównie list Bartka do Magdy i jego relację z wojny). Oglądając ten film :nawet w ,tak okipoj,onej z konieczll1lorŚci wersji, nie spolsób zrgoidzić się z uwagami Irzyk,o:wsikJlego. Zresztą nie Ita kateg,ortia ocen decyduje o niezaprzeczalnych wartościach tego filmu. Tr3fnie zauważył Kazi'rriierz Mły,naTz, że: ,,»Bartek Zwycięzca« swoim antyniemieckim nastawieniem włączył się w InuTt ówczesinego kina patr;iotyc=eg-o,.zdominowanego PTzez utwory liche, okHwe, głównie antyrosyjskie" 10. Słusznie przy- . pomniał też ten sam a'U!tor, że Bartek Zwycięzca zdobył w swoim czasie uznanie krytyki i publiczności, dys'tansując pod względem frekwencji i!1awet Niewolnicę miłości - wzięty melodramat z Jadwigą Smosarską. Drugim filmem historycznym, zrealizowanym w Poznaniu i dotyczącym wydarzeń wielk-opolskich była Odrodzona Polska (1924). Zanim jednak jeszcze rozpoczęto pracę nad tym filmem, w tym. samym roku w salach poznańskiego Muzeum Wyjsk-owego z dużym zainteresowaniem oglądan-o wielką dioramę prezentującą m. lU. wY[>ędzenie Niemcórw z PorznaIllia ,o,ra.z uroczysrty wjazd Pader'6Ws,kriego do to m.ias.ta. Publiczność pOJmańska niecierpLiwie i z zaciekawieniem -ocze.kiiwała więc filmu, który te wydarzenia miał jeszcze rozbudować fabula11llie. Odrodzona Polska była jednym z najbardziej pres1tiżowych przedsięwzięć poznańskich, Mórego realizacji podjęła się !nowa poznańska Film-otw6rnia St. Martynowski z sied:lJibą przy Marcinkowskieg-o 22. Jeszcze przed ukończeniem zdjęć reklamowano ten utv,rór jako film dorównujący pozi,omem naj wybitniejszym osiągnięciom kina amerykańskiego. ilm zreaLizowano pod protektoratem komitetu honoIJowego, w skład którego weszli: prymas Edmund Dalbo.r, minister spraw wewnętrllnych Cyryl Ratajski, wojewoda Adolf Bniński, dowódca Okręgu 'orpusu Poznań - gen. Kazimierz Raszewski. W efekcie tego prrzedsięwzięcia powstał film paradokumentalny składający się z siedmiu aktów z prologiem, przeds'tawiający sceny i wydarzenia związane z histor.ią i życiem współczesnym Wielkopolski, a także ważniejsze wydarzenia his,toryczne mające znaczenie dla losów kraju i na'?Ddu. GłÓ\\l1l!le sceny tego filmu PTezentowały następujące obrazy: l. Zbrodnia rozbioru Polski; 2. Rzeź w Galicji w 1846 r.; 3. Polska w okowach; 4. Katownia dz,ieci polslch we Wrześni; 5. Uczmi,owie polscy w więzieniach w Rosji; 6. Głośna sprawa wozu Drzymały; 7. Ostatnie powstanie w Poznaniu; 8. Kongres pokoj'owy w Wersalu; 9. Praca na rol.i w woJJnej Fo:lsce; 10. Okrężne; 11. lVlyis'ia wieża w KJrUlS:lJW1CY; 12. Otwarcie Targów Poznańskich; 13. Warzewie goli w Inowrocławiu; 14. Katedra w Poznaniu; 15. l'Jib1ioteka Raczyńskich w Poznaniu; 16. Synagoga w Poznaniu.

· K. I T rz y.k o rw s Ik; i: X Muza. Zagadnienia estetyczne kina, Wa.rszaCNra 19!.!4. Cyt. wg wydaniLa krytycznego J. Bocheńskiej. W.a.rSZoalwa 197'7, s. 199 - 200. .. 'K. M ł Y al.a r z: Bartek Zwycięzca, "Nrurlt", R. 119I11l, nr 2, s. 48.

rkumenltalnych, dokrętkach filmowych '(Alberlta Wywerki) {Jraz relacjach żyjących wówczas uczestnikÓw Powstani'a Wielkopo.1skliego 19J8f1919. "Z zachowanych fotosów, których kilka zamieściła »Wielkopolska Ilustracja« (1929, nr 13, s. 6), widć, że film prezentował przebieg Powstania (Powstania Wielkopolskiego - por. obraz siódmy "Odrodzonej Polski« - przyp. M. H.) bardzo plastycznie; sceny pzybycia Paderewskiego, bezczeszczenia polskich sztandarów prze'./: grenadierów, ataku na Prezydium Policji oraz śmierci Franciszka Ratajczaka cechcwała masowość, interesujące 'Ujęcie akcjd or,a'Z wartko biegnąca drama1turgia zdarzeń. Dyna!rnicznOlść wydarzeń zawarta na fotogramach tego filmu stała się tak suge.s!tyw:na, że niektóre z fotografIii filmowych, mimo ewidenbnych błędów histo.rycznych, weszły z czasem do ,obiegu ilustracyjnego i uchodzą za autentyczne :zdjęcia z powsania, a co za tym idzie, Imają duży wpływ na wyobrażenia ws,półczeslnych o powstaniu" 11. Premiera filmu miała miejsce w auli Uniwersytetu Pioznańskiego w dniu 24 grudnia 1924 r., a jego następne pokazy odbywały się przez dwa tygodnie trzy razy dziennie, zawsze przy jednakowo wypełnionej po br?:egi sali. W nadprogramie do filmu prezent'Owano natomiast krótki obraz pt. Manewry armii polskiej w Biedrusku. f Dla poznaniaków tniewątpliwie atrakcyjrry był 'sam temat, możliwość zobaczenia na' ekranie znajomych fragmentÓw miasta. Recenzent pozbawiony l'Okalnych sentymentów widział jednak ten film bardziej obiektywnle i kryttycznie. Po pokazie Odrodzonej Polski w warsza,ws1rm kinie "Va:I1sa1via" Karol Lr,zyikOWlsQ{i pi6ał: "W -ostatnich tygodniach wyświetlono paTę nowych filmów polskich mających przeznaczenie propagandowe. Oczywiście nie mogą to być pOematy ani sztuki filmowe, ale i w tym dziale obowiązuje dobre rzemIosło filmowe. Zrobiony w Poznaniu film »Odrodzona Polska« (część I) niezupełnie ,odpowiada ,tym wymogom. W części patetycznej, w której uruchamia s,ię znane obrazy, autorzy s.enari:us'za nie mieli dość polotu pcetyckiego, aby przezwyciężyć alegoryczność (obraz »Rozbiór Polski«), aby w uruchomionych ludzi tchnąć nowe żyoie. Reżyser nie ma zrozumienia dla fragmen!tu, wybira sceny d zdjęć naiwnie. Na dowód jeden przykład. Pokazuje się martyrologię wrzesińską. Nauczyciel renegat Koralewski wciska dzieciom katechizm n:emiecki, dzieci się wzdragają, Jedna dziewczYlIlka bierze katechizm przez fartuszek, jak coś wstrębnego. Przecież t'O motyw zachwycająco kinowy, a przy tym piękny i autentyczny. Tark, ale tylko czytamy'.o tym w na:pisie. Dziewczynka stoi jak k.ołek, reżyser nie uznał za stosow,ae takiego. momentu zrealizować" 12. Abstrahują<: od oceny walorów ar'ty.stycznych czy też pozaar;tysitycznych wartośa:i wymienionych tu filmów, trudno zaliczyć zarówno Poznańską Wytwórnię FilmoOwą jak i Filmotwóruię St. MaI1ty.nowski do grona bardziej dynamicznych wytwórni filmowych w P'Olsce. Sporód wielu czynników, które zadecydowały o tym, znaczenielO

'.,

:..!:AfIł "tE

,

-.,

IH

Konstanty Meglicki, reżyser filmu Ponad śnieg

Małgorzata Hendrykowska

11 'M. o l s z e w s k i: Temat Powstania WieLkopolskiego 1918/19 roku 'UJ artystycznych i ltterackich formach twoTczości, "Kll'ou,i1ka WlielkopOll"ki", R. 1978, hr 4, S. 143. 12 IK, I ,r z y.k o w s k i: Kurier kinot.L.:y, ..Wiadomości LLter.acrkie", 'R. 1925 J nr I.

decydujące miał brak odpowiednieg,o zastrzyku kapitału. Mal pocieszający jest fakt, że wytwórnie poznańskie nie były w swoj,ej .sytuacji odosobnione. Do 'grupy najbardziej prężnych w skali ogólnopolskiej wytwór;ni filmowych zaliczyć należy natomiast powstałą w 1925 r. wyltwórnię "Diana-Film" oraz utworzony w 1927 r. "Popfilm". Chronologicznie wcześniejsza "Diana-Film" znana była w kiraju jako jedna z najlepiej wyposażonych "technicznae placówek poza warszawskich. S:ediba wytwórni mieśoiła się na Ta'I"gach RorZlllańslkich (ul. Głogorw$,ka 42), stąd tez była ana częs'to wizytowalIla przez przedstawicieli rządu polskiego, hand10wców, reprezentantów. świata nauki i kultury. W związku z tym, za nieoficjalną datę otwarc.ia wytwórni uważano dzień 13 .września 1925 r., kiedy prezydent Stanisław Wojc.1echowski oraz premier Władysław Grabski odwiedzili .nowo wybudowalne a,telier filmawe, w którym właśnie trr;wały przygotowania do produkrcji pier:wszego filmu. Działalność wytwórni zainicjowały zdjęcia pawilonawe do filmu Artura Twardy jeWIza (b. prac,oWlnirka wytwórni hanżOnkOwa) Chata za wsiq (według powieści Ignacego - Kraszewskiego pod tym samym tytułem) wyświetlanego następnie pad tytułem Cyganka Aza, (1926). Zdjęcia plenerowe da filmu wykonał niemiecki operahlr Max Fassbender a atelierowe - Albert Wywerka. Poz,llańska prapremiera Cyganki Azy, w realizacji której uczestniczyli także poznańscy aktorzy, ,odbyła się W' dniu 29 luteo 1926 r. w Teatrze Pałacowym, natomiast premiera ogólnopolska filmu miała miejsc,e w wa1rszaWlsikim kLnie "F1Hha.1'1monia" w dniu 6 marca 1926 r. 18 Niestety, osobowość reżysera i jego artystycZllle preferencje wywodzące się z wytwÓrni Chanżonkowa zby,t silnLe zaciążyły nad nowym filmem. C1Jganka Aza nie spotkała się z przychynym odbiorem Wlidowni, chociaż współczesna jej krytyka filmowa starała się przedstawić ją w możliwie najbardziej aprobujących kontekstach. "Rozwlekła powieść Kraszewskiego nie posiada akcji odpowiedni,ej dla ,kina, którego istotą jest ruch i tempo! Trzeba sobie z góry powiedzieć, że pomysł sfilmowania' »Chaty za wsią« był chybionym pomysłem [...] Niemożliwości wymagać nie można. Wytwórnia Diana-Film stoi na pmgu swego ,is'tnienia, jak zresztą cały film polski mający za sobą jeno lnieświetne warszawskie tradycje". A dalej: - "Film jest rueco nudny, akcja I'ozwija się powQli, pozbawiając całość efektów kinowych. Nie możemy jednak za to potępiać Diany-Filmu, której :;;tara;nia i chęć tworzenia polskich filmów i tak często ąapotykały na poważne trudności (w dużej mierze f'inansowe). Pierwszy krok był może mniej udany, lecz jest miejako próbą, która, biorąc rzecz ogólnie, wypadła dość udatnie" 14. Cyganka Aza była w sumie klasycznym wytworem polskiego filmu komercjalnego, obliczonego na zdobycie masowego widza; filmu opierającego swój zamierzOlI1Y sukces na nazwiskach autorów i znanych tytułach pierwowzorów lioterackich rodem nie tjle z wielkiej co średniej literatury. Jeśli w dodatku wszystkie słabe punkty tej średniej literatury ulegały przejaskraw,ieniu już w scelnariuszu, pawstawał najczęściej film będący zlepkiem chwytów, które skutecznie wypróbowała już na masowym odbiorcy literatura brukowa i tandena reklama. Dużo lepsze efekty filmawe przyniosła spółka "Diany-Filmu" z powstałą w 1927 r.

w Warsz?wie Narodawą Wytwórnią Filmów Historycznych "Klio". Zjednoczane wytwórnie "Dialna-Klio-F;im" firmowały jeden z najlepszych f.i.lmów 1928 r., dlWunastoaktowych Szaleńców (wyświetlanych również pod tytułem My Pierwsza Bry

,. Jot (Jel1zy .KołOdJzijc,zyk): "Postp", R. 1926, nr 52.

" Ibidem.

Malgorzata Hendrykowska

gada) w reżyserii Leonarda Buczkowskiego, według scenariusza Kazimierza A. Czyżowskiego i ze ZJdjęciami -Alberta Wywerki. . W SzaZeńcach, których akcja skupiała się na dziejach żołnierzy z Brygady LegiOiIlów Polskich, wykorzystano lwowskich i poznańskich aktorów teatralnych (m. in. Aleksandra Sarżę, Jerzeg'O Kobusza, Irenę Gawęcką i Bolesława' Szczurkiewieza), a do scen batalistycznych zaangawwano poznańskie jednostki wojskowe. Była to 'Obok Przedwiośnia jedna znajniecierpliwiej oczekiwalI1ych premier 1928 roku - film, który w tym samym roku utrzymał [la Wszechświa1towej Wystawie w Paryżu Grand Prix avec M::daiZZe d'Or, a w sześć lat później doczekał się udźwiękowienia z muzyką Tadeusza Górzyńs.k>iego. Wkrótce po premierze recenzeni pisali: »Szaleńcy« to pierwszy obraz wykonany całkowicie s.iłami poznańskimi, poczynając od artystów i wojska aż do finans'owej pomocy, z- którą pośpieszyło ziemiaństwo (film był w dużej części finansowany przez ziemiaństwo z terenów Wielkopolski .i Pomorza - przyp. M. H.). »Szaleńcy [. ..J to pierwszy film polski, który przynosi zaszczyt naszej wytwórczości kinematograiicznej i bez żadnych zastrzeżeń może iść na rynek zagraniczny. Po wszystkich »Tajemnicach_przys'tanków 'tramwajowych«, »Trędowatych» i innych nieudolnych fabrykatach, w których tanie efekty melodramatyczne transponowane bezpośrednio ze wzorów teatralnych odgrywały rolę dominującą, doczekaliśmy s.ię wreszcie filmu 'Opar,tego na przesbnkach kinowych, w doskonałej iIIlscenizacji, świadczącej 'O istnieruiu zmysłu kinematograficznego w wytwórniach polskich" 15. O .tym, że było to udane IJrzedsięwzięcie artystyczne świadczy również fakt, li; film ten wznowiony zositał w udźwiękowiOiIlej wersji w 1934 r. z 'Okazji dwudziestolecda wymal'SZU Pie\fWszej Kadrowej Legionów Polskich. Pod egidą tej samej zjednoczonej wytwórni zrealizowany również został przez Konstantego Meglicki.ego, ze zdjęc.iami Alberta Wywerki, film pt. Ponad śnieg (według dralIllatu Stefana Żeromskiego Ponad śnieg bieZszym się stanę). Po premierze, która miała miejsce w dniu 15 lutego 1929 r. w pOZJnańslcim kinie "Słońce" z udziałem wykOiIlawców i reżysera, prasa fachowa pI1zyn}osła szereg, niestety, nie najlepszych recenzj,i. "Pa:n Meglicki przegrał na całej linii - pisał Józef K'Oł,odziejczyk. Cofną się artystycznie daleko poza »Trędowatą« [...] "Ponad śnieg« jest przede wszystkiim filmem słabym pod względem reżyserii. Wprawdzie tłumaczył mi ktoś, że jest to debiut reżyserski p. Meglickiego, więc należy byi- pobłażliwym itp. Stwierdzic mogę jedY1I1ie, że debiut ten należy do nieudanych pod każdym względem ,[. ..J Zdjęcia są niektóre ładne, światła miękkie, ale to nie rozgrzesza całctści" 18 Inne, mniej m:iażdżące re,cenzje pordJkireślały w.prra:wdzie, że "scena pOfW1odzi zai:!lscenizowana została z iście amerykańskim rozmachem", lub, że "sceny klątwy i sceny pokuty były głęboiIm wzruszające w wykollilniu Stanisławy WY'SoClkiej". O tym jednak, że zdecydowanie me był to bestseller sezonu, świadczy fakt, iż tytuł ten zdjęto z ekranu w Boznaniu już 20 lutego, a więc zaledwie w pięć dni po uroczystej premierze. Spośród aktarów poznańskich zaangaźowanych do : go filmu, a gr-łjących obok Stanisławy Wysockiej i Stefana Jaracza wymienić należy Karola Bendę, Jeifzego Kobusza i Zofię KoreywG.

Druga z wymieniolnych wytwórni ("Popfilm") powstała VII utmosferze entuzjazmu, c'o przypisać należy przede wszys,tkim Italentom reklamowym jej głównych projektodawców i amimatorÓiw. "Sensacja filmowa! Nowa placówka filmowa Pop£ilm w Poznaniu"! pisano w miejscowej gazecie 17. Początkowo wytwórnia korzysta la

" E. K. (EdJward 'Koz1kows.ki), "Tęcz,a", R. 1928, nr 39.

. K,ajot (.Jerzy 'Kołodziejczyk): Ponad śnieg (Kino Słońce), "Nowy K,urier", R. 1929, n,r "1 17 "Pos.tęp", 5 X1T 192ł r.

Scena rz filmu Szaleńcy w iTeżyserii il.ieOnarda BucEk,o:-v'Skiego (1928).

BOlesł.aiW Szc,z,u,r,kiewic,z (Jan Łoniewski) l Irena Gawcka (Zofia)

,'....

(....

...,

."" ""

,a

<!-2.. , ,. '" :t .. '\, - ';: l fi' "" . '4 ''\i o.;

", t"h,

<. " ".

<'oj

'J' It- '<:...

'"

") " -" ,,",',

.,:. . ."

;' ".

".

.;\s:'

. l":'

"I ;"

'."'

., ,; ....

. i!''" 1"

.' ..

z wydzierżaJWiolIlych przez Jana Łuczaka pomieszczeń kina ,,1\Pollo" łącznie z wielką salą balową zamienioną na ate.lier, k:tÓire zlQistało dobrze wyposażone od strony technic1Jnej podobnie jak i laboratorium, które wytwórnia w swych początkach posiadała r6WiI1ież w gmachu "Apollo". W 1927 r. "Popfilm" posiadał już własną siedzibę mieszczącą się w willi "Flora" przy ul. Grunwaldzkiej 3, które to miejsce prasa poznańska nazywała niekiedy z żenującą dziś egza1!tacją ,,Nasze Hollywood". W willi "Flora" mieśclilo się atelier filmowe oraz uruchomione przez Hermana Walleisera laboraJtorium odpowiadające najnowszym wymaganiom technicznym oraz suszarnia jego własnej konstrukcji. W sIedzibie tej "PQpfilm" przetrwał do 1932 r. (później załoiJono tu res,taurację "Dwór Grunwaldzki") i naj oględniej stwierdzić' należy, że gmach ten nie zasługuje dziś na stan, w jakim się obecnie znajduje. Wytwórnia' zainauJrorowała swoja działalność realizacją filmu U śmiechy życia

Malgo.rzata Hendrykowska

....

:<

-:'t.:

::.

';1

'"

...: .7'.<, ;:

,..

"""",.

...j

..

'"

>fi ...!t '!Y -..." .

,

.,...:.::....,<.'.. ":..:. ""

'"'

'"l"

<:

'.l.. . '\: ..; , w:.

-.

...'...., ..,.f ". .-.....

.i!E

. ' '.' ,

. .

Sceny z krcenia filmu Ponad śnieg w reżyserii KOnstantego Meglickiego (1929). Sceny kame!'aLne nakrca,no 'w hali Międzynarodowyc.h 'Ta,r,gów iPorz;nańskih; sceny plenet"O'We m. in. rw pa.ku 60lacxtm (u góry)

(reż. Cze!słalW Dembiński, zdjęcia Helrman WałleiiSer). Temarty1ka filmu do!ty,czyła, zawsze atlrakcyjn€'go dJa odbiorców, życia a'I'itystów ,ka!ba'I'eto:wych. Do fiłmu zaaJngai!owano aktorów pozmańskich, zdjęcia kiręcone były w Poznalniu i tu Iteż, w kJinie "Apollo", odbyła się premiera tego filmu w dmu 5 lutego 1927 r.

Stopniowo w)"twórnia zaczęła się specja1izować w filmach o charakterze propagandowym, których celem było propagowanie 'os,iągnięć gospodarczych Poznania i Wielkopolski, bądź też uroków kraJoznawczych. Idee te rea1iwwan:o w wersji dOkumentalnej lub w formie fabularnej. Taokiim właśnie filmem, () którym recenzencd piJsalIi, że "spclnia rolę propagandową dla Pow:szoohnej Wystawy K['aj,owej lepiej :niż cokolwiek innego i przy;llosi rodzimej wytwórczośai nie lada zas'zczyt" lS był ,realizowany w 1927 r. film według scenariusza Ireneusza Z. Platera w reżyserii Janu:sza Wa,rneckliego i ze z.djęciallThi Helrmana Walleisera Milionowy spadkobierca (premieIra 7 VII 1928). BuńczuclZJ!1e mAJto tego obrazu brz-miało: "Przez Poznań do poznania otęg:i Polski!". W sumie jedinak była to dość błaha kiomedia dwuakJtowa, w której ba.rdzo zręcznie wykOlrZysrtal1lo najbardzied reprezentartywne części miasta. Kluczowe sceny dżiały się w :nadzwyczaj efektownie prezentującym się wówczas Parku Wilsona, na .eleganckich u1icach miasta, w lunaparku i oClZywiśde na terenach POlws,zechnej Wystawy KrajolWej. Również i do tego fiJmu zaangaż'OlWano znanych poznańskich aktorów: m. iln. bardzo populaną aktorkę Teatru Polskiego - Barbarę Ludwiżankę w roJ.i prezeski klubu tępicielek łowców posagów, Stro,ińJsJciego jalro Onufrego - miLiol!1JolWego Slpadkobiercę, a także RodziewiJc.za, Łapińlskiego i Irenę RadIro. Renzelllt chwaIił w tyun fHmie także ,J!)OIIllY1sł 1'IOZffiowyu B. D.: NowI/ film polski "Milionowy spaobierc'a«. ..Nowy Kurier". 'B. '19:18. nr 1511, s. 'i. . 15

Ojd17wÓI'lClZy.n'ie głÓjWnych 11',61 'VI' fnmd.e Ponad śnieg IW !reży,se;ri Konmantego lMelglickiiego (1929). Od leIWej: Stani:;łalwa ;wysoc:k,a li Zorika ań5Ika \!

.,

",Y ",' . .". ...." .'

.. < ,-.

, " < .

..., ,,...,C> " ',t:::P"

-€ ,/'

,/

:.. "h.

'\

.,".l .:.J: ,

::" ."

--,.,

. .:_

.,

'*

.. .

".,

' . f "I

.tA' /ifft

za pośred,rllictlwem naptsów na nutach, pys':łme sceny w palLku Wilsona, w luna-parku oraz bieg na ul:iicy"19.

Perspektywy bardziej ustabilizowanej sytuacji finansowej dla nowo powstającej wytwórni stwarzała zazwyc'zaj spółka kilku przedsiębi'orców lub fi.nansistów. N.ie zawsze dawało to pożądane rezultaty, ale pozytywnym przykładem takiej współpracy była niewątpliwie bydgos,ko-poznańska wytwórnia filmowa "Dworkowski-Fii1m". której szefem był Władysław Dworlmwski. Zanim "wielkopolski magnalt filmowy" - jak nazywała go prasa - skazany został wJ-Tokiem sądowym, po sensacyjnym procesie na dziesięć mies,ięcy więz1enia za założenie fikcyjnego towarzystwa akcyjnego oraz fałszerstwo ksiąg handlowych, zdołał przyczynić się do produkcji kilku obrazów filmowych. Najbardziej =anym ;z nich była niewątpliwie Magdalena (1929) w reżyserii OI!1Is'tanlteo Meglickiego - film, w produkcji ldórego wykorzystalIlo atelier "P(pfilmu" w Boznaniu. "Mecenal£ Beiruda (Wojciech Bry1dziński) nie chciał czy nie umiał dos itrze c - czytamy w progi rami e - że jego młoda Żiona (ZoriJka Szyrnańs.ka) ma pra'WiO do miłości. SamOJtina, tylik10 przy swojej córeczce jaśniała radośoią. Bodcrz:as slPaceru poznała inżyniera 10!tniJka (Mieazysłarw CybuLSlki), pOIllOlWnie spotkali się w Krynicy; ale w końcu inżynier zginął pod szczątkami samolotu, Magdalena została ranna, a mąż 9rzejrzał na oczy i wróciło szczęście pod dach państwa Berodó.w" 20. Podobnie jak same filmy, r6nież i programy fIilmowe nie pozostaw,iały widzowi cienia wątpliwości co do pTzebiegu akcji, 'moralnej oceny bohaterów, nie wstawiając odbiorcy nawet przyjemności smodzie1nego rozszyfrowania zakończenia. Była to nagminnie stosowana praktyka nie tylko w programach, ale także w recenzjach i omówieniach pras'Owych. Oburzająca z dzisiejszeg'o punktu w,idzenia zasada zdrau Ibidem. II Magdalenaprogram filmu. Ze zbio!'ów Blbllotsi UndJwersytetu IPoznai1skieltO.

Małgorzata Hendrykowska

"'\i;, .

t" ), J

Władysław Dwor.ko;w:skidzacr:Lia fabuły i za.lmńczenia nie budzi jednak tak 'Silnych iSJprzeaiw6w, gdy z'wróci się uwagę Ina stopień ,przewidywalności zdaTzeń w scenariuszach fiLmowych tego ofuresu. Magdalena była jednym z nielii-::znych f[lmów zrealizJowanych w ,tych latach poza Warszawą. Przytoczone przed chwilą krótkie sltres2lozenie scenaTiusza stanowi niemal Iklasyc2lI1Y przykład ówczesnego filmu ,fuamercjalnego. Producenoi li 'twórcy £iLmow,i nie tyle nie ,chcieli c'o ,raczej nie .odczuwalii potrzeby zmiany przyjętych wówcws !Szablonów. Ponadto nowo powstająca wytwól1nia z pOW'Odów czys:to ekonomicznych 11Zadko kiedy mogła lPozwoHć .sobie ;na eksperymenty. Popularność i wejście na rynek krajowy n:ajpewniej gwarantowało zaproponowanie widZJowi utrwalonego 'stereotypu d ,K;;onwencji. Prapremiera poznańska frilmu Magdalena 'odbyła się w rrezentacyjillym ,kinoteatrze "Słońce" w maju 1929 .,r.

;'""

Ta sama bydgo.so1POiZnańska wytw6rma "Dworkowski-Fi1m" 21dążyła jeszcZJe zrealizować obyczajowy jjilm według powieści FerdYlIlanda G.oetla Z dnia na dzień (rei. Józef Lejtes), .kJtórego premiera 'Odbyła się w warszawskim "Captolu" (25 X 1929), a pierwszy poznańsli pokaz w kIiJka dni później w "Słońcu" (29 X '1929). I w tym przedsięwzięciu filmowym brali udział poznańscy ar!ct;orzy, cm, in. Irena Gawęcika i Jerzy Kobusz. Po !pierwszych poikazach prasa !pi,sala, iż "CaŁość jest walnym zwycięstwem polskiej .kJinematograillii, dowodem, że :flHm polski wkracza' rtaIl'eszcie na drogę pomyś1Jnego rozWoju" 21. Nie'stety, lI1Jie do fuońca wyjaśniona i TOZdmuchana przez prasę "Afera Dworkowski-FHm" uniemożliwiła byd.gosko-iPoznańskiej wytw6rnd kręcenie nowych obrazów filmowych. Warto wspomnJieć, aż na DwO'l'kowskim illIie kończyły się filmowe iLwiązki Poznania ,z Bydgoszczą. Konkurentem właściciela wytw6I1lli był inny pomorski "magnat filmowy" - Stanisław Gorczyca, inwestujący dużo w kina regJionu poznańskiego.

Dokończenie w zeszycie następnym 11 iKajot: ..iNowy KurIer". R. 1929. Dl' 251.

Repoodl!liklcja (l)1I!P01Wleidzl filmu Leonar4aBuoOIWSkiego Szaleńcy nakręocm <w iPOIznaniu (l900)

'II

L r1c l <Iroma'.. 12aMaclH>:ąi1iiy"lat! "'It,,!ijI""U<fJb>t I J'!<"nJu,we.UIJJ/ '...rja'ld I't K. C?yŻOW5r:II:'OO I II i I

(jOI!Y,

'I Ienljd. oo "l>FGłcla Jtrży RccW; ,'udei!! filil>cll K<!.łł.. 'r" vł.'W"tr'I(l łan t QłtiewslO. oom"łe! Ofkoer'_yjsh

.oh"",!o{'<lW<;1?!«t . M<IIjQii o 0tuisId . Jcrzy .1(' . 1tklls.illdriSlarta o, . b1" łol"$zc'ur!l.c,,",,: M<lt<" 0rt1g.

iZiJ("" fil,lwnarJ UUCllwwsld

Y;'ytwómia, fJianałl}m 5[\ Pnzm;U1

,..:;;<

°oNAKŁADEM INSTY, TOCJl WVDĄ.WNICZO, 00 REKLAMOWE,! o,: