ALEKSANDRA

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1980.10/12 R.48 Nr4

CZARNECKA

ZIELEŃ MIEJSKA W POZNAŃSKIM DOKUMENCIE ARCHIWALNYM

ROZMIARY i kształt zadrzewienia mogą mieć decydujący wpływ na charakter i wygląd zewnętrzny miasta, na jego oblicze i barwę, a także mogą świadczyć o kulturze jego mieszkańców. Zdaniem prof. dra Adama Wodziczki wartość zieleni dla mieszkańców miasta pod względem higienicznym i estetycznym jest znaczna ł . Poznań m. in. dzięki Wodziezce zaliczyć można do tych miast, w których stosunek obszaru zieleni miejskiej do terenów zabudowanych jest korzystny. Celem niniejszego artykułu jest nie tyle rys historyczny powstałych parków i zieleńców, ile przede wszystkim zwrócenie uwagi na licznie zgromadzony materiał projektowo-ftechniczny znajdujący się w aktach z lat 1844 - 1965 przechowywanych w Wojewódzkim Archiwum Państwowym, głównie w Aktach Miasta Poznania i gmin do niego przyłączonych. Dotyczą one głównie spraw organizacyjnych i administracyjnych Towarzystwa Upiększania Miasta, Dyrekcji Ogrodów Miejskich, a skladaiją się nań m. in. sprawozdania iz lustracji Wydziału Parków i Ogrodów Miejskich, a także wystaw ogrodniczych organizowanych w mieście od 1907 r. Znajdują się również materiały z dziedziny ogrodnictwa hodowlanego przy ulicach Palacza, Dąbrowskiego i na Szelągu. Są materiały o ogródkach działkowych; projekty zieleńców, cmentarzy, boisk, dziecińców, budowy i utrzymania pomników, fontanny Perseusza przy pi. Nowomiejskim itp., znajdują się mapy, plany i szkice obiektów parkowych i sportowych. W Archiwum sporządzono 550 kart dokumentacyjnych. Tematykę akt można zgrupować według dziedzin: l. parki leśne; 2. parki miejskie, ogrody i cmentarze; 3. zadrzewienie ulic, promenady i zieleńce; 4. ogrody działkowe; 5. boiska i place sportowe dla dzieci i młodzieży; 6. urządzenia sportowe i baseny kąpielowe.

PARKI LEŚNE

Akta Miasta Poznania: sygn. 7196, 7257, 7269, 7281, 7283, 7394, 7269; Starostwo Powiatowe w Poznaniu (1939-1945): sygn. 20; Zarząd Miejski w Poznaniu: sygn. 46, 94, 95, 122-124; Zarząd Szefa Cywilnego w Poznaniu: sygn. 3146.

Prof. dr Adam Widziczko twierdził, że nie posiadając tak bogatej przyrody jak Kraków, Bydgoszcz czy Toruń powinniśmy szczególną ochroną i opieką otoczyć okolice Poznania, gdzie są drobne zaledwie szczątki lasów, gdyż ludności miejskiej nie wystarczają parki i ogrody publiczne, boiska sportowe i zieleńce. Przedstawiając swój program ochrony zieleni w okolicach Poznania uważał, że na bezwzględną ochronę zasługują w obrębie miasta Dębina, Lasek Golęciński oraz

1 A. Wodziczko: zieleń miast z punktu widzenia ochrony przyrody, "Przyroda Polski Zachodniej", B. 1958. nr 1-3, s. 10 - 18.

Aleksandra Czarnecka

Malta, a w Tejonie wycieczkowym poza miastem - lasy w Puszczykowie, nad jeziorem w Ludwikowie, lasy Góry Dziewiczej oraz nad jeziorem Psarskim i koło Proimna 2 .

W 1931 r. Władysław Czarnecki przedstawił zasady projektu zieleni w Planie Ogólnym Poznania, w którym proponował utworzenie klinów zieleni: golęcińskiego (zachodniego), cybińskiego (wschodniego), dębińskiego (południowego), naramowic kiego (północnego). Projekt ten został zaaprobowany w 1936 r. na zebraniu Towarzystwa Miłośników Miasta Poznania. Prace wkrótce rozpoczęte zostały przerwane okupacją hitlerowską i wznowione po roku 1945. Inż. Janina Czarnecka zwracała uwagę na tereny zielone, położone wzdłuż Warty i jej dwóch dopływów Bogdanki i Cybiny i nawiązała do zaprojektowanych przez Władysława Czarneckiego klinów zieleni, które w najbliższej okolicy centrum posiadają charakter parkowy, a w częściach dalszych leśny i łączą się z lasami położonymi dalej od miast, tj. w Puszczykowie, Ludwikowie, Promnie, Dziewiczej Górze.

Park leśny w Golęcinie. Projekt utworzenia parku powstał w 1936 r. Prace podjęte nad przygotowaniami do zalesień zostały przerwane w listopadzie 1039 r. Okupacyjna administracja od 1940 r. kontynuowała polski plan, ale go w pełni nie wykonała. Trudności nie miała żadnych, gdyż nie musiała liczyć się ani z kosztami, ani z robocizną, ani z prywatną własnością. Powstał duży kompleks zieleni, ciągnący się od Parku Sołackiego wzdłuż doliny Bogdanki aż do jeziora kierskiego. Do kompleksu włączono istniejące lasy, pobudowano drogi spacerowe i dla ruchu rowerowego, umocniono brzegi jeziora i wybudowano drogę spacerową przy brzegu. Po wyzwoleniu miasta w 1945 r. władze miejskie zajęły się zagospodarowaniem tego terenu i oddały do użytku mieszkańców wykończony park, który stał się b. lubianym terenem rekreacyjnym ze względu na obfitość wód i urozmaicony krajobraz. Zachowały się plany i szkice z 1939 r. w skali l : 5000, l: 1000, plan izalesienia okolic jeziora kierskiego z lat 1940 - 1942 w skali l : 2500 oraz plany z 1949 r. w skali l : 20 000, l : 10 000, l : 1000.

Park Wschodni w dolinie Cybiny. Był jednym z najważniejszych obszarów zieleni przewidzianych w planie rozbudowy miasta w latach trzydziestych. Swoim zasięgiem obejmował tereny w dolinie Cybiny od Kobylepola aż po ul. Warszawską i miał połączyć się z rezerwatem szkolnym na Malcie - późniejszym Parkiem Narodowym.

Według projektu z 1932 r. park składać się miał z czterech częSCl. W pierwszej przewidziano restaurację z tarasem, ogrody kwietne, teatr plenerowy oraz place do zabaw i dwie łąki ludowe. Poszczególne części miały być połączone cienistymi alejami, otaczając całość siecią nieregularnych dróg parkowych. Część drugą i trzecią zaprojektowano jako park spacerowy z dużymi stawami, łazienkami i plażą. Część czwarta to tzw. Park Narodowy na Malcie. Plan urządzenia tego parku opracowany został przez inż. arch. Adama Ballenstedita. Przy głównym wejściu stanąć miał pomnik poległych harcerzy. Całość terenu obejmowałaby miejsce dla gier i zabaw ludowych na polanach leśnych. Sztuczny staw umożliwiać miał latem wiosłowanie i pływanie, a zimą łyżwiarstwo. Administracja okupacyjna rozpoczęła według planów i sugestii polskich techników wykopy na obszarze obecnej rynny jeziora. Prace objęły tylko roboty ziemne i wykonano je w ok. 60%. W 1944 r. wybudowano prowizoryczny jaz piętrzący,

« A. Wodziczko: Zieleń w okolicy Poznania, "Kronika Miasta Poznania", R. 1930, s. 199 - 203.

0 0 0 0 0 o g # o O o O < fe o o 00 oo "A X

OrteKCMOOHODÓH HjjSKICH

Projekt parku sportowego przy kąpielisku na Sołaczu wykonany w pracowni Dyrekcji Ogrodów Miejskich w maju 1939 r. Objaśnienia: l. basen dla pływających 2 basen dla niepływających, 3. plaża piaszczysta. 4. plaża trawnikowa, 5. szatnia, 6. dziedzmiec (trawnik do zabaw), 7. dziedziniec (plac żwirowany), 8. dziedziniec (szałas), 9. piaskownica, 10. korty tenisowe, 11. boisko do siatkówki, 12. stadion, 13. oczyszczalnia, 14. łąka do gierktóry zniszczyła powódź w 1947 r. Po wyzwoleniu Poznania rozpoczęto pierwsze roboty w 1948 r. według zaprojektowanego w dzisiejszym kształcie sztucznego jeziora które stworzyło korzystny mikroklimat dla tamtejszych zadrzewień, a także sztuczny tor wioślarski przeznaczony dla regat krajowych i międzynarodowych. Zachował się projekt ogólny Parku Wschodniego w skali l : 2000, plan kolorowy Parku Narodowego na Malcie z 1919 r. w skali l : 1000 oraz projekty budowy jeziora z lat 1947-1950 wraz z częścią opisową i kosztami ogólnymi budowy w skali l: 10 000 i l : 2000.

Park leśny na Dębcu. Dębiński klin zieleni ma swój ośrodek w starym lasku miejskim Dębina, położony malowniczo nad Wartą na terenie zalewowym i stanowi naturalny park leśny. Posiada naturalny drzewostan dębowy, jako pozostałość puszczy dębowej. Najstarsze wzmianki w aktach o lasku dębińskim pochodzą z lat 1913-1918. Są to plany sytuacyjne stawów i plan regulacyjny Dębiny w skali 1:4000 i 1:2000. W latach 1925-1930 powiększono i zalesiono tereny przyległe do Dębiny od strony Lubonia. Po roku 1945 zaprojektowano park kultury, który nie doczekał się realizacji. >

Aleksandra Czarnecka

Park leśny w Naramowicach. Powstał jako park miejski w 1928 r. w związku z Powszechną Wystawą Krajową. Swoim zasięgiem obejmuje partie leśne położone na wschód i zachód od dragi prowadzącej do Czerwonaka. Założono tam szkółki drzew owocowych i ozdobnych oraz warzywniki, zalesiono nieużytki. W dolinie Wilczaka zachowało się torfowisko z szeregiem interesujących okazów flory, na terenie którego utworzono rezerwat szkolny "Zurawiniec"s. Zachowały się plany parku, m. in. kolorowe, wraz z opisem z lat 1927 - 1929 w skali l: 2000, l :1000, l : 250.

PARKI MIEJSKIE, OGRODY I CMENTARZE Akta Miasta Poznania: sygn. 4583, 7296, 7316, 7317, 7319, 7320, 7322, 7324, 7328, 7330, 7331, 7333 - 7335, 7337, 7339 - 7344, 7346 - 7351, 7353, 7354, 7356-7366, 7368-7374, 7376, 7377, 7382-7386, 7391; Prezydium Rady Narodowej: sygn. 86jR, k. 284-303; Zarząd Szefa Cywilnego: sygn. W).

Plany rozbudowy zieleni miejskiej z lat 1930 i 1946 przewidywały utworzenie dla każdej dzielnicy odrębnego parku. I tak w myśl założeń Janiny Czarneckiej z 1947 r. Winiary miały otrzymać park na Cytadeli, dla Wildy przewidywano urządzenie i zadrzewienie łąk dębińskich, dzielnice leżące na prawym brzegu Warty dostałyby tereny parkowe w Starołęce na rozszerzonych terenach pofortecznych i w Zegrzu wzdłuż Obrzycy oraz na Zawadach i w okolicy Nadolnika. J eżyce miały otrzymać promenady przy ul. Grunwaldzkiej, część północną powiększonego parku Sołackiego i ogród projektowany na terenach dawnego fortu przy ul. Bułgarskiej.

Park Marcinkowskiego. Znajduje się w 1904 r. na terenach uzyskanych po po 1945 r. przez przyłączenie dawnych i Sw. Krzyża. Park na Szelągu. Od początku XIX w. Szeląg służył mieszkańcom Poznania jako miejsce wycieczkowe. W 1923 r. wraz z istniejącą tu restauracją i ogrodem zakupiło je Bractwo Kurkowe i przeniosło tam swoją strzelnicę. Odtąd park zwał się Ogrodem Strzeleckim. Zachował się plan sytuacyjny parku z 1909 r. w skali l : 2000przy ul. Marchlewskiego. Powstał JUZ zniesieniu wałów fortecznych; powiększony cmentrzy ewangelickich gmin Sw. Pawła

Park Sołacki. Znajduje się przy Alei Małopolskiej i powstał w 1907 r. na dawnych bagnach i moczarach ciągnących się wzdłuż Bogdanki. W 1910 r. zaprojektowano staw, dwie kładki i aleje spacerowe. Swój dzisiejszy wygląd otrzymał po roku 1913. Istnieje plan sytuacyjny i plan alei spacerowych z lat 1907 -1909 w skali l : 2000, l : 1000, projekt stawu i kładek (widok ogólny, przekroje podłużne i poprzeczne) z lat 1910 i 1912 oraz plany zagospodarowania zieleni publicznej na Sołaczu z 1948 r. w skali l : 10 000 i l: 1000.

Park im. Marcina Kasprzaka. Jest to najstarszy park miejski. W połowie XIX w. Towarzystwo dla Upiększenia Miasta założyło tam szkółkę, aby mieć własny materiał na zakładanie kwietników i obsadzenie ulic drzewami. W 1903 r. przeniesiono szkółkę na J eżyce, a tereny te przeznaczono na ogród botaniczny. W 1925 r. utworzono nowoczesny ogród botaniczny przy ul. Botanicznej, a parkowi nadano imię Woodrowa Wilsona dla uczczenia stopięćdziesięciolecia niepod

» Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 20 X 1959 r. "Monitor Polski" Nr 93, poz. 497.

ległości Stanów Zjednoczonych Ameryki Płn.' W 1929 r. ukończono budową nowej palmiarni, którą zaprojektowano w 1904 r. Zachował się inwentarz roślin ozdobnych dawnego ogrodu botanicznego z lat 1903 -1906; plany starej i nowej palmiarni wraz z kosztorysem z lat 1911 i 1927; plany parku z lat 1928 i 1945 w skali l :5000, projekt rozwiązania głównego wejścia z ul Głogowskiej (1925) w skali l :250 oraz plany muszli koncertowej z 1936.

Park im. Stanisława Moniuszki przy ul. Libelta. W 1870 r. istniał tam ogród prywatny Józefa Fehlana. W 1905 r. miasto nabyło posesję wraz z ogrodem, którą w 1907 r. zamieniono na park publiczny. W 1924 r. stanął w 'parku pomnik Stanisława Moniuszki.

Park przy Drodze Dębińskiej. Zaprojektowany był w 1934 r. w charakterze krajobrazowym. Zadrzewienie przeprowadzono przy pomocy drzewostanu mieszanego i powiązano ścieżkami spacerowymi trzy odrębne części parku w jedną planową całość. W części pierwszej przewidziano dużą polanę do gier i zabaw ludowych, w części drugiej zaprojektowano restaurację (kawiarnię) z ogrodem koncertowym i tarasami, a w części trzeciej - dużą polanę leśną do zabaw tanecznych. Zachował się plan kolorowy wraz z opisem projektu i kosztorysem z 1934 r. w skali l: 1000.

Park im. Karola Kurpińskiego przy ul. Rocha. Powstał w 1938 r. jako ogród spacerowo-wypoczynkowy. Posadzono w nim przeważnie gatunki drzew rodzimych (klony, brzozy, wierzby, lipy, dęby). Przeważają trawniki ozdobne. W planie przewidziano także plac zabaw dla dzieci otoczony żywopłotem, a wzdłuż całego ogrodu prowadzi cienista aleja. Zachował się plan kolorowy z 1936 r. w skali l : 250.

Park im. Jana Kasprowicza przy ul. Vjyspiańskiego. Zaproj ektowany został w 1938 r. na terenach ekspozycyjnych Powszechnej Wystawy Krajowej położonych między al. Reymonta i ulicami Wyspiańskiego, Jarochowskiego i Chociszewskiego. Projekt parku przewidywał utworzenie dwóch części: zachodniej, której centrum stanowi dzisiaj sala sportowo-widowiskowa "Arena" oraz wschodniej, w której projektowano basen z dwoma rzędami wodotrysków. W środkowej części miała stanąć kawiarnia z krytą kolumnadą i tarasem. Tu miał również stanąć pomnik Jana Kasprowicza. Park, którego budowa była na ukończeniu w 1939 r., uległ zagładzie w latach okupacji; odbudowany został częściowo po wyzwoleniu. Zachowały się kolorowe plany i projekty parku wraz z opisami technicznymi z lat 1938 i 1945, plany basenu ozdobnego i fontann, areny, boisk sportowych, trybun, szatni, kortów tenisowych, kawiarni z muszlą dla orkiestry, dziecińca zbrodzianką i piaskownicą w skali l : 1000. Park przY alei Łużyckiej. Zaprojektowany był równIe z w 1938 r. jako park o charakterze krajobrazowym z siecią dróg spacerowych, z dużymi łąkami (polanami) do zabaw. Drzewostan złożony jest głównie z drzew szpilkowych. Otoczony jest wysokimi nasypami ulic: Dolnej Wildy, al. Łużyckiej, Drogi Dębińskiej i Wału Saperów. Istnieje plan kolorowy z opisem i kosztorysem w skali l: 1000.

Ogród Botaniczny przy ul. Dąbrowskiego. Powstał z inicjatywy prof. Rudolfa Boettnera z Uniwersytetu Poznańskiego i dyrektora Ogrodów Miejskich Władysława Marcińca jako szkolny ogród botaniczny. Następnie ogród powiększono i stworzono część dendrologiczną (1936). W latach 1939 - 1945 Ogród był parkiem publicznym dla ludności niemieckiej, część ogrodu zabrano pod uprawę warzyw.

Aleksandra

Czarnecka

Projekt promenady na ul. Grunwaldzkiej opracowany w marcu 1 r. w Dyrekcji Ogrodów Miejskich

Po wyzwoleniu Poznania ujednolicono kierunek rozwoju ogrodu, przez co stał się jednym z najpiękniejszych ogrodów botanicznych w Polsce 4 .

Cmentarze. W okresie międzywojennym (1919 -1939) zlikwidowano szereg starych cmentarzy parafialnych i przekształcono je na parki, m. in. cmentarze ewangelickie przy ul. Towarowej i Topolowej, dawny cmentarz ewangelicki u zbiegu ul. Albańskiej i Ostrobramskiej (na park górczyński) , dawny cmentarz ewangelicki przy ul. Ugory (na park im. Kosynierów), dawne cmentarze parafii farnej i świętomarcińskiej ze wspaniałymi klonami, lipami i wiązami (na park Targowy przy ul. Świerczewskiego). Przy uL Ogrodowej, na starym cmentarzu gminy staroluterańskiej Św. Piotra utworzono Park Wyzwolenia 5. W 1927 r. ogłoszono konkurs publiczny na projekt cmentarza komunalnego w Junikowie. Główne wejście zaprojektowano z ul. Grunwaldzkiej. Plan ogólny i szczegółowy cmentarza został opracowany w 1938 r., a sam cmentarz powstał dopiero w roku 1950. Sprawa urządzenia cmentarza w Golęcinie była aktualna w 1939 r., przeszkodził jednak wybuch II wojny światowej. W 1942 r. powstał cmentarz w Miłostowie, Miasto korzysta z dwóch cmentarzy komunalnych: nr l w Miłostowie i nr 3 w Junikowie. Ponadto czynnych jest kilka cmentarzy innych grup wyznaniowych. Opracowano projekty cmentarzy miejskich w Minikowie i na Golęcinie.

ZADRZEWIENIE ULIC, PROMENADY, ZIELEŃCE Akta Miasta Poznania: sygn. 44%, 4516, 4598, 5272, 5276, 5280, 6532, 7217, 7259, 7261 - 7267, 7271-7278, 7280, 7318, 73CJJ, 74 ; Biuro Prezydialne Miejskiej Rady Narodowej: sygn. 16, 19; Prezydium Miejskiej Rady Narodowej: sygn. 1, 50, 86jR; Zarząd Miasta Poznania: 46, 94, 98.

Zadrzewienie ulic. W 1834 r. założono w Poznaniu Towarzystwo Upiększenia Miasta, którego celem było zadrzewienie ulic miejskich. Pierwsze sadzonki drzew pochodziły z własnych szkółek, istniejących początkowo w dzisiejszym Parku im. Marcina Kasprzaka, później na Górczynie i na Łazarzu. Prace postępowały jednak w wolnym tempie, chociaż w tym okresie zadrzewiono al. Marcinkowskiego, pi. Wolności i ul. 27 Grudnia. Ozdobiły je włoskie topole i kasztanowce; pi. Bernar

* A. Łukasiewicz: Ogród Botaniczny Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, .Kronika Miasta Poznania", R 1974, Nr 2, s. 45 - 58.

· H. Szafran: Poznań i okolica, Poznań 1959.

dyński ocieniły jesdony, na pi. Stawnym posadzono lipy, a na pi. Wielkopolskim i Wolnicy - kuliste akacje«. Datą przełomową dla rozwoju zieleni miejskiej jest rok 1902, kiedy rząd pruski zezwolił na częściowe zniesienie wałów fortecznych otaczających miasto od 1826 r. Utworzono wtedy pierścień zieleni ciągnący się od Bramy Dębińskiej na południu do Bramy Młyńskiej na północy przez Wały: Władysława Jagiełły, Kazimierza Jagiellończyka, Zygmunta Augusta, Jana III, Królowej Jadwigi, Władysława Warneńczyka i Zygmunta Starego, Wazów, Stefana Batorego i Stanisława Leszczyńskiego. Obsadzono drzewami ulice: Głogowską, Wyspiańskiego, Matejki, Spokojną i inne. Zachowały się plany w skali l : 250 i l : 100. Do 1927 r. przez al. Marcinkowskiego przebiegała szeroka promenada z dwoma rzędaimi wiązów, na imiejiscu. których pobudowano później tory tramwajowe. Ą N a przełomie lat 1929/1930 z powodu ostrej zimy drzewostan uliczny b. ucierpiał. W rezultacie wycięto drzewa na całej długości ulic: Podgórnej, Młyńskiej, Libelta, niektóre odcinki Głogowskiej i szeregu innych oraz z placów Wolności, Wielkopolskiego i Wiosny Ludów.

Zachował się wykaz ulic i alei zadrzewionych z podaniem liczby i gatunku posadzonych drzew w latach 1906 - 1916 oraz plany Poznania z lat 1934, 1935 i 1939 z zaznaczeniem zadrzewionych dróg państwowych i wojewódzkich w skali l : 20 000 i l: 15 000. Statystyka zadrzewionych ulic w latach 1932 - 1935 podaje, że posadzono 1566 drzew. Według sprawozdania z 1960 r. Poznań posiadał 43 000 drzew rosnących na ulicach i alejach miasta. Promenady. Na początku XX w. powstały również promenady, szerokie ulice i reprezentacyjne aleje, które otrzymywały najefektowniejsze zadrzewienie dwu a nawet czterorzędowe. Najstarszą była promenada przy Wałach Leszczyńskiego i al. Niepodległości. Powstały one w latach 1906 - 1913. Najwięcej promenad powstało w latach 1930 -1939, jak np. Promenada Piastowska, ciągnąca się od ul. Cegielskiego do Drogi Dębińskiej, promenada przy ul. Niestachowskiej i nad Bogdanką, przy ul. Marcelińskiej, przy ul. Podwale, al. Wielkopolskiej, przy al. Litewskiej. Istnieją plany sytuacyjne wraz z kosztorysami, częściowo jako reprodukcje kolorowe. Do najładniejszych zaliczyć należy promenadę przy al. Przybyszewskiego (510 mb), posiadającą ładny drzewostan, składający się z wiązów i topoli piramidalnych, a także promenadę prowadzącą od ul. Chociszewskiego do al. Przybyszewskiego. Była tam droga rowerowa oddzielona od drogi spacerowej pasmem trawnika i drzewostanem, a zadrzewiona także topolami piramidalnymi. W 1937 r. powstało połączenie promenady portowej nad Wartą od ul. Wenecjańskiej z Mostem Chwaliszewskim. Zachowały się plany wraz z kosztorysem robót, w skali l : 100. W 1938 r. zaprojektowano promenadę przy ul. Grunwaldzkiej wraz z trawnikami i drogą rowerową. Istnieje projekt tej promenady i przekroje kolorowe w skali l: 1000 i l : 200.

Zieleńce. Do najstarszych zaliczyć należy na Górze Przemysława (powstał w 1900 r.), przy Teatrze Wielkim i przy Wałach Księcia Józefa oraz tzw. "ogródki zielone" przy ul. Strzeleckiej (założone w 1870 r.). Największa liczba zieleńców powstała w latach 1918-1939. M. in. przy pi. Zbawiciela, przy alejach: Pułaskiego, Reymonta i Wielkopolskiej, przy ulicach: Krańcowej, Ostroroga, Rolnej, Kościelnej i nad Bogdanką, przy Drodze Dębińskiej, w dolinie Cybiny, między mostem św. Rocha a ul. Mostową, między ul. Słoneczną a Promienistą. Zieleńce po

· H. Szafran: Drzewa przy ulicach m. Poznania, "Przyroda Polski Zachodniej", R. 1958, Nr 1/3, s. - 43.

Aleksandra

Czarnecka

Projekt urządzenia parku Wilsona dla potrzeb Powszechnej Wystawy Krajowej (1929) opracowany w grudniu 1928 r. w Dyrekcji Ogrodów Miejskich. Objaśnienie: l. taras, 2. dom mieszkalny, 3. staw, 4. pawilon Huty Szkła, 5. basen, 6. Instytut Wychowania Fizycznego, 7. pawilon Prasy, 8. pawilon Pięknej Pani, 9. szklarnie hodowlane, 10. palmiarnia, 11. pawilon Pracy Kobiet, 12. pawilon Uzdrowisk Polskich, 13. alpinarium, 14. ustąp. Pawilony ad 4, 7, 8, II ł 12 zaprojektowane zostały na Powszechną Wystawę Krajowąsiadały zazwyczaj wewnątrz trawnik ozdobny z rabatami bylinowymi, otoczony aleją drzew i Skupinami, po jednej stronie basen lub brodziankę i obok plac wypoczynkowy z ławkami, a po drugiej stronie - plac zabaw dla dzieci z piaskownicą. N a uwagę zasługują tu plany Poznania z lat 1935 i 1939 z zaznaczeniem obszarów zieleni miejskiej oraz wykaz promenad i zieleńców z 1940 r.

OGRODY DZIAŁKOWE Akta Miasta Poznania: sygn. 6360, 7219-7221, 7230-7254, 7294, 7318, 7319, 7321; Urząd Wojewódzki Poznański (1919-1939): sygn. 989; Zarząd Szefa Cywilnego: sygn. 2665, 29<x).

Poznańskie ogrody działkowe należą do najstarszych w Polsce, bowiem zaczęto je zakładać ok. roku 1880. Przed I wojną światową było ich pięć. Do najstarszych należy ogród im. Karola Marcinkowskiego przy ul. Bukowskiej. Znaczne ożywienie w rozwoju nastąpiło po 1927 r., kiedy powstał w Poznaniu Związek Okręgowy Towarzystwa Ogrodów i Osiedli Działkowych. W dniu l I 1934 r.

utworzono Okręgowy Związek Towarzystw Ogrodów Działkowych na Wielkopolskę i uchwalono Statut. Od tej chwili pełna nazwa brzmiała Okręgowy Związek Towarzystw Ogrodów Działkowych, Przydomowych, Małych Osiedli i Hodowli Drobnego Inwentarza Województwa Poznańskiego. Siedzibą był Poznań, a swoją działalnością związek obejmował ówczesne województwo poznańskie 7. W latach 1926 - 1935 powstały ogródki działkowe przy Górnej Wildzie (im. Henryka Sienkiewicza), przy Dolnej Wildzie (im. Tadeusza Kościuszki), przy ul. Łukaszewicza (im. Jana Sobieskiego), przy ul. J arochowskiego zwane "Zacisze", przy ul. Chociszewskiego (im. Chociszewskiego), przy ul. Wspólnej (im. Jackowskiego), przy ul. Dąbrowskiego (im. Bartników), na Bielnikach i szereg innych. Każdy ogródek działkowy posiadał w części centralnej boisko sportowe. Zachowały się 'S. Gintrowskł: Ogrody działkowe w województwie poznańskim, "Działkowiec", R. 1959, nr 3. "plany tych ogrodów w skali l: 1000. Przy ul. Czarnieckiego powstały w 1938 r. ogrody nie zorganizowane . W latach kryzysu i klęski bezrobocia rozwojem ogrodów działkowych zainteresował się państwowy Fundusz Pracy, traktując ogródki jako formę częściowego zatrudnienia i zaopatrzenia mas bezrobotnych. Powstało szereg ogródków działkowych dla bezrobotnych, m. in. przy ul. Lechickiej, przy N owej Elektrowni (im. św . Wojciecha i Skwarczyńskiego), przy ul. Warszawskiej (im. św. Jana) , przy ul. Maltańskiej i Obornickiej (im. gen. Dąbrowskiego) i na Sródce i Sołaczu (im. ks. Arcybiskupa Przyłuskiego). N ajwiększe osiedle dla bezrobotnych powstało z inicjatywy prezesa Związku Towarzystw Ogrodów Działkowych, Władysława Marcińca w N aramowicach (1935).

Wydzielono tam sto siedemdziesiąt działek po 800 m 2 . Powstały osiedla dla bezrpbotnych w Krzyżownikach (1936), na Górczynie (1937), na Osiedlu Warszawskim (1938). Zachowały się plany ogródków dla bezrobotnych w skali l: 1000.

W latach okupacji hitlerowskiej część ogrodów działkowych uległa likwidacji i dewastacji, ale także założono trzy nowe ogrody, a mianowicie przy ul. Palacza, Belwederskiej i Reymonta. Istnieją plany kolonii ogródków działkowych oraz plany sytuacyjne ogrodów działkowych z lat 1940 - 1943 w skali l: 1000.

BOISKA I PLACE SPORTOWE Akta Miasta Poznania: sygn. 3038, 6371, 6463, 71%, 7258, 7284, 7285, 7287-7291, 7293, 7295, 7m, 7301 - 73(X), 7311.

Dla podniesienia stanu zdrowotnego dzieci i młodzieży zakładano w różnych punktach miasta dziecince z placami zabaw i boiska sportowe. Najwcześniej powstał plac sportowy między ul. Marcelińską a Grunwaldzką (1904) oraz urządzenia sportowe w Dębinie (1905). W 1907 r. powstał plac zabaw dla dzieci wraz z torem saneczkowym w okolicy Teatru Wielkiego. W 1910 r. place zabaw przy ul. Dobrzyńskiej, między ul. Poznańską a Mylną oraz przy ul. Mostowej, naprzeciw ogrodu Gimnazjum Marii Magdaleny; w latach 1912 - 1915 - plac sportowy przy

Projekt skweru z boiskiem i brodzianką przy Wałach Leszczyńskiego opracowany w Dyrekcji Ogrodów Miejskich w grudniu 19]) r.

4 Kronika m. Poznania z. 4;ID

Aleksandra

Czarneckaszosie w N aramowicach i przy Placu Ćwiczeń Pionierów przy Drodze Dębińskiej. Szereg placów sportowych i boisk powstało w łatach 1919 - 1939, m. in. boisko przy ul. Przemysłowej obok Państwowej Szkoły Budowy Maszyn; przy ul. Libelta; przy Bramie Wildeckiej (obecnie skrzyżowanie ul. Kościuszki i Marchlewskiego), przy ul. Starościńskiej. W latach 1927 - 1928 między Biernikami a ul. Jordana powstał dzieciniec miejski. W 19i28 r. Magistrat wydzierżawił teren Banku Związku Spółek Zarobkowych przy ul. Marszałka Focha i przeznaczył go na boisko sportowe. W latach trzydziestych powstały boiska przy ul. Obornickiej i Gdyńskiej, przy Wałach Leszczyńskiego - boisko z brodzianką dla dzieci, przy ul. Gdańskiej i in.

Place zabaw dla dzieci młodszych powstały m. in. przy ulicach: Starołęckiej, W enecjańskiej, Orężnej, Śniadeckich, Wiejskiej, Gnieźnieńskiej, między ulicami: Promienistą a Słoneczną, Chocimską a Gwiaździstą, Gorczyńską a Palacza, u "zbiegu ulic Dolina, Czajcza i Dolna Wilda. Place sportowe posiadały zazwyczaj większe boisko dla dzieci starszych oraz miejsce z piaskownicą dla dzieci młodszych, a także brodziankę, niekiedy 'basem ozdobny większy, huśtawki i przyrządy gimnastyczne. Wszystko to ogradzano krzewami ozdobnymi. Zachowały się plany i projekty (częściowo kolorowe) wraz z kosztorysami budowy. Istnieje plan miasta z 1911 r. w skali l : 8000 z oznaczonymi placami sportowymi, boiskami szkolnymi i placami zabaw dla dzieci oraz statystyka stałych boisk sportowych na obszarze miasta w 1932 r.

URZĄDZENIA SPORTOWE I BASENY KĄPIELOWE Akta Miasta Poznania: sygn. 198, 4665, 4675, 4719, 7292" 7294, 7309, 7310, 7312, 7327; Wydział Powiatowy w Poznaniu (1919-1939): sygn. 782, 783; Zarząd Miasta Poznania: sygn. 46.

W 1928 r. powstał projekt budowy stadionu miejskiego w okolicy Dolnej Wildy i Bielnik, w 1938 r. przewidywano dobudowanie boiska do piłki nożnej w środku z bieżnią i dwoma kortami tenisowymi. Zachowały się plany budowy i przebudowy stadionu wraz z kosztorysem oraz przekroje przez półkole południowe i północne, w skali l : 500. Przy ul. Kolarskiej i Drodze Dębińskiej na miejscu zlikwidowanych dwudziestu działek miał powstać w 1938 r. Miejski Ośrodek Sportu Tenisowego, a nad jeziorem w Kiekrzu - Ośrodek Żeglarski. Istnieje projekt szkicowy tegoż ośrodka tenisowego oraz przekrój przez korty tenisowe w skali l: 1000 i l :500, a także plany orientacyjne i sytuacyjne z przekrojami i rzutami poziomymi Ośrodka Żeglarskiego w skali l : 1000 i l : 100. W 1926 r. proponowano urządzenie nowych łazienek ludowych tzw. wolnych, przy Warcie i Cybinie, w 1929 r. kąpieliska otwartego na Bogdance w Sołaczu, a na lewym brzegu Warty klubów wioślarskich. Zachowały się projekty kąpieliska wraz z opisami technicznymi. W latach 1930 - 1935 powstał projekt pływalni na Przepadku i kąpieliska przy ul. Niestacfaowskiej, które miało posiadać dwa baseny dla pływających i niepływających z plażą piaszczystą i trawiastą oraz brodzianką dla dzieci. Istnieje plan sytuacyjny tej pływalni i kąpieliska wraz z kosztorysem w skali l :4000 i l: 1000. W latach 1938 - 1939 projektowano wybudowanie kąpieliska w parku im. Jana Kasprowicza. Miało ono posiadać basen kąpielowy ogrzewany i pływacki z trybuną, plażą, szatnią, a w pobliżu boisko i strzelnice. Zachował się plan kolorowy z opisem technicznym w skali l: 1000 i l :500. Planowano także budowę kąpieliska przy Rzeźni Miejskiej z uwzględnieniem wymogów Obrony Przeciwlotniczej. Zachował się plan kolorowy z 1939 r A w skali l : 100.

Projekt parku przy alei Kasprowicza opracowany w Dyrekcji Ogrodów Miejskich we wrześniu 1935 r. Objaśnienia: l. arena, 2. boiska sportowe, 3. trybuny, 4. szatnie, 5. korty tenisowe, 6. ogród i willa prezydenta miasta, 7. plaża piaskowa, 8. plaża trawnikowa, 9. basen kąpielowy, 10. kawiarnia, 11. taras, 12. muszla koncertowa, 13. basen z fontannami, 14. pomnik, 15. ochronka, 16. dziedziniec, 17. brodzianka, 18. piaskownica, 19. przyrządy do zabawy, 20. ogrody szkolne, 21. szkoły powszechne, 22. mieszkanie i ogród dozorcy

W 1955 r. istniały dwa kąpieliska otwarte, tj. nad jeziorem Rusałka i nad jeziorem strzeszyńskim, a w budowie znajdowało się kąpielisko nad jeziorem maltańskim. Inż. Janina Czarnecka przewidywała w 1946 r. dla każdej dzielnicy jeden ośrodek wychowania fizycznego, igdzie oprócz boiska piłki nożnej i bieżni miały być korty tenisowe, boiska do hokeja na trawie, siatkówki iijp.

Rozwój zieleni miejskiej powiązany jest z likwidacją pruskich murów obronnych i szybką rozbudową miasta. To interesujące, że parki zajęły miejsce fortyfikacji, częściowo już z drzewostanem wówczas istniejącym. Urozmaicone konfiguracje wałów zostały wykorzystane do stworzenia krajobrazowych motywów parkowych (np. park Karola Marcinkowskiego). W sumie jednak stwierdzić trzeba, że Poznań do 1939 r. miał zieleni niewiele. Skupiona ona była tylko w kilku punktach, a wrażenie obfitości zieleni w mieście stwarzały zadrzewione ulice i skarpy kolejowe w śródmieściu oraz częściowo drzewostan dawnych cmentarzy, jak np. przy ul. Topolowej, Towarowej i na miejscu obecnych terenów targowych. Oddział Zieleni i Ogrodów Miejskich Zarządu Miejskiego w latach 1945 -1947 usuwał zniszczenia wojenne, budując jednocześnie nowe zieleńce, aleje i place zabaw dla dzieci. W latach 1947 - 1949 nastąpiło masowa sadzenie drzew ulicznych (5000 sztuk) i obsadzanie parków miejskich. Powstało dużo zieleni publicznej nie tylko typu parkowego, ale przede wszystkim zieleni iprzy nowych osiedlach, szkołach, przedszkolach i ośrodkach sportowych.

4« domy handlowe. W głębi skrzyżowanie z ul. Ratajczaka. Zdjęcie wykonane w dniu 17 V 1980 r.