ZBIGNIEW DWORECKI

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1978.10/12 R.46 Nr4

Czas czytania: ok. 9 min.

FAKTY I WYDARZENIA Z WALK O NIEPODLEGŁOŚĆ W LATACH 1918-1919 W POZNANIU

(Część pierwsza)

WALKI Wielkopolan o niepodległość są chlubną kartą dziejów wyzwoleńczych narodu polskiego. Wielkopolanie poprzez udział w insurekcji kościuszkowskiej w 1794 r. oraz w powstaniach 1806, 1830, 1848 i 1863 r. - orężem manifestowali swój patriotyzm i wolę walki niepodległościowej. Z Poznania wywodzi się wiekopomny ruch o wyzwolenie spod panowania pruskiego, zespolony z trwałą tradycją walki o powrót zachodnich ziem piastowskich do odrodzonego państwa polskiego. Przygotowania zwolenników czynu orężnego, zmierzające do wystąpienia zbrojnego przeciwko zaborcy, rozpoczęły się na długo przed wybuchem rewolucji w Niemczech w listopadzie 1918 r. Wybuch rewolucji listopadowej w Berlinie umożliwił ujawnienie w szerokim zakresie pracy organizacyjno-politycznej ludności polskiej w zaborze pruskim oraz kształtowanie poznańskiego ośrodka idei niepodległościowej. Fakty i wydarzenia z dziejów zwycięskiego czynu zbrojnego Polaków w Poznańskiem w latach 1918 - 1919 ukazują drogę stopniowego łączenia się Wielkopolski z pozostałymi ziemiami odrodzonego państwa polskiego.

WYDARZENIA W POZNANIU PO WYBUCHU REWOLUCJI LISTOPADOWEJ W NIEMCZECH

ROK 1918

9.11; Do Poznania dotarły wieści o wybuchu rewolucji w Berlinie i w innych mia· stach niemieckich oraz o abdykacji cesarza Wilhelma II i tworzeniu Rad Robotniiczo- Żołniersikieh. . ..; W koszarach poznańskiego garnizonu żywiołowo organizowano Rady Żołnierskie (tzw. dzikie). 10.11. W Poznaniu i innych miastach Wielkopolski odbyły się spontaniczne manifestacje, pochody i wiece, podczas których ludność i żołnierze pruscy manifestowali radość z powodu obalenia monarchii. Na gmachach urzędów i koszar wywieszano czerwone sztandary. Tworzono Rady Robotniczo-Zołnierskie, niektóre z udziałem Polaków. W "Zielonej Kawiarni" przy ul. Wrocławskiej 18 odbył się wiec przedwyborczy do poznańskiej Rady Miejskiej, zorganizowany przez Narodowe Stronnictwo Robotników. Przemawiający na wiecu Władysław Seyda, jeden z aktywistów < Narodowej Demokracji oświadczył, że w Poznaniu działa już od pewnego czasu organizacja polityczna pod nazwą Komitet Obywatelski, który "dziś się ujawni i zarazem rozszerzy".

Zbigniew Dworecki

W mieszkaniu dra Mariana Głowackiego odbyło się rozszerzone posiedzenie nie ujawnionego jeszcze Komitetu Obywatelskiego Miasta Poznania. Ze względów taktycznych postanowiono "współpracować" z Radą Żołnierską. Wysunięto kandydatury przedstawicieli Komitetu do pracy w mającej powstać w Poznaniu Radzie Robotniczej. Z inicjatywy generała Fritza von Hahna (komendanta twierdzy) utworzono w siedzibie dowództwa garnizonu centralną Radę Żołnierską (garnizonową), reprezentującą wszystkie pruskie formacje wojskowe stacjonujące w mieście, na której czele stanął sam inicjator. Tego samego dnia, pod naciskiem 'kategorycznych żądań Polaków z armii pruskiej i lewicujących żołnierzy pruskich, zmuszono go do ustąpienia. Przewodnictwo Rady objął socjaldemokrata August Twachtmann, podoficer niemiecki z 47. Pułku Piechoty, stacjonującego na Jeżycach (u zbiegu dzisiejszych ulic Świerczewskiego i Kraszewskiego).

Polskie tajne Komitety Obywatelskie otrzymały pozwolenie od nadprezydenta prowincji poznańskiej J ohanna von Eisenhardt- Rothego na legalną działałność. Komitet Obywatelski m. Poznania wydał odezwę z apelem do Polaków o zachowanie spokoju i niereagowanie na podszepty "prowokatorów". Z inicjatywy Komitetu Obywatelskiego m. Poznania usunięto ze stanowiska nadburmistrza Poznania dr Ernsta Wilmsa. 11.11. Zakończyła się I wojna światowa (1914 - 1918). W pobliżu miasta Compiegne Niemcy podpisali warunki zawieszenia broni. Nie było w nich żadnej wzmianki o losach ziem w zaborze pruskim. W Warszawie Rada Regencyjna przekazała Józefowi Piłsudskiemu władzę wojskową. W Poznaniu utworzono Radę Robotniczą. W jej skład weszło sześciu przedstawicieli Komitetu Obywatelskiego i pięciu socjaldemokratów. Znajdowało się w niej dziesięciu Polaków. Rada Robotnicza i Rada Żołnierska połączyły się w jeden wspólny organ pod nazwą: Wydział Wykonawczy Rady Robotniczo-Żołnierskiej w Poznaniu. Utworzono go na zasadzie parytetu narodowościowego. Wydział składał się łącznie z dwudziestu dwóch członków. Komitet Obywatelski m. Poznania przybrał nazwę Rady Ludowej. Na jej czele stanął dr Czesław Meissner. Wydział Wykonawczy Rady Robotniczo-Żołnierskiej wyznaczył Jarogniewa Drwęskiego na stanowisko nadburmistrza Poznania. N a interwencję rządu w Berlinie decyzję tę cofnięto.

W hotelu "Bazar" odbył się zjazd polskich posłów do sejmu pruskiego i parlamentu Rzeszy. Zebranie działaczy Polskiej Organizacji Wojskowej zaboru pruskiego. Wybrano Radę (zwaną też "Radą Jedenastu") oraz podjęto uchwałę o werbowaniu w szeregi tej organizacji przybyłych z frontu żołnierzy pruskich narodowości polskiej. Z inicjatywy dra Heliodora Święcickiego (prezesa Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk) utworzono Komisję Organizacyjną Uniwersytetu Polskiego W Poznaniu. 12.11. Ujawniono istnienie Centralnego Komitetu Obywatelskiego w Poznaniu, z którego wyłoniono tymczasowy Komisariat w składzie: ks. Stanisław Adamski, Wojciech Korfanty i Adam Poszwlński. Głównym zadaniem Komisariatu miało być powołanie Naczelnej Rady Ludowej. Członkowie Komisariatu, wiążąc na

2i

" dzieje ma odzyskanie niepodległości w rezultacie uchwał konferencji pokojowej, niechętnie patrzyli na wszelkie poczynania organizacji niepodległościowych. Podczas dwóch wieców, zorganizowanych wieczorem w sali ogrodu zoologicznego i "Bazaru" przez Radę Ludową w porozumieniu z Wydziałem Wykonawczym Rady Robotniczo-Żołnierskiej, poinformowano zebranych o utworzeniu w Poznaniu polskiej Rady Ludowej. W "Bazarze" przemawiał Wojciech Korfanty. Wiece przerodziły się w manifestacje narodowe.

Odbyło się tajne posiedzenie przedstawicieli Polskiej Organizacji Wojskowej zaboru pruskiego i Komisji Wojskowej poznańskiej Rady Ludowej. W Ratuszu odbyło się zebranie Rady Robotniczo-Żołnierskiej z udziałem władz miejskich. Michaelis Płaczek, przewodniczący pruskiej Rady Miejskiej poinformował zebranych, że dr Ernst Wilms "nie mając zaufania u ludności urząd nadburmistrza złożył". Funkcję tę objął adwokat Jarogniew Drwęsłd. 13.11. Pod wieczór grupa uzbrojonych członków Polskiej Organizacji Wojskowej i reprezentantów radykalnego odłamu Komisji Wojskowej Rady Ludowej (za cichą aprobatą jej władz) przybyła do sali obrad w Ratuszu, gdzie odbywało się posiedzenie Wydziału Wykonawczego Rady Robotniczo-Żołnierskiej. Pod groźbą użycia siły zmusili oni członków Rady do wyrażenia zgody na powiększenie polskiego przedstawicielstwa w Radzie. Na miejsce usuniętych Niemców wprowadzono spośród uczestników zamachu: Bohdana Hulewicza, Mieczysława Palucha, Henryka Sniegockiego i Zygmunta Wizę. W wyniku tego naruszona została struktura narodowościowa Wydziału Wykonawczego. Wydział ten przybrał zdecydowanie polski charakter. Rada Robotniczo-Żołnierska utworzyła Prowincjonalny Urząd Żywnościowy, który starał się m. in. ograniczać wywóz żywności do Niemiec. Powstała Żydowska Rada Ludowa.

14,11, Prezes regencji otrzymał w telegramie z Berlina zalecenie, aby w sprawach administracyjnych współpracował z Radami Robotniczo-Żołnierskimi. Rząd berliński starał się utrzymać w Poznaniu swe wpływy. W Warszawie rozwiązano Radę Regencyjną i przekazano pełnię władzy Jo-: zefowi Piłsudskiemu. Komisariat Centralnego Komitetu Obywatelskiego przybrał nazwę Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej. Polecił on lokalnym Komitetom Obywatelskim, aby także się ujawniły i aby przemianowały się na Rady Ludowe. Jednocześnie Komisariat wydał zarządzenie o przeprowadzeniu wyborów do polskiego Sejmu Dzielnicowego. W odezwie do społeczeństwa polskiego Komisariat głosił, iż z całą ufnością czeka na wyrok kongresu pokojowego, który ustali zachodnie granice Polski. Odbył się wielki wiec socjalistów z udziałem około 1500 osób - Polaków, Niemców, Żydów oraz reprezentantów polskiej grupy Sozialdemokratische Partei Deutschlands z Berlina. Z członków Polskiej Organizacji Wojskowej zaboru pruskiego utworzono pierwszą ponad stuosobową kompanię Służby Straży i Bezpieczeństwa. Rozlokowano ją w Forcie Prittwitz. Z inicjatywy nacjonalistów niemieckich utworzono Deutsche V olksrat (Rada Ludowa). Na jej czele stanął dyrektor banku, dr Houtermann.

15.11. W Berlinie ukazało się rozporządzenie o tworzeniu formacji militarnych Heimatschutz-Ost i oddziałów Wacht und Sicherheits Dienst Kompagnien. Ochrona dotychczasowych wschodnich granic Niemiec została poddana jednolitemu kierownictwu.

Zbigniew Dworecki

'W Warszawie rozpoczęły się trzydniowe rozmowy delegacji Naczelnej Rady Ludowej (w jej składzie byli: Wojciech Korfanty , Władysław Seyda, Zygmunt Seyda, Wojciech Trąmpczyński i Stefan Łaszewski) z Ignacym Daszyńskim i Jędrzejem Moraczewskim. Działacze polityczni z zaboru pruskiego domagali się ustąpienia Ignacego Daszyńskiego ze stanowiska premiera oraz powołania "Poznańczyka" na stanowisko ministra spraw zagranicznych.

W gazetach poznańskich ukazały się deklaracj e polskich kół poselskich w sejmie pruskim i parlamencie Rzeszy, w których mówiono, iż kongres pokojowy zagwarantuje powstanie Polski niepodległej i zjednoczonej, z wolnym dostępem do morza. W Forcie Raucha utworzono drugą kompanię Służby Straży 1 Bezpieczeństwa. Lotnicy z Frankfurtu n. Odrą zrzucali nad Poznaniem ulotki, w których nie znana bliżej instytucja wzywała mieszkańców do utrzymania porządku i-porzucenia waśni narodowościowych. 16.11. W szkołach ludowych Łazarza i Górczyna dzieci polskie przystąpiły do strajku, domagając się wprowadzenia języka wykładowego polskiego. Na Górczynie młodzież obrzuciła nauczycieli niemieckich książkami. Polski oddział bojowy podjął próbę zdobycia Fortu nr 9 na Górczynie, w celu zdobycia broni i amunicji. 17.11. Premierem rządu polskiego został Jędrzej Moraczewski.

Komisariat Naczelnej Rady Ludowej wydał odezwę, nawołującą Polaków do wstępowania w szeregi Straży Ludowej. W innej odezwie wzywał Polaków do wpłacenia jednorazowego "podatku narodowego". W odpowiedzi na strajk szkolny władze zawiesiły naukę w szkołach poznański c h. 18.11, Wydział Wykonawczy Rady Robotniczo-Żołnierskiej zaprotestował zdecydowanie wobec rządu w Berlinie przeciw kierowaniu do Wielkopolski oddziałów Heimatschutz-Ost.

19.11. Do Poznania przybył podsekretarz stanu w pruskim Ministerstwie Spraw Wewnętrznych Helmut von Gerlach, by rozpatrzeć protest w sprawie Heimatschutz-Ost. Zajął przychylne stanowisko także wobec postulatów polskich w sprawie stopniowego wprowadzenia języka polskiego do szkół, urzędów i kościołów. 20.11. W expose rządu warszawskiego podkreślono, że włączenie do Polski Poznańskiego i piastowskiego Śląska "będzie jednym z pierwszych naszych zadań". Rada Robotniczo-Zołnierska i Komisariat Naczelnej Rady Ludowej wysłały telegramy do Berlina, protestujące przeciw kierowaniu do Wielkopolski oddziałów Heimatschutz- Ost. Odbył się zjazd delegatów Rad Robotniiczo-Żołnierskich z prowincji poznańskiej. Wzięło w nim udział stu sześćdziesięciu delegatów, w tym trzydziestu jeden z Poznania. 21.11. Komisariat Naczelnej Rady Ludowej ponownie interweniował w sprawie kierowania do Wielkopolski oddziałów Heimatschutz- Ost. 23.11. Helmut von Gerlach, podsekretarz stanu w pruskim Ministerstwie Spraw Wewnętrznych, potwierdził telegraficznie, iż ustaną dalsze transporty oddziałów Heimatschutz-Ost.

Ukazała się odezwa Głównej Kwatery Skautowej w Poznaniu, wzywająca młodzież do wstępowania w szeregi organizacji. 24.11. Feldmarszałek Paul von Hindenburg bez porozumienia się z rządem rozesłałdo sztabów korpusów i dywizji tajny rozkaz formowania wojsk ochotniczych (Freikorps), których zadaniem miała być "obrona Marchii Wschodniej".

25.11. Do Wielkopolski powróciły pierwsze oddziały frontowe.

26.11. Odbyło się zebranie wyborcze do Rady Ludowej na miasto Poznań.

Komisariat Naczelnej Rady Ludowej wydał instrukcję w sprawie zabiegów Polaków o stopniowe wprowadzanie języka polskiego do szkół.

Patronat Kółek Rolniczych w Poznaniu wypowiedział się przeciw tworzeniu Rad Chłopskich.

27,11. Komisariat Naczelnej Rady Ludowej interweniował w Berlinie w kwestii szkolnej. Wydział Wykonawczy Rady Robotniczo-Żołnierskiej w Poznaniu wydał odezwę w sprawie tworzenia oddziałów Służby Straży i Bezpieczeństwa. 28;11. W Warszawie ogłoszono ordynację wyborczą do Sejmu Ustawodawczego. Okręgi wyborcze, wyznaczone w tej ordynacji, obejmowały również ziemie polskie zaboru pruskiego w granicach sprzed pierwszego rozbioru. Wybory wyznaczono na dzień 26 stycznia 1919 r. Rząd berliński złożył w tej sprawie oficjalny protest, stwierdzając, że nie dopuści do przeprowadzenia tych wyborów w obrębie obszaru Rzeszy. Ludność polska w Wielkopolsce nie została o dekrecie tym poinformowana przez polityków poznańskich. 29.11. W Berlinie odbyła się konferencja przedstawicieli Komisariatu Naczelnej Rady , Ludowej i Rady Robotniczo-Żołnierskiej w Poznaniu z rządem pruskim w spra'" wie Sejmu Dzielnicowego i Oddziałów Heimatschutz- Ost. Naczelną Radę Lu· dową reprezentowali: Bolesław Marchlewski, Adam Poszwiński i Wojciech Trąmpczyński. Uzyskano zgodę na obrady Sejmu. Obie strony ustaliły, że Sejm Dzielnicowy w Poznaniu będzie miał charakter narodowo-organizacyjny, a nie · państwowo-prawny, czego obawiały się władze berlińskie. Te ostatnie obiecały wycofać z Wielkopolski Oddziały Heimatschutzu. Wydział Wykonawczy Rady Ludowej na miasto Poznań wydał odezwę wzywającą Polaków do "zachowania ładu i porządku" w okresie obrad Sejmu Dzielnicowego.

1.12. Oddziały Heimatschutz-Ost przemianowano na Grenzschutz, wyznaczając im pozornie kontrolę ruchu granicznego i przyjmowanie transportów żołnierzy powracających z frontu wschodniego. Faktycznie jednak tę formację militarną przygotowano do walki z Polakami. 3.12. W sali kina "Apollo" (Piekary 17) rozpoczął obrady Sejm Dzielnicowy. Przybyło 1399 delegatów z zaboru pruskiego oraz spośród emigracji w Niemczech. N acjonaliści niemieccy, licząc się z możliwością zbrojnych wystąpień Polaków, skrycie rozdawali broń, rozmieścili gniazda karabinów maszynowych w kilku punktach miasta i wzmocnili pogotowie wojskowe. Obrady zjazdu zagaił prezes Koła Polskiego w parlamencie Rzeszy Władysław Seyda. Marszałkiem Sejmu wybrano Stanisława Nowickiego, a referat podstawowy wygłosił ksiądz Stanisław Adamski.

W Poznaniu utworzono odrębny Oddział Robotników Rolnych i Leśnych Zjednoczenia Zawodowego Polskiego. Jego prezesem został Ignacy Wujek, a sekretarzem Piotr Winowski. 4.12. W Warszawie rozpoczęły się rokowania między delegacjami Polski i Niemiec.

« Hrabia Kessler (poseł niemiecki w Polsce) - podkreślając, że "Poznańskie pozostaje niemieckie, do Niemiec należy, wobec czego o tej kwestii mówić nie będzie" - dał dowód, że nowy socjaldemokratyczny rząd niemiecki nie zerwał

. ,

Zbigniew Dworeckiz hakatyzmem; polskie ziemie zachodnie miały nadal pozostać w granicach Niemiec.

Sejm Dzielnicowy w Poznaniu kontynuował obrady.

5.12. Sejm Dzielnicowy zakończył obrady. W ostatnim dniu -wybrano osiemdziesięcioosobową Naczelną Radę Ludową. Prezesem jej został lekarz-pediatra, dr Bolesław Krysiewicz. Naczelna Rada Ludowa wybrała ze swego grona sześciu komisarzy: ks. Stanisław Adamski, Wojciech Korfanty, Adam Poszwiński, Józef Rymer, Stefan Łaszewski i Władysław Seyda. Siedziba Komisariatu mieściła się przy ul. Sw. Marcina 40. Sejm opowiedział się przeciw walce zbrojnej z Niemcami. Czołowi politycy z obozu Narodowej Demokracji oświadczyli, że stoją nadal na stanowisku, iż o zachodniej granicy Rzeczypospolitej rozstrzygnie Kongres Pokojowy. W uchwalonej rezolucji domagano się jednak, żeby "naprawiona została krzywda rozbiorów Polski przez zwrócenie państwu polskiemu tych ziem, które do niego należały przed rozbiorami" oraz by "z państwem polskim złączyły się te dzielnice byłego królestwa pruskiego, w których mieszka od wieków ludność polska". 6.12. Komisariat Naczelnej Rady Ludowej wysłał do Józefa Piłsudskiego pismo z zawiadomieniem o uchwałach Sejmu Dzielnicowego i wybraniu Naczelnej Rady Ludowej i jej Komisariatu.

Wydział Wykonawczy Rady Robotniczo-Żołnierskiej zakazał noszenia broni osobom cywilnym i wojskowym bez odpowiedniego zezwolenia. 7.12. Do BerUna wyjechała delegacja Wydziału Wykonawczego Rady Robotniczo· - Żołnierskiej na czele z Mieczysławem Paluchem, z interwencją w sprawie kierowania do Wielkopolski oddziałów Grenzschutzu (rzekomej straży granicznej). 9.12. Komisariat Naczelnej Rady Ludowej wysłał do rządu berlińskiego telegram protestacyjny w sprawie Grenzchutzu, grożąc wstrzymaniem transportów żywności. 11.12. W szkołach poznańskich rozpoczęto naukę jeżyka polskiego.

12.12. Podczas zjazdu delegatów niemieckich Rad Ludowych, utworzono Niemiecką Radę Ludową Prowincji Poznańskiej. Delegaci wystąpili przeciw dążeniom niepodległościowym Polaków, przeciw uchwałom Sejmu Dzielnicowego oraz wyrazili gotowość do zbrojnego wystąpienia w obronie interesów niemczyzny na wschodzie. Szowiniści niemieccy zorganizowali także 'manifestację przed zamkiem poznańskim. Po zakończeniu wiecu jego uczestnicy przemaszerowali ulicami Poznania śpiewając Deutschland, Deutschland iiber al/es. Komendantura Generalna 5. Korpusu Armii zezwoliła na organizowanie oddziałów Straży Ludowej tylko w garnizonach. 13,12. Komisariat Naczelnej Rady Ludowej wydał odezwę, w której nawoływał do bojkotu styczniowych wyborów do niemieckiego Zgromadzenia Narodowego i Zgromadzenia Krajowego. Wystąpienia antyniemieckie na ulicach miasta, będące reakcją na amtypolskiie demonstracje nacjonalistów pruskich w dniach 12 i 13 grudnia. 14.12. Członkowie Polskiej Organizacji Wojskowej zaboru pruskiego dokonali udanego ataku na magazyny wojskowe w celu zdobycia broni i amunicji. Komisariat Naczelnej Rady Ludowej ponownie interweniował w sprawie wysyłania do Wielkopolski oddziałów Grenzschutzu. 15.12. W Poznaniu odbyła się konferencja z udziałem członków Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej oraz delegacji rządowej z Berlina. Rokowania toczyły się wokół spraw Heimatsehutzu, Grenzchutzu, szkolnictwa i kontroli urzędów. N a skutek

Powyższy artykuł jest częścią publikacji Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1978.10/12 R.46 Nr4 dostępnej w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej dla wszystkich w zakresie dozwolonego użytku. Właścicielem praw jest Wydawnictwo Miejskie w Poznaniu.
Do góry