LECH LA WICKI

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1978.04/06 R.46 Nr2

Czas czytania: ok. 6 min.

POWSZECHNA WYSTAWA KRAJOWA W 1929 ROKU Architektura

(Częśćtrzecia)

G RUPĘ obiektów wywodzących się z inspiracji architektury narodowej na Powszechnej Wystawie Krajowej stanowiły realizacje określane jako styl dworku polskiego i forma stylizacyjno-dekoracyjna i . Pawilony utrzymane w takiej formie próbowały godzić tradycję i nowoczesność, stając się w efekcie przykładem różnorodnych wpływów, charakterystycznych dla tzw. szkoły krakowskiej2. Formy te w okresie ich stosowania po roku 1918 i następnie w latach dwudziestych przeszły wyraźną ewolucję w kierunku zgeometryzowanego ekspresjonistycznego kryształu, przybierając postać dekoracyjnej maniery na trójkątno. S truktura kryształowa w architekturze polskiej wywodziła się ze sztuki ludowej unowocześnionej wpływami nowatorskimi prądów kubistycznych, transmitowanych przez formistów. Reprezentatywne dla architektury kryształowej były: Pawilon Polski Józefa Czajkowskiego na Międzynarodowej Wystawie Sztuki Dekoracyjnej w Paryżu (1925) oraz Pawilon Przemysłu Szklanego (42) Jana Golińskiego i Henryka Łagowskiego na Powszechnej Wystawie Krajowej. W obu przypadkach budowle składały się z horyzontalnie rozplanowanego korpusu i efektownie zaprojektowanych wież. Wieża pawilonu paryskiego o lekkiej żelaznej konstrukcji, kryształowo strukturalnej formie, wyraźnie różniła się od zredukowanych form klasycystycznych masywnej partii przyziemia. Późniejszą o cztery lata realizację poznańską charaktery?owała jedność formy i konstrukcji.

Konstrukcję szkieletową pawilonu wraz z wieżą wypełniały barwne kwadratowe, prostokątne i trójkątne szklane tafie. Fasadę pawilonu tworzyły rozwierające się pod kątem prostym skrzydła, nad którymi pośrodku górowała wieża. U skokową linię rzutu fasady akcentował pionowy zestaw trójkątnych motywów zdobniczych w formie stylizowanych jodeł. Szeroki pas gzymsowy podkreślał tektonikę budowli, korespondując kolorystycznie z kulisowym kształtem wieży, stanowiącej oprawę latarni. Ostateczny wyraz plastyczny wieży nadawało jej grzebieniaste zwieńczenie piramidalnie wznoszące się ku górze. Jedność motywów zdobniczych, tj. kwadratów, prostokątów i trójkątów oraz ich rytmiczny podział został zachowany zarówno w bryle pawilonu jak i jego wieży.

1 L. Ł a w i c ki: Powszechna Wystawa Krajowa w 1929 roku. Architektura. CZĘŚĆ pierwsza.

W "Kromka Miasta Poznania", R. 1976, nr 4, s. 29 - 47.

2 Wpływy te to: działalność Stanisława Wyspiańskiego; oddziaływanie "polskiej sztuki stosowanej"; angielskiego "Arts and Crafts Movement"; wiedeńskie] secesji "Kwadratstil"; tzw. Warsztatów Krakowskich; stylizowanej geometrycznie sztuki ludowej, ekspresjonizmu oraz prądów kubistycznych. A. K. O l s z e w s ki: Nowa forma w architekturze polskiej (1900 - 1925). Wrocław-Warszawa-Kraków 1967, s. 65 i 74.

Lech Ławicki

Często podkreślaną przez znawców przedmiotu analogią było obfite oświetlenie obu wież pawilonów paryskiego i poznańskiego. W pierwszym z nich światło szczęśliwie harmonizowało ze strukturą kryształów, w drugim z lekkością szklanego tworzywa. Zastosowanie różnych gatunków szkła jako oprawy Pawilonu Przemysłu Szklanego znalazło swoje uzasadnienie w charakterze ekspozycji i w wystąpieniu na zewnątrz z reklamą wystawcy. Znamienny jest fakt, że najbardziej dekoracyjne rozwiązania tego rodzaju mogły powstać tylko w specyficznych warunkach wystawowych. Jak podkreślono, umiejętnie wykorzystano szkło w Pawilonie Przemysłu Szklanego jako materiał budowlany i dekoracyj ny 3. Nowatorskie zastosowanie konstrukcji szkieletowej oraz operowanie spokojnym układem przestrzennym bryły można uważać za wpływ zataczających szersze kręgi oddziaływań szkoły "Bauhausu" .

Jednakże szklane płaszczyzny ścian nie tyle stały się czynnikiem dematerializującymi formę architektoniczną, ujawniającym strukturę konstrukcji, ale przede wszystkim były elementem dekoracyjnym. N ad racjonalnością Bauhausu zaciążyła polska maniera dekoracyjno-stylizacyjna. Ogromny nacisk położono na dekoracyjność, którą osiągnięto kosztem funkcjonalności obiektu 4 . Walor dekoracji, na której wyeksponowaniu tak zależało projektantom, potęgowała sadzawka, związana kompozycyjnie z pawilonem. Reasumując należy stwierdzić, że Pawilon Przemysłu Szklanego był kontynuacją dzieła Józefa Czajkowskiego, prezentującą końcowy okres rozwoju form stylizacyjno - dekoracyjnych. Związki z formą stylizacyjno-dekoracyjną widoczne były w architekturze Pawilonu Miasta Lwowa (11) projektu Janusza Witwickiego 5. Gwiaździsty plan rzutu pawilonu oraz krystaliczny kształt załamujących się ścian, decydował o ekspresyjnym rozwiązaniu wnętrza. Piętrzące się tam płaszczyzny ścian i przeszkleń o trójkątnej strukturze oddziaływały na zwiedzającego ekspozycję (wystawienniczą intensywnym światłem i głębokim cieniem, dematerializując oprawę architektoniczną. Jako manierę stylu dekoracyjnego i formę dworku polskiego określić można trzyosiową fasadę zwieńczoną wysokimi dachami dwuspadowymi o przeszklonych ścianach szczytowych. Porównując cechy formalne stylizacji dekoracyjnej Pawilor.ii Przemysłu Szklanego i Pawilonu Miasta Lwowa, określić je można w pierwszym przypadku jako płaszczyznowy zestaw motywów geometrycznych, a w drugim jako ekspresyjny zestaw form kryształowych. Trudno jest odmówić tej architekturze oryginalności, pamiętając o tym, że w tym czasie z wolna traciła ona na znaczeniu. Narastający w latach dwudziestych w Polsce racjonalizm w architekturze dokonujący się głównie poprzez działalność grupy "Praesens" spowodował ostrą krytykę architektury kryształowej.

Szymon Syrkus stwierdza: "Nie łowickie samodziały wsławiły imię Polski, lecA Kopernik, który naukę polską uczynił nauką międzynarodową"6. Odrzucono więc

3 S. S a m u l s ki: Dział Przemysłowy na Powszechnej Wystawie Krajowej. W: Powszechna Wystawa Krajowa w Poznaniu w roku 1929, Poznań 1930, t. 4, s. 52.

4 Efektowna dekoratywność obiektu mogła zadecydować, że budowę pawiWnu powierzono zdobywcom II nagrody w konkursie na Pawilon Hut Szklanych: J. Golińskiemu i J. Czajkowskiemu, rezygnując w bardziej funkcjonalnego projektu Karola Sachse (I nagroda). "Echo Powszechnej Wystawy Krajowej w r. 1929". R. 1928, nr 2 s. 37.

5 "Echo Powszechnej Wystawy Krajowej w r. 1929". R. 1928, nr 4, s. 82; nr 6, s. 129. Nagrody I nie przyznano, nagrodę II przyznano T. Jankowskiemu i B. Wiktorowi, nagrodę III - J. WitwIckIemu (real), L. Rzepeckiemu, W. Kańskiej i A. Frydeckiemu.

s S. S y r k u s: Preliminarz architektury. "Praesens", R. 1926, nr 1, s. 6.

Wystawy

Krajowej

Ryc. 1. Plan Terenu A. Powszechne] Wystawy Krajowej (1929). Między pawilonami nr 21 i 20 widoczne istniejące po dziś dzień główne wejście na tereny Międzynarodowych Targ' Poznańskich

Ryc. 2. Plan Terenu C. Powszechnej Wystawy Krajowej (1929); W większości jest to obszar Parku im. Marcina Kasprzaka

UL MATEJKI

TT

o;;iiifjpl

_1_1r-, E?r A - A

Lech Ławicki

U góry: Fasada pawilonu Przemysłu Szklanego (42) projektu Jana Golińskiego i Henryka Łagowskiego. U dołu: fragment wnętrza tegoż pawilonu (Teren C)

fi

Powszedniej

Wystawy

Krajowej

U góry: Fasada pawilonu organizacji ziemiańskich (88) projektu Stanisława Mieczkowskiego (Teren E). W środku: fasada pawilonu Ziemianek i Włościanek (89) projektu tegoż architekta (Teren E). U dołu: projekt pawilonu 88 Stanisława Mieczkowskiego, wizja nie zrealizowana

Lech Lawickl

architekturę kryształową na rzecz całkowitej funkcjonalności budowli. Jako echodawnych ideałów potraktować można atak Mieczysława Limanowskiego na kosmopolityczną architekturę na Powszechnej Wystawie Krajowej, jak też przekorfanie Jerzego Warenałowskiego o dekoracyjnym posłannictwie architektury 7.

Drugą linią architektury nawiązującej do form narodowych był styl dworkowy.

Wykształcił się on, kiedy po zarzuceniu architektury opartej na motywach góralszczyzny nastąpił zwrot do innych form narodowych, których źródłem stały się dwory szlacheckie przypominające czasy romantyzmu i patriotyczne ideały. Okresem szczególnego powodzenia architektury dworkowej były lata 1920 - 1923. Poszukiwanie nowych form architektury narodowej można uzasadnić chęcią zaakcentowania, iż Polska odzyskała samodzielny byt narodowy. Bez wątpienia był to prąd zachowawczy, całkowicie odcinający się od racjonalnych konstrukcji architektury zachodniej. Na Powszechnej Wystawie Krajowej zbudowano dwa obiekty typowe dla architektury dworkowej. Stanęły one obok siebie na terenie "E", przypominając polską rezydencję wiejsk ą 8. W Pawilonie Ziemianek i Włościanek (89) Stanisława Mieczkowskiego zauważyć można było prostokątny obrys budynku, zwieńczony polskim dachem łamanym oraz wysunięty portyk z trójkątnym frontonem oparty na kolumnach z jońskimi kapitelami. Zbliżony w formie Pawilon Organizacji Ziemiańskich (88) był bardziej "nowoczesny", bo zwieńczony płaskim dachem, zakrytym pasem attyki. Architektura ta jako bardziej oficjalna i dostojna miała określić charakter i rangę wystawcy. Słuszność takiej tezy potwierdza także nie zrealizowany projekt Pawilonu Organizacji Ziemiańskich Mieczkowskiego, utrzymany w stylu klasycystycznym, wyraźnie przypominający poznański Odwach przy Starym Rynku. W nurcie architektury dworkowej spotyka się często dekoracje freskowe lub reliefowe, nawiązujące do tradycji architektury historycznej. Przykładem służyć może płaskorzeźba orzącego rolnika Anny Kwileckiej na attyce Pawilonu Organizacji Ziemiańskich 9 . W obu pawilonach Organizacji Ziemiańskich oraz Ziemianek i Włościanek znajdowały się okna dochodzące do przyziemia, tak znamienne dla klasycystycznej architektury pałacowej we Francji. Wydaje się, że ich rozmiar i formę uwarunkowała chęć dążenia do nadania obiektom bardziej reprezentacyjnego charakteru, otwierając przed zwiedzającymi ekspozycję widok na założenia ogrodowe. Małą skalę obiektów monumentalizował kostium form klasycystycznych, a tymczasową drewnianą konstrukcję umiejętnie maskowała położona nań warstwa tynku. Architektura dworkowa równolegle z kryształową wyraźnie straciły na znaczeniu w drugiej połowie lat dwudziestych. W swej ortodoksyjnej formie nie znalazła zastosowania, natomiast elementy stylu przyjęły się w budownictwie willowym (np. podkreślenie wejść portykiem).

Miejsce jej zajęła awangardowa architektura szkieletowa oraz monumentalna architektura półmodernistyczna o znacznie uproszczonej formie klasycystycznej, kojarzona z mitem "Polski mocarstwowej".

7 H . J a s i e ń s ki: O architekturze współczesnej Polski Z okazji wystawy poznańskiei "Architekt". R. 1930, s. 3-9. J. Warchałowski: Architektura w dziale polskim na wystawie parysKiej w roku 1925. "Przegląd Techniczny", R. 1929, nr 26, s. 304 - 305. * N a terenach "E" Powszechnej Wystawy Krajowej i Parku Wilsona. "Gazeta Zachodnia", R. 1929. nr 82, S. 5.

I J. 'B y k o w s ki: Pawilon Związku Ziemian. W: Powszechna Wystawa Krajowa, op. cit., t. 5, s. 109.

Powyższy artykuł jest częścią publikacji Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1978.04/06 R.46 Nr2 dostępnej w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej dla wszystkich w zakresie dozwolonego użytku. Właścicielem praw jest Wydawnictwo Miejskie w Poznaniu.
Do góry