JERZ Y KRA WVLSKI

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1978.01/03 R.46 Nr1

STEFAN BRZEZIŃSKI (1902 - 1963)p o S T A Ć Stefana Brzezińskiego była nierozłącznie związana z życiem politycznym, społecznym i gospodarczym Wielkopolski i Poznania w okresie międzywojennym i w Polsce Ludowej. Należał do grona tych działaczy, którzy kierując walką wielkopolskiego robotnika o wyzwolenie społeczne, o swobody demokratyczne i szeroki udział mas pracujących we współrządzeniu państwem, a także o sprawiedliwość społeczną, umieli swoim zaangażowaniem i prawością pociągnąć rzesze robotnicze do czynu. Taka postawa i działalność przysparzały Brzezińskiemu wielu zwolenników i przyjaciół. Miał jednak i przeciwników, a nawet i zaciętych wrogów. Nie zmienił jednak nigdy swej postawy, pozostał wierny ideałom, w których się wychował i które dominowały w całym jego życiu. Urodził się dnia 20 marca 1902 r. w Gostyczynie koło Ostrowa Wlkp., w rodzinie robotnika rolnego Stanisława Brzezińskiego i jego żony Marii z Trelków. Posiadał bardzo liczne rodzeństwo. Był dziewiątym spośród siedemnaściorga dzieci, najstarszym z drugiego małżeństwa ojca. W latach 1909-1916 uczęszczał do szkoły powszechnej w Gostyczynie. Po jej ukończeniu podzielił los wielu swoich rówieśników; ze względu na trudne warunki materialne w rodzinie zmuszony był podjąć pracę zarobkową. Pracował, podobnie jak ojciec, jako fornal. Pierwszym miejscem jego pracy był majątek w Strzegowie. Później przeniósł się do majątku w Kamienicach Starych.

Od momentu podjęcia pracy zarobkowej zaangażował się także w pracy związkowej i politycznej. Miał wtedy siedemnaście lat. W dniu 1 marca 1919 r. wstąpił do Zjednoczenia Zawodowego Polskiego, które było wówczas najsilniejszą organizacją związkową w zachodniej Polsce. Dnia 1 kwietnia 1920 r. wstąpił do Narodowego Stronnictwa Robotników, które po połączeniu z Narodowym Związkiem Robotniczym b. Kongresówki na zjeździe w Warszawie (23 - 24 V 1920) przyjęło nazwę Narodowa Partia Robotnicza. Była to partia, która swoim zasięgiem obejmowała głównie ziemie polskie b. zaboru pruskiego. Odrzucała ona rewolucyjną drogę zdobycia władzy przez masy pracujące, uznawała metody parlamentarnych przeobrażeń w kraju, a walkę klasową tolerowała jedynie w takich granicach, jeżeli nie naruszała ona różnie pojmowanych interesów państwa. Zdecydowanie jednak występowała przeciw hegemonii w zachodniej Polsce narodowej i chrześcijańskiej demokracji, zwalczała głoszone przez nie hasła odrębności gospodarczej i administracyjnej ziem b. zaboru pruskiego od reszty kraju. Narodowa Partia Robotnicza opierała swoją działalność przede wszystkim na robotnikach rolnych i częściowo na robotnikach przemysłowych, drobnomieszczaństwie i inteligencji. W szeregach Zjednoczenia Zawodowego Polskiego Stefan Brzeziński należał do najbardziej aktywnych członków, co szczególnie uwidoczniło się w latach 1921 - 1922, kiedy to za przygotowania i udział w strajkach robotników rolnych był dwukrotnie aresztowany. Wyroku skazującego jednak n:p otrzymał z powodu braku dowo

Jerzy

Krawulski

Stefan Brzeziński. Fotografia wykonana ok. roku 19j)

dów winy, ale wytoczone przeciw niemu postępowania sądowe wskazywały na duże zaangażowanie w działalności strajkowej. Pierwszy okres działalności Brzezińskiego przerwany został w 1924 r. w związku z powołaniem do obowiązkowej służby wojskowej w 60. Pułku Piechoty w Ostrowie Wlkp. Po jej ukończeniu we wrześniu 1925 r. w stopniu starszego strzelca, nie powrócił już do pracy w rolnictwie. Pozostał w Ostrowie i tam dnia 5 października 1925 r. podjął pracę palacza w Gazowni Miejskiej. Jednak ze względu na pogarszający się stan zdrowia (chorował na cukrzycę), po niespełna dwu latach musiał z niej zrezygnować. W okresie jego pracy w Gazowni Miejskiej i dzięki jego staraniom - została reaktywowana działalność filii Zjednoczenia Zawodowego Polskiego, wkrótce naj silniej szej w okręgu. Brzeziński pełnił w w niej funkcję sekretarza.

Całokształt działalności Stefana Brzezińskiego w Zjednoczeniu wysunął go na czoło przywódców w okręgu ostrowskim. Po zaniechaniu zajęcia w Gazowni zaangażował się więc do pracy związkowej. Początkowo, od marca do lipca 1927 r., był instruktorem Związku Robotników Rolnych i Leśnych, a z dniem 15 lipca 1927 r. został wybrany sekretarzem okręgowego Związku Robotników i Rzemieślników Zjednoczenia Zawodowego Polskiego na okręg ostrowski. Wybór na to stanowisko zawdzięczał rekomendacji, jakiej udzielił mu senator z ramienia Narodowej Partii Robotniczej, Antoni Banaszak. Objęcie funkcji sekretarza okręgowego przez Brzezińskiego spotkało się z uznaniem i aprobatą członków Zjednoczenia, gdyż mimc młodego wieku - liczył wówczas zaledwie dwadzieścia pięć lat - posiadał on już ośmioletni staż pracy związkowej i cieszył się ogólnym zaufaniem i szacunkiem. Obok pracy związkowej zaangażował się mocno w działalności politycznej i samorządowej z ramienia Narodowej Partii Robotniczej. W latach 1928 - 1929 był radnym miasta Ostrowa, a także członkiem Zarządu Powiatowego Kasy Chorych w Ostrowie (1926-1928).

Żywo interesował się ponadto ruchem młodzieżowym. Uważał, że stanowi on podstawę i oparcie dla ruchu politycznego i zawodowego. Z inicjatywy Stefana Brzezińskiego w początkach 1926 r. zostało założone w Ostrowie koło Cwiązku Młodzieży Pracującej "Orlę", które wkrótce rozszerzyło swoją działalność na Wielkopolskę i przyjęło nazwę Związku Młodzieży Pracującej "Jedność". W organizacji tej, która była pod silnymi wpływami narodowego ruchu robotniczego Stefan Brzeziński od dnia 1 maja 1926 r. aż do wybuchu II wojny światowej (1939) był członkiem Rady Głównej. W Ostrowie pozostał do 20 grudnia 1929 r., tj. do chwili, gdy w tym dniu, na polecenie kierownictwa Zjednoczenia Zawodowego Polskiego, został przeniesiony, również na stanowisko sekretarza okręgowego Związku Robotników i Rzemieślników, do Poznania. Po upływie roku, w grudniu 1930 r., przeszedł do pracy na tym stanowisku do Gniezna i tam pozostał do końca czerwca 1936 r. W szeregach Zjednoczenia Zawodowego Polskiego istniało przekonanie, że Stefana Brzezińskiego należykierować na odpowiedzialne stanowiska do najbardziej zagrożonych dla narodowego ruchu robotniczego okręgów, gdy sytuacja wymagała działacza zdecydowanego, zaangażowanego i cieszącego się zaufaniem członków. A taki był właśnie Stefan Brzeziński.

W czasie pobytu w Poznaniu i Gnieźnie dał się poznać jako zdecydowany przeciwnik rządów pomajowych w Polsce. W 1930 r. został aresztowany i następnie ukarany grzywną za przemówienie polityczne na zebraniu publicznym w Wągrowcu, w którym ostro potępiał politykę rządów sanacyjnych. Gnieźnieńscy zwolennicy rządów pomajowych starali się jednak usilnie przeszkodzić Brzezińskiemu w jego działalności politycznej i związkowej. Próbowali wywrzeć nacisk na prezesa Zarządu Centralnego Zjednoczenia Zawodowego Polskiego, Franciszka Mańkowskiego, aby zwolnił Brzezińskiego z zajmowanego stanowiska sekretarza okręgowego i tym samym pozbawił go środków utrzymania. Cała ta akcja była wywołana faktem, i:> gnieźnieński oddział Narodowej Partii Robotniczej odniósł zwycięstwo w wyborach do Rady Miejskiej Gniezna (1933), wyprzedzając listę rządową. Zwycięstwo to mogło w poważnym stopniu utrudnić ugrupowaniom sanacyjnym w tym mieście realizację ówczesnych zamierzeń i głównych kierunków działalności rządowej. Stefan Brzeziński w latach 1933 - 1936 był członkiem Rady Miejskiej Gniezna i pełnił funkcję prezesa klubu radzieckiego Narodowej Partii Robotniczej. Również z powiatu gnieźnieńskiego został wybrany do Sejmiku Wojewódzkiego, w którym zasiadał w latach 1938 - 1939. Dnia 1 lipca 1936 r., w uznaniu zasług dla Zjednoczenia Zawodowego Polskiego, na Zjeździe Związku Robotników i Rzemieślników w Poznaniu Stefan Brzeziński został wybrany sekretarzem Zarządu Głównego i pozostał na tym stanowisku aż do momentu wybuchu II wojny światowej (1939). Stefan Brzeziński przez cały okres międzywojenny był związany z Narodową Partią Robotniczą, a po jej połączeniu z Chrześcijańską Demokracją (1937) i utworzeniu Stronnictwa Pracy związał się z tym ugrupowaniem politycznym i wszedł w skład Rady Naczelnej. Należy podkreślić, że w szeregach ruchu zawodowego należał do grona tych nielicznych przywódców, którzy występowali przeciw Zarządowi Centralnemu Zjednoczenia Zawodowego Polskiego z tego powodu, iż wraz z Franciszkiem Mańkowskim opowiedziało się ono po stronie Obozu Zjednoczenia N arodowego. Było to świadectwem wierności Brzezińskiego demokratycznym zasadom ruchu politycznego i zawodowego, których nie zmienił mimo różnych nacisków, ze strony kierownictw politycznych i związkowych, a głównie kół prorządowych. Wybuch II wojny światowej (1939 - 1945) zastał Stefana Brzezińskiego w Poznaniu.

Należał do grupy tych działaczy, którzy ze względu na swą dotychczasową pracę znaleźli się na liście osób poszukiwanych przez tajną policję hitlerowską. Z tego też powodu ukrywał się początkowo w Poznaniu i Gnieźnie, a wkrótce na polecenie władz Stronnictwa Pracy przeniósł się do Warszawy zmieniając równocześnie imię i nazwisko. Jako Wojciech Kamiński występował do końca okupacji. Wyjazd do Warszawy nie przerwał działalności politycznej Stefana Brzezińskiego.

Tutaj skontaktował się z członkiem Głównego Komitetu Wykonawczego Stronnictwa Pracy, dziennikarzem Franciszkiem Kwiecińskim, który w tym czasie pełnił funkcję szefa konspiracyjnego Stronnictwa. Na jego polecenie przystąpił do organizowania wysiedlonych z Wielkopolski i Górnego Śląska byłych działaczy Stronnictwa Pracy. Zjazd tej grupy odbył się w Warszawie w początkach 1940 r. Wzięli w nim udział m. in. Marcin Milczyński, Jan Wasikowski oraz Grzegorz Zimny. W wyniku tego zjazdu nastąpiło zintegrowanie rozproszonej dotychczas działalności konspiracyjnej. Stefan Brzeziński w tej konspiracyjnej działalności odgrywał czołową rolę będąc jed

Jerzy Kra wu Iski

nym z głównych inicjatorów działalności przeciw okupantowi, szczególnie na obszarze zachodniej Polski. W październiku 1940 r. na polecenie kierownictwa Stronnictwa Pracy został wysłany do Poznania, gdzie reprezentował Stronnictwo w Delegaturze na Kraj oraz w Porozumieniu Stronnictw Politycznych. Po niespełna roku, we wrześniu 1941 r., na skutek dekonspiracji i zagrożenia aresztowaniem, ponownie opuścił Poznań i wrócił do Warszawy. Powtórnie wrócił do Poznania w kwietniu 1942 r., tym razem w charakterze inspektora Biura Zachodniego Delegatury Rządu w Warszawie. Do najważniejszych zadań należało: nawiązanie kontaktów z władzami lokalnymi Stronnictwa Pracy w Poznaniu i województwie, wizytowanie różnych ośrodków pracy konspiracyjnej prowadzonej przez Stronnictwo Pracy na Górnym Śląsku i w Wielkopolsce oraz koordynowanie całej działalności podziemnej na tym obszarze przez Stronnictwo Pracy. Obok funkcji inspektora Biura Zachodniego był również sekretarzem Głównego Komitetu Wykonawczego Stronnictwa Pracy w Warszawie. W 1943 r. nastąpiły zmiany w założeniach ideowych i programowych Stronnictwa Pracy. Przyczyną tej ewolucji była sytuacja na froncie wschodnim, a także przemiany w świadomości społeczeństwa polskiego, które nastąpiły w wyniku klęski rządów sanacyjnych w 1939 r. oraz okupacji hitlerowskiej. Nadeszła konieczność nowej interpretacji kształtu politycznego przyszłej Polski; dotyczyło to także Stronnictwa Pracy, które winno znaleźć swoje miejsce w nowej konfiguracji politycznej kraju.

N a tym tle doszło w szeregach Stronnictwa Pracy do rozłamu. Stefan Brzeziński należał do inicjatorów utworzenia w Stronnictwie grupy "Zryw", w której pełnił funkcję szefa organizacyjnego na całą Polskę. Członkowie grupy stali na stanowisku, że należy realnie patrzeć na zmianę stosunków społeczno-politycznych i nastrojów w Polsce, która po wyzwoleniu stanie się państwem demokratycznym, a jego władza znajdzie się w rękach mas pracujących. Toteż wśród członków tego ugrupowania można było obserwować coraz silniejsze tendencje do znalezienia wspólnej płaszczyzny z programem politycznym Polskiej Partii Robotniczej. Te tendencje umocniły się jeszcze wyraźniej po wyzwoleniu, w momencie budowy nowych stosunków społeczno-politycznych w Polsce. Wybuch Powstania Warszawskiego w 1944 r. zastał Brzezińskiego w Warszawie.

Od początku przystąpił do czynnej walki powstańczej z okupantem w szeregach Polskiego Związku Wolności. Po upadku powstania został ewakuowany do Łowicza gdzie doczekał wyzwolenia w wyniku styczniowej ofensywy Armii Radzieckiej. Od momentu wyzwolenia części ziem polskich spod okupacji hitlerowskiej aktywnie i z pełną energią włączył się do odbudowy zniszczonego kraju. W Łowiczu pracował jako urzędnik przy organizowaniu starostwa, a później był współorganizatorem spółdzielczości pracy. Obok działalności administracyjnej i gospodarczej podjął także działalność polityczną. Na odbytym w dniu 1 czerwca 1945 r. posiedzeniu Głównego Komitetu Wykonawczego Stronnictwa Pracy powierzono Brzezińskiemu funkcję sekretarza Stronnictwa, którą pełnił do września 1946 r.. to znaczy do momentu powrotu do Poznania. W czasie pełnienia funkcji sekretarza swoje zainteresowanie i działalność skierował głównie na reaktywowanie Stronnictwa Pracy w całym kraju: szczególną uwagą otaczał Ziemie Odzyskane, przywrócone Polsce w wyniku zwycięstwa nad faszystowskimi Niemcami. Z dniem 12 września 1946 r. urząd wojewody poznańskiego opuścił dr Feliks Widy- Wirski. N a to miejsce Stronnictwo Pracy zaproponowało kandydaturę Stefana Brzezińskiego. Propozycja została przyjęta i dotychczasowy wojewoda wprowadził na urząd swego następcę w obecności przewodniczącego Wojewódzkiej Rady Narodowej Zygmunta Piękniewskiego oraz naczelników wydziałów. N a tym stanowisku Stefan Brzeziński pozostał do momentu likwidacji urzędu wojewody, tzn. do maja 1950 r. W czasie sprawowania tej funkcji szczególna, uwagę zwracał na odbudowę Poznania i województwa ze zniszczeń wojennych, umocnienie władzy ludowej oraz zespolenie społeczeństwa wokół nowego programu społeczno-politycznego państwa. Oprócz działalności politycznej w Stronnictwie Pracy był również członkiem prezydium Centralnej Komisji Związków Zawodowych, z ramienia której od dnia 29 grudnia 1945 r. aż do końca kadencji był posłem do Krajowej Rady Narodowej.

Również z ramienia Stronnictwa Pracy od dnia 4 lutego 1947 r. do końca kadencji posiadał mandat poselski do Sejmu Ustawodawczego. Gdy w połowie 1950 r. Stronnictwo Pracy rozwiązało się, Stefan Brzeziński zgłosił akces (10 VII 1950) do Stronnictwa Demokratycznego. W latach 1950 - 1952 był wiceprezesem Rady Naczelnej Stronnictwa, a w latach następnych wielokrotnie członkiem Centralnego Komitetu i Wojewódzkiego Komitatu Stronnictwa. Z jego ramienia piastował też mandat poselski w latach 1957 - 1961. Po likwidacji urzędu wojewody Stefan Brzeziński przeszedł do pracy w gospodarce narodowej. W latach 1950-1953 był wicedyrektorem Państwowego Instytutu N aukowo- Leczniczego Surowców Roślinnych, a cd dnia 15 lipca 1954 r. aż do śmierci dyrektorem naczelnym w Poznańskich Zakładach Terenowych Przemysłu Materiałów Budowlanych. Zmarł dnia 26 lutego 1963 r. w Poznaniu i pochowany został na cmentarzu górczyńskim. W swoim bogatym i aktywnym życiu doczekał się spełnienia ideałów, które sformułował jeszcze w 1935 r. tymi słowami: "Uważałem i uważam, że przez uświadomienie socjalne i polityczne warstwy pracujące staną się wartościowym elementem w narodzie i staną się kowalami swego lepszego jutra" ("Obrona Ludu" nr 22, 19 II 1935). Życie Stefana Brzezińskiego koncentrowało się nie tylko wokół pracy związkowej, politycznej i administracyjnej. Swój zapał, energię i zaangażowanie do działalności społecznej potrafił zaszczepić także innym. Uczestniczyła w tej jego pracy żona, Helena z Brelińskich, z którą zawarł związek małżeński w styczniu 1933 r. w Gnieźnie. W latach okupacji pełniła funkcję kuriera między centralą w Warszawie a ośrodkami Stronnictwa Pracy w Wielkopolsce. Z małżeństwa tego w roku 1933 urodził się syn Zdzisław, który po ukończeniu Politechniki Poznańskiej pracuje w Zakładach Przemysłu Metalowego "H. Cegielski". W uznaniu zasług w działalności politycznej, związkowej, gospodarczej i administracyjnej Stefan Brzeziński był wielokrotnie odznaczany. Posiadał m. in. Złoty Krzyż Zasługi (1946), Medal Zwycięstwa i Wolności (1946), Medal za Warszawę 1939-1945 (1946), Medal lO-lecia Polski Ludowej (1954), Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1957).

Źródła

Akta osobowe. Archiwum Wojewódzkiego Komitetu Stronnictwa Demokratycznego w Poznaniu. "Ilustrowany Kurier Polski" nr 214 z 10 VIII 1946.

"Obrona Ludu" nr 22 z 19 II 1935.

E. S e r w a ń s ki, Wielkopolska tu cieniu swastyki. Warszawa 1970.

H. P r z y b y l s ki, Front Morges okresie II Rzeczypospolite}. Warszawa 1972.

Kwestionariusze, ankiety, podania Stefana Brzezińskiego (w posiadaniu Heleny Brzezińskiej) .